Մայիսեան Ապստամբութիւն (1920)

Մայիսեան ապստամբներու հուշարձանը կյիւմրիի մէջ

Մայիսեան ապստամբութիւն, 1920 թուականի մայիսին համայնաւարական կուսակցութեան զինուած ապստամբութիւն Հայաստանի առաջին հանրապետութեան կառավարութեան դէմ։ Կազմակերպած եւ ղեկավարած է Հայաստանի համայնաւարական կուսակցութիւնը։ Նպատակն էր տապալել դաշնակցականներուն իշխանութիւնը եւ երկրին մէջ հաստատել խորհրդային կարգեր։

Նախադրեալներ

Ռուսաստանի մէջ Հոկտեմբերեան Սոցիալիստական հեղափոխութեան հաղթանակէն հետոյ Անդրկովկասին մէջ ստեղծուած ներքին եւ արտաքին բարդ իրապայմաններուն մէջ ստեղծուեցաւ Հայաստանի հանրապետութիւն։ Հայաստանի մէջ իշխանութիւնը անցաւ դաշնակցութիւն կուսակցութեան։ Սկսած էին ազգամիջեան ընդհարումներ, եւ սովէն ու համաճարակներէն կոտորուող արեւմտահայ գաղթականներու հոծ բազմութիւն գաղթած էին հանրապետութեան տարածք։ Սրուած էր դասակարգային պայքարը, որ հատկապէս ուժեղացավ 1919 թուականի կէսերուն, երբ անգլիական զորքերը հեռացան Անդրկովկասէն։

Կազմակերպում

ՌԿ(բ)Կ Կենտկոմի ու Կովկասեան երկրային կոմիտէի ղեկավարութեամբ եւ օգնութեամբ 1919 թուականի ամռան կազմակերպորեն ամրապնդուեցան Հայաստանի համայնաւարական կազմակերպութիւնները, որոնց միաւորման գործին մէջ մեծ դէր խաղցան անոնց 1919 թուականի Սեպտեմբերեան խորհրդակցութիւնը եւ 1920 թուականի Յունուարեան խորհրդաժողովը։ Ընտրուեցաւ Հայաստանի համայնաւարական կազմակերպութիւնները միաւորող օրգան՝ ՌԿ(բ)Կ Հայաստանի կոմիտէ (Արմենկոմ), որուն կազմին մէջ ընդգրկեցին Ս. Ալավերդեանը, Սարգիս Կասեանը, Ա. Մռաւեանը, Դ. Շահվերդեանը, Հ. Կոստանեանը, Ղուկաս Ղուկասեանը, Ա. Նուրիջանեանը, Դ. Տէր-Սիմոնեանը, Ա. Գոգունցը, Ա. Մելքոնեանը, Ս. Մարտիկեանը եւ ուրիշներ։

Կարք մը տեղեր (Ալեքսանտրապոլ, Երեւան, Կարս, Սարիղամիշ, Նոր Բայազետ, Ղազախ-Տիլիճան, Զանգեզուրի գաւառ եւ այլն) աշխուժացավ կուսակցական կազմակերպութիւններու գործունէութիւնը։ Անոնց աշխատանքները կը ղեկավարէր Բ. Ղարիբջանեանը, Ս. Ալավերդեանը, Ղուկաս Ղուկասեանը, Հ. Սարուխանեանը, Բ. Բատիկեանը, Ե. Մկրտումեանը, Հ. Կամարին, Բ. Հարութիւնեանը եւ ուրիշներ։ Հատկապէս զգալի էր Ալեքսանտրապոլի պոլշեւիքեան ընդհատակեայ կոմիտէի աշխատանքը (ղեկավար՝ Բ. Ղարիբջանեան)։ Կոմիտէն կենդանի կապ կը հաստատէր Շիրակի աւազանի Քյավթառլու, Ղուլիճան, Փոքր Պարնի, Նորաշեն եւ այլ գիւղերու ենթամարմիններուն հետ։ Երիտասարդութեան շրջանին մէջ մեծ աշխատանք կը ծավալէր 1919 թուականի գարնան ստեղծուած Համայնաւարական երիտասարդական «Սպարտակ» միութիւնը (ղեկավարներ՝ Ղուկաս Ղուկասեան, Ա. Բուդաղեան, Աղասի Խանջեան)։ 1920 թուականի Յունուարին Հայաստանի պոլշեւիքեան կազմակերպութիւններու խորհրդաժողովը որոշեց արտաքին եւ ներքին նպաստաւոր պայմաններու դեպքին մէջ ապստամբել եւ գրաւել իշխանութիւնը։ Անոնքայդպիսի նպաստաւոր իրադարձութիւն համարեցին 1920 թուականի Ապրիլ ամսուայ վերջաւորութեան (28-ին) Ատրպէյճանի խորհրդայնացումը՝ Ռուսաստանի 11-րդ Կարմիր բանակի կողմէն։ Ապստամբութիւնը ղեկավարելու համար ստեղծուեցաւ Հայաստանի ռազմահեղափոխական կոմիտէ (ՀՌՀԿ)։

Ապստամբութիւնը

1920 թուականի մայիսմէկեան ցույցերն ու միտինգները, որոնց կազմակերպիչն ու ղեկավարը ՌԿ(բ)Կ Արմենկոմն էր, առաջին գործնական քայլերն էին Հայաստանի ռազմահեղափոխական կոմիտէ (ՀՌՀԿ)։ Ապստամբների կողմն անցան հեղափոխական գաղափարներով տարված զինվորականութեան մէկ մասը եւ «Վարդան զորավար» զրահագնացքը։ Վերջինիս հրամանատար Սարգիս Մուսայելեանը նշանակուեցաւ ապստամբական ուժերու ղեկավար։ 10 Մայիսին ՀՌՀԿ-ն Ալեքսանտրապոլիի մէջ իշխանութիւնը վերցուց իր ձեռքը, սակայն անվճռական գտնուեցաւ, եւ մի քանի օր անց կառավարական ուժերը Սեպուհի (Արշակ Ներսիսեան) հրամանատարութեամբ ստիպեցին ապստամբներուն անձնատուր ըլլալ։ Ապստամբական թոյլ բռնկումներ եղան նաեւ Կարսի, Սարիղամիշի, Նոր Պայազէտի, Ղազախ-Շամշադինի մէջ եւ այլուր։ Այդ ելոյթները նույնպէս հեշտութեամբ ճնշուեցան։

Պատասխան քայլեր

Այս դեպքերը Հայաստանի իշխանությունների մոտ լուրջ անհանգստություն առաջացրին։ Պետության համար ստեղծվեց վտանգավոր դրություն։ Քաղաքական ճգնաժամը յաղթահարելու համար որոշուեցաւ ստեղծել ուժեղ ձեռքի կառավարութիւն։ 5 Մայիսին հրաժարական տուաւ Ալեքսանտր Խատիսեանի կառավարութիւնը, եւ անոր փոխարէն կազմուեցաւ այսպէս կոչուած Պյուրո-կառավարութիւն՝ Դաշնակցութեան ղեկավար մարմինի անդամներէն։ Վարչապետ նշանակուեցաւ Համազասպ Օհանջանեանը։ Նորաստեղծ կառավարութիւնը ձեռնարկեց շարք մը արտակարգ միջոցառումներ։ Արգիլուեցան գործադուլները եւ ցոյցերը։ Հիմնուեցան արտակարգ դատարաններ, սահմանուեցաւ մահապատիժ եւ այլն։ Ապստամբութեան տասնեակ մասնակից գործիչներ բանտարկուեցան։ Կասեցուեցաւ Հայաստանի համայնաւարական (պոլշեւիեյան) կուսակցութեան գործունէութիւնը։ Պոլշեւիքներու մէկ մասը անցավ ընդհատակ, իսկ միւս մասը հեռացավ Ատրպէյճան, որպէսզի այնտեղէն նախապատրաստէր իշխանութիւնը գրաուելու նոր գործողութիւններ։ Գնդակահարուեցան ապստամբութեան ղեկավարներ Ստեփան Ալավերդեանը, Սարգիս Մուսայելեանը, Բագրատ Ղարիբջանյանը, Հովհաննես Սարուխանյանը, Եգոր Սևյանը, Ք. Մկրտչեանը, Ե. Մկրտումեանը, Բ. Բատիկեանը, Բ. Հարությունեանը եւ ուրիշներ։

Գրականութիւն

• Ա. Խանջեան, Մայիսեան ապստամբութիւնէն դէպի նոյեմբերեան յաղթանակը, Ե„ 1935։
• Մայիսեան ապստամբութիւնը Հայաստանին մէջ 1920-1930 (հիշողություններու եւ բաստաթուղթերու ժողովրդական)ի, Ե., 1930;
• Գ. Ղարիբջանեան, Մայիսեան ապստամբութիւնը Հայաստանի մէջ 1920 թուականին, Ե., 1955։
• Հոկտեմբերեան ընկերային մեծ խորհրդային իշխանութեան յաղթանակը "Հայաստանում (Փաստաթուղթերու եւ նիւթերու ժողովածուն), Ե., I960;
• Գ. Գալոեան, Անդրկովկասին մէջ ընտանեկան համայնաւարական շինարարութեան պատմութեան կեղծարարութեան դէմ, Ե., 1961:
• Գ. Գալոեան, "Հերոսական մայիսէն-յաղթական նոյեմբեր, Ե., 1980:
• Կարապետեան Հովհ. Ս., Մայիսեան ապստամբութիւնը Հայաստանի մէջ 1920 թ., Ե., 1961:
• Ա. Հ. Մելքոնեան, Մայիսեան ապստամբութեան պատմութեան հարցի շուրջը, Ե., 1965:
• Ս. Վրացեան, «Հայաստանի Հանրապետութիւն», 1993, Գլուխ ԻԸ, Մայիսեան խռովութիւնները, էջ 401-429
• Ա. Հակոբեան, «Հայաստանի խորհրդարանը եւ կուսակցութիւնները 1918-1920», Գլուխ 6, Կուսակցութիւնները եւ խորհրդարանը Մայիսեան ճգնաժամի շրջանին մէջ, 1. Մայիսեան ապստամբութիւնը
• Հայոց պատմութիւն, 11-րդ դասարան, Ընդհանուր հոսքի դասագիրք, 2010, Հայաստանի Հանրապետութեան խորհրդայնացումը, էջ 215

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։