Իսլամութիւն


Իսլամութիւն (արաբերէն՝ الإسلام, ալ-իսլամ՝ հնազանդութիւն), միաստուածային կրօն, որու համաձայն կայ միայն մէկ աստուած (Ալլահը)[1], եւ Մուհամմատը Աստուծոյ մարգարէն է[2][3]։ Անիկա աշխարհի երկրորդ ամէնամեծ կրօնն է՝[4]1.8 միլիարդ հետեւորդ կամ աշխարհի բնակչութեան 24%-ը[5], նաեւ յայտնի որպէս իսլամներ[6]։ Իսլամները 50 երկրի մէջ բնակչութեան մեծամասնութիւնը կը կազմեն[4]։ Իսլամութիւնը կը սորվեցնէ, որ Աստուած բարեգութ է, ամէնազօր, եզակի[7] եւ մարդկութիւնը կ'ուղորդէ իր մարգարէներուն, յայտնաբերուած սուրբ գրութիւններուն եւ բնական նշաններուն միջոցով[3][8]։ Իսլամութեան նախնական սուրբ գրութիւններն են Ղուրանը, որ իսլամներուն համար Աստուծոյ բառացի խօսքն է եւ Մուհամմատի ուսմունքները, որոնք կը կոչուին սունա եւ բաղկացած են հատիս կոչուող բաժիններէն (մօտ մ.թ. 570- 632 թուականներ)։
Իսլամներըկը հաւատան, որ իսլամութիւնը ամէնահին հաւատի ամբողջական ու տիեզերական տարբերակն է, որ բացայայտուած է շատ վաղ շրջանին մարգարէներու կողմէ՝ ներառեալ Ադամի, Աբրահամի, Մովսէսի եւ Յիսուսի[9][10][11]։ Իսլամները նկատել կու տան, թէ Ղուրանը Աստուծոյ վերջնական ու անփոփոխ բացայայտումն է։ Ինչպէս աբրահամեան միւս կրօնները՝ իսլամութիւնը նոյնպէս կը սորվեցնէ, որ գոյութիւն ունի վերջին դատաստան՝ արդարամիտներու համար դրախտի պարգեւատրումով եւ մեղսաւորներու համար դժոխքի պատիժով[12][13]։ Կրօնական գաղափարներու ու կիրառութեան մէջ կը մտնեն իսլամութեան հինգ հիմնասիւները, որոնք երկրպագութեան պարտադիր գործողութիւններ են եւ իսլամական օրէնքը (շարիա), որ բառացիօրէն կը վերաբերի կեանքի ու հասարակութեան բոլոր ոլորտներուն՝ դրամատնային համակարգէն ու կանանց բարեկեցութենէն մինչեւ շրջակայ միջավայր[14][15]։ Մեքքա, Մետինա եւ Երուսաղէմ քաղաքները իսլամութեան երեք ամէնասուրբ վայրերն են[16]։
Աստուածաբանական տեսանկիւնը մէկ կողմ դրած[17][18][19]՝ կը համարեն, որ իսլամութիւնը պատմականօրէն ծագած է մ.թ. վաղ 7-րդ դարուն Մեքքայի մէջ[20] եւ մինչեւ 8-րդ դար Օմայեան խալիֆայութիւնը ընդարձակուած է Անտալուսէն՝ արեւմուտքի մէջ, մինչեւ Ինտոս գետը՝ արեւելքի մէջ։ Իսլամական ոսկեդարը կը վերաբերի աւանդաբար 8-13-րդ դարերուն՝ Ապպասեան խալիֆայութեան ժամանակաշրջանին, երբ պատմական իսլամական աշխարհը գիտական, տնտեսական եւ մշակութային ծաղկում կ'ապրէր[21][22][23]։ Իսլամական աշխարհի ընդլայնումը ընդգրկած է տարբեր խալիֆայութիւններ, ինչպիսին է Օսմանեան կայսրութիւնը, առեւտրականներու ու միսիոնարներու կողմէ դաւանափոխութեան գործողութիւններ (դաւա)[24]։
Շատ իսլամներ երկու հիմնական ուղղութիւններէն մէկուն կը պատկանին. սուննի (85–90%)[25] կամ շիա (10–15%)[26] : Իսլամներու 13%-ը կ'ապրի Ինտոնեսիայի մէջ՝ իսլամ մեծամասնութեամբ ամէնամեծ երկիրը[27], 31%-ն կ'ապրի Հարաւային Ասիայի[28]՝ իսլամ բնակչութեամբ ամէնամեծն աշխարհի մէջ[29], 20%-ը՝ Միջին Արեւելքի եւ Հիւսիսային Ափրիկէի[30], ուր գերիշխող կրօն է[31], իսկ 15%-ը՝ Ենթասահարական Ափրիկէի մէջ[32]։ Իսլամական մեծածաւալ համայնքներու կարգին են Ամերիկաները, Կովկասը, Կեդրոնական Ասիան, Չինաստանը, Եւրոպան, Հարաւարեւելեան Ասիան, Ֆիլիփփինները եւ Ռուսաստանը[33][34]։ Իսլամութիւնը աշխարհի ամէնէն արագ տարածուող կրօնն է[35][36][37]։
Ծագումնաբանութիւն եւ նշանակութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Իսլամութիւնը բայական գոյանուն է, որ կը ծագի եռաբաղաձայն S-L-M արմատէն, որ ամբողջականութեան, հնազանդութեան, անվտանգութեան ու խաղաղութեան գաղափարներուն հետ կապ ունեցող բառերու լայն շարք մը կը կազմէ[38]։ Կրօնական համացոյցին մէջ կը նշանակէ «կամաւոր հնազադութիւն Աստուծոյ»[39][40] : Islām-ը բայական արմատի IV ձեւն է եւ կը նշանակէ «հնազանդութիւն» կամ «հրաժարում»։ Իսլամութեան կից muslim (իսլամ) բառը միեւնոյն բայի ածական դերբայն է, որ կը նշանակէ «հնազանդող» կամ «ան որ կը հնազանդի»։ Բառը երբեմն տարբեր լրացուցիչ իմաստներ ձեռք կը բերէ Ղուրանի տարբեր հատուածներուն մէջ։ Որոշ հատուածներու մէջ շեշտը կը դրուի իսլամութեան հոգեւոր արժէքին վրայ. «Աստուած որու որ կը ցանկանայ ուղղութիւն ցոյց տալ, կը բանայ անոր սիրտը իսլամութեան առջեւ»[41][42]։ Այլ հատուածներ իսլամութիւնն ու կրօնը (dīn) կը դիտարկեն որպէս մէկ ամբողջութիւն. «Այսօր ես կատարելագործած եմ քո կրօնը (dīn) քեզ համար, ես աւարտած եմ քու օրհնութիւնը, ես հաւանութեան արժանացուցած եմ իսլամութիւնը քու կրօնի համար»[42]։ Ուրիշ հատուածներ իսլամութիւնը կը նկարագրեն որպէս Աստուծոյ մօտ վերադառնալու գործողութիւն, քան թէ լոկ հաւատի բանաւոր հաստատում[43]։ Հատիս Գաբրիէլի մէջ islām-ը ներկայացուած է որպէս սուրբ երրորդութեան մէկ մաս, որուն մէջ կը մտնեն նաեւ imān -ը (հաւատ) եւ ihsān-ը (գերազանցութիւն)[44][45]։
Պատմականօրէն իսլամութիւնը անգլիախօս հասարակութիւններու մօտ կոչուած է մահմետականութիւն։ Այս թերմինը գործածութենէն դուրս եկած է եւ երբեմն վիրաւորական կը համարուի, քանի որ ըստ անոր՝ իսլամներու կրօնի կեդրոնը աւելի մարդ արարածն է, քան թէ Աստուած, ինչպէս Պուտտան պուտտայականութեան մէջ[46]։ Որոշ հեղինակներ, այնուամենայնիվ, կը շարունակեն օգտագործել մահմետականութիւն թերմինը՝ որպէս կրօնական համակարգի տեխնիկական անուանում՝ հակադրելով իսլամութեան աստուածաբանական գաղափարին, որ առկայ է այդ համակարգին մէջ[47]։
Հաւատի հանգանակներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Հաւատը (Iman) եւ իսլամական դաւանանքը (Aqidah) յաճախ կը ներկայացուին հաւատի վեց հանգանակներու տեսքով, որոնք ներկայացուած են հատիս Գաբրիէլին մէջ։
Աստուծոյ գաղափար
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Իսլամութիւնը երբեմն կը դիտարկուի որպէս գլխաւոր կրօններէն ամէնապարզ ուսմունք ունեցողը[37]։ Անոր ամէնահիմնական գաղափարը խիստ միաստուածութիւնն է, որ կը կոչուի թաուհիտ (արաբերէն՝ توحيد): Աստուած կը նկարագրուի Ղուրանի 112-րդ գլուխին մէջ. «Ան Աստուածն է, մէկ եւ Միակը. Աստուած, Յավերժութիւնը, Բացարձակը. Անա չի ծնիր, ոչ ալ ծնած է եւ չկայ Անոր նման երկրորդը» (112:1–4)[48]: Իսլամները չեն ընդունիր բազմաստուածութիւնն ու կռապաշտութիւնը, որ կը կոչուի Shirk, եւ կը հրաժարին Սուրբ երրորդութեան քրիստոնէական գաղափարէն։ Իսլամութեան մէջ Աստուած հասկացողութենէն վեր է, եւ, հետեւաբար, իսլամները պէտք չէ մարդկային յատկանիշներ վերագրեն անոր[49][50][51][52]։ Աստուած կը նկարագրուի յատուկ անուններով ու ածականներով, որոնցմէ ամէնաընդհանուրներն են Al-Rahmān-ը՝ «կարեկցող», եւ Al-Rahīm-ը՝ «բարեգութ»[53]։
Իսլամները կը հաւատան, որ տիեզերքի մէջ ամէն ինչի ստեղծումը տեղի ունեցած է Աստուծոյ հրամանով՝ «Եղի՛ր, եւ եղած է»[54], եւ գոյութեան նպատակը երկրպագութիւնն է կամ Աստուծոյ ճանչնալը[55][56]։ Ան կը դիտարկուի որպէս անհատական Աստուած, որ կը պատասխանէ, երբ որ կարիքաւոր կամ վշտացած մարդիկ զինք կը կանչեն[57]։ Չկան միջնորդներ, ինչպէս հոգեւորականները, որ կապ հաստատեն Աստուծոյ հետ, որ կ'ըսէ. «Ես աւելի մօտ եմ քեզ, քան թէ (քո) լծային երակը»[58]։ աստուածային գիտակցութիւնը կը կոչեն թաքուա (taqwa):
Allāh բառը այն եզրն է, որն առանց յոգնակի թիւի կամ սեռի կը գործածուի իսլամներու, արաբախօս քրիստոնեաներու ու հրեաներու կողմէ՝ զԱստուած անուանելու համար, մինչդեռ 'ʾilāh' (արաբերէն՝ إله) եզրը կը գործածուի աստուածութիւն կամ ընդհանրապէս աստուած իմաստով[59]։ Այլ ոչ արաբ իսլամներ կրնան Ալլահէն բացի գործածել տարբեր անուններ, ինչպէս, օրինակ, «թանրը»՝ թուրքերէնի մէջ, «խոդա»՝ պարսկերէնի մէջ կամ «խուդա»՝ ուրտուի մէջ։
Հրեշտակներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Հրեշտակներուն հաւատալը իսլամութեան մէջ առանցքային է։ Ղուրանին մէջ հրեշտակ բառը (արաբերէն՝ ملك 'malak') կը ծագի կամ Malaka-էն, որ կը նշանակէ՝ «ան վերահսկեց»՝ շնորհիւ հրեշտակներու՝ տարբեր առաջադրանքներ կառավարելու կարողութեան[60], կամ ալ ’-l-k, l-’-k կամ m-l-k արմատէն, որ կը նշանակէ «սուրհանդակ», ինչպէս որ եբրայերէնի մէջ (malʾákh) ու յունարէնի մէջ (angelos): Ի տարբերութիւն եբրայերէն տարբերակին՝ եզրը կը վերաբերի բացառապէս աստուածային աշխարհի երկնային հոգիներուն, բայց ոչ երբեք մարդկային սուրհանդակներուն։ Փոխարէնը, Ղուրանը հրեշտակային ու մարդկային սուրհանդակները նկատի ունեցած ատեն կը գործածէ «ռասուլ» եզրը[61]։
Ղուրանը իսլամական հրեշտակներու գաղափարի գլխաւոր աղբիւրն է[62]։ Անոնցմէ մէկ քանին, ինչպէս Գաբրիէլն ու Միքայէլը, Ղուրանին մէջ նոյն իրենց անունով ներկայացուած են, մինչդեռ միւսները ներկայացուած են իրենց գործառոյթով։ Հատիսական գրականութեան մէջ հրեշտակները յաճախ միայն մէկ յատուկ երեւոյթի հետ կը կապուին[63]։ Հրեշտակները կարեւոր դեր կը խաղան Միրաժի գրականութեան մէջ, ուր Մուհամմատը քանի մը հրեշտակներու կը հանդիպի երկինքի մէջ իր ճամբորդութեան ընթացքին[64] : Այլ հրեշտակներ յաճախ պատկերուած են իսլամական վախճանաբանութեան, իսլամական աստուածաբանութեան ու փիլիսոփայութեան մէջ[65]։ Հրեշտակներուն տրուող յանձնարարութիւններէն են, օրինակ, Աստուծոյ յայտնութիւնները հաղորդելը, Զայն փառաբանելը, մարդոց քայլերը արձանագրելը եւ մահուան պահուն մարդու հոգիին հետ խօսիլը։
Իսլամութեան մէջ, ինչպէս որ յուդայականութեան ու քրիստոնէութեան մէջ, հրեշտակները յաճախ կը ներկայացուին մարդու տեսքով եւ գերբնական տարրերով՝ թեւեր, մեծ չափեր կամ երկնային ստորոգելիներ[66]։ Ղուրանը զանոնք կը նկարագրէ որպէս «թեւերով սուրհանդակներ՝ երկու կամ երեք կամ չորս (զոյգ). Ան [Աստուած] կ'աւելցնէ Արարման, ինչպէս որ կը ցանկանայ...»[67] : Հրեշտակներու ընդհանուր առանձնայատկութիւններն են անոնց բացակայող մարմնական ցանկութիւնները, ինչպէս ուտելու եւ խմելու[68]։ Նիւթական ցանկութիւններու բացակայութիւնը եւս ցոյց կու տայ, որ անոնք լոյսէն ստեղծուած են. գթութեան հրեշտակները ստեղծուած են nur -էն (պաղ լոյս)՝ ի հակադրութիւն պատիժի հրեշտակներուն, որոնք ստեղծուած են nar-էն (տաք լոյս)[69]։ Իսլամները սովորաբար չեն ընդունիր հրեշտակները պատկերներու մէջ արտայայտելու ընկալումը, ինչպիսիք որ առկայ են արեւմտեան արուեստին մէջ։
Իպն Սինան, որ պատկերած է Ալ-Ֆարապի նէոպղատոնական ծագման տիեզերաբանութիւնը, զարգացուցած է բանականութեան հրեշտակային նուիրապետութիւն, որ ստեղծուած է «Միակի» կողմէ։ Հետեւաբար, Աստուծոյ ստեղծած առաջին արարածը գերագոյն հրեշտակապետն է, որուն կը հետեւին միւս հրեշտակապետերը, որոնք աւելի ցած բանականութիւն ունին։ Այս բանականութիւններէն կը բխին աւելի ցած հրեշտակները կամ «շարժող ոլորտները», որոնցմէ հերթով կը բխին այլ բանականութիւններ, մինչեւ որ կը հասնին բարձրագոյն բանականութեան, որ կը ղեկավարէ հոգիները։ Տասներորդ բանականութիւնը պատասխանատու է նիւթական էութիւնները կեանքի կոչելու եւ միտքերը լուսաւորելու համար[70][71]։
Որոշ ժամանակակից գիտնականներ կ'ընդգծեն հրեշտակներու գաղափարի փոխաբերական մեկնաբանութիւնը[72]։
Յայտնութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Իսլամները կը հաւատան, որ իսլամական սուրբ գիրքերը Ալլահին կողմէ թելադրուած են տարբեր մարգարէներու, իսկ նախապէս յայտնաբերուած սուրբ գրութիւններու մասերը՝ Tawrat (Թաուրադ) եւ Injil (Աւետարան), խեղաթիւրուած եղած են կա՛մ մեկնաբանութեան առումով, կա՛մ թեքսթի, կամ ալ՝ երկուքը միասին[73]։ Ղուրանը (բառացի՝ «Արտասանութիւն») իսլամները կը համարեն Աստուծոյ վերջնական յայտնութիւնն ու բառացի խօսքը եւ դասական արաբերէնով գրուած լաւագոյն գրական երկը[74][75]։
Իսլամները կը հաւատան, որ Ղուրանի հատուածները Աստուծոյ կողմէ ուղարկուած են Մուհամմատին Գաբրիէլ (Jibrīl) հրեշտակապետի միջոցով մ.թ. 610 թուականէն մինչեւ 632 թուականի Յունիս 8-ը՝ անոր մահը[76]։ Քանի դեռ Մուհամմատը ողջ էր, այդ բոլոր յայտնութիւնները գրի առնուած էին անոր ուղեկիցներուն (sahabah) կողմէ, թէեւ փոխանցման հիմնական մեթոտը բանաւոր եղած է՝ յիշողութեան միջոցով[77]։
Ղուրանը բաժնուած է 114 գլուխի (suras), որոնք միասին կը պարունակեն 6,236 չափածոյ հատուած (āyāt): Ժամանակագրական առումով ամէնավաղ սուրահները՝ Մեքքայի մէջ յայտնուած, գլխաւորաբար բարոյական ու հոգեւոր թեմաներու շուրջ են։ Յետագայի Մատինայի մէջ յայտնուած սուրահները կը քննարկեն իսլամական համայնքի համար կարեւոր ընկերային եւ իրաւական հարցեր[78]։
Ղուրանը աւելի շատ կեդրոնացած է բարոյական ուղղութիւն տալու, քան թէ օրէնսդրութեան վրայ եւ համարուի «իսլամական սկզբունքներու ու արժէքներու սկզբնաղբիւր»[79]։ Իսլամ իրաւաբանները հաշուի կը նստին hadith -ի («զեկոյցներ») կամ Մուհամմատ մարգարէի կեանքի գրաւոր արձանագրութիւններուն հետ, որոնք երկուքն ալ կը լրացնեն Ղուրանը եւ կ'օգնեն մէկնաբանել զայն։ Ղուրանի մեկնութեան գիտութիւնը յայտնի է որպէս tafsir[80]:Ճիշդ ճարտասանութեան կանոններու ամբողջութիւնը կը կոչուի tajwid:
Իսլամները սովորաբար որպէս բնագիր սուրբ գրութիւն կը համարեն Ղուրան արաբերէն տարբերակը, իսկ անոր թարգմանութիւնները կը համարուին թերի ու պարզապէս Ղուրանի մեկնութիւններ[81]։
Մարգարէներ եւ սուննաներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Իսլամները իսլամութեան մարգարէներուն (արաբերէն՝ أنبياء 'anbiyāʾ' ) կը սահմանեն Աստուծոյ կողմէ որպէս իր սուրհանդակներ ընտրուած մարդոց։ Համաձայն Ղուրանի՝ մարգարէները Աստուծոյ կողմէ հրահանգուած են մարդոց հաղորդել «Աստուծոյ կամքը»։ Իսլամները կը հաւատան, որ մարգարէները մարդկային են եւ ոչ թէ աստուածային, թէեւ անոնցմէ ոմանք կարող են հրաշքներ գործել՝ իրենց ճշմարտացիութիւնը ապացուցելու համար։ Իսլամական աստուածաբանութիւնը կ'ըսէ, որ Աստուծոյ բոլոր սուրհանդակները քարոզած են իսլամի հաղորդագրութիւնը՝ Աստուծոյ կամքին յանձնուիլը։ Ղուրանը կը նշէ իսլամութեան մէջ մարգարէներ համարուող բազմաթիւ յայտնի կերպարներու անուններ, այդ կարգին՝ Ադամ, Նոյ, Աբրահամ, Մովսէս եւ Յիսուս[82]։
Իսլամները կը հաւատան, որ Աստուած վերջապէս ուղարկեց Մուհամմատը՝ որպէս վերջին իրաւակիր մարգարէի (մարգարէներու եզրափակումը)՝ աստուածային հաղորդագրութիւնը ամբողջ աշխարհին յայտնելու համար (ամփոփելու եւ աւարտելու Աստուծոյ խօսքը)։ Իսլամութեան մէջ Մուհամմատի կեանքի «նորմաթիվ» օրինակը կոչուի Սուննա (բառացի՝ «բռնած ճանապարհ»)։ Իսլամները կը խրախուսուին իրենց առօրեայ կեանքին մէջ հետամուտ ըլլալ Մուհամմատի գործունէութեան, իսկ Սուննան վճռական դեր ունի Ղուրանի մեկնութեան համար[83]։ Այդ օրինակը աւանդութեան մէջ յայտնի է հատիս անունով, որ մարգարէի խօսքերուն, գործունէութեան եւ անձնական յատկանիշներու ամբողջութիւնն է։ Հատիս Քուտսին հատիսի ենթաբաժին է, որ կը համարուի Մուհամմատի կողմէ Աստուծոյ բառացի խօսքերու մէջբերում, սակայն ոչ Ղուրանի մաս։
Հատիսը բաղկացած է երկու տարրերէ՝ պատմողներու շղթայ, որ կը կոչուի սանատ, եւ փաստացի խօսքեր՝ մաթն։ Հատիսները կրնան դասակարգուիլ ըստ պատմութեան՝ «իրական» կամ «ճշմարիտ»՝ Սահիհ (արաբերէն՝ صَحِيْح), «լաւ»՝ Հասան (արաբերէն՝ حَسَن) կամ «թոյլ»՝ տաիֆ (արաբերէն՝ ضَعِيْف) եւ այլն։ Մուհամմատ ալ-Պուխարին[84] հաւաքած է աւելի քան 300,000 հատիս, սակայն անոնցմէ միայն 2,602-ն են, որ հաւաստիութեան քննութեան միջոցով ճշմարիտ համարուած՝ ընդգրկուած իր գիրքին մէջ՝ Սահիհ ալ-Պուխարիի մէջ[84], որ սուննիներուն համար Ղուրանէն յետոյ ամէնէն իսկական աղբիւրն է[85][86]։ Հատիսներու մէկ այլ յայտնի աղբիւր են Չորս գիրքերը, զորս շիաները կը համարեն ամէնէն իրական հատիսական վկայակոչումներ[87][88][89]:
Յարութիւն եւ դատաստան
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]«Յարութեան օրուան» հաւատալը՝ Յոմ ալ-Քիյամահ (արաբերէն՝ يوم القيامة) նոյնպէս կարեւոր է իսլամներուն համար։ Անոնք կը հաւատան, որ Քիյամահի ժամանակը նախասահմանուած է Աստուծոյ կողմէ, սակայն յայտնի չէ մարդուն։ Քիյամահին նախորդող եւ այդ ընթացքին տեղի ունեցող փորձութիւններն ու պատիժները նկարագրուած են Ղուրանին եւ հատիսին, ինչպէս նաեւ գիտնականներու մեկնաբանութիւններուն մէջ։ Ղուրանը կ'ընդգծէ մարմնի յարութիւնը՝ անջատում մահուան նախաիսլամական արաբական հասկացութենէն[90]։
Իսլամները կը հաւատան, որ Յոմ ալ-Քիյամահի օրը ամբողջ մարդկութիւնը կը դատուի իր լաւ ու վատ արարքներուն համար եւ կ'ուղարկուին Ճաննաթ (դրախտ) կամ Ճահաննամ (դժոխք)։ Ղուրանին մէջ Սուրաթ ալ-Զալզալահը այս ւարագան կը նկարագրէ այսպէս «Ով որ աթոմի չափով անգամ բարութիւն գործի կը տեսնէ այդ (99:7), իսկ ով որ աթոմի չափ չարութիւն կ'ընէ, կը տեսնէ այդ (99:8)»։ Ղուրանը կը թուարկէ շարք մը մեղքեր, որոնք կրնան մարդուն դժոխք ուղարկել, ինչպէս Աստուծոյ չհաւատալը (արաբերէն՝ كفر) եւ անազնուութիւնը. այնուամենայնիվ, Ղուրանը հասկցնել կու տայ, որ Աստուած կը ներէ անոնց մեղքերը, որոնք կ'ապաշխարեն։ Բարի արարքները, ինչպէս բարեգործութիւնը, աղօթքը եւ կենդանիներու հանդէպ կարեկցանքը[91][92], կը պարգեւատրուին դրախտով։ Իսլամները դրախտը կը պատկերացնեն որպէս ուրախութեան ու օրհնութեան վայր, իսկ Ղուրանը կը նկարագրէ անորա մանրամասները։ Իսլամութեան մէջ միսթիք աւանդոյթները այս դրախտային բերկրանքները կը դիտարկեն Աստուծոյ հիացմունքի արտայայտման շրջագիծին մէջ[93]։ Յոմ ալ-Քիյաման Ղուրանին մէջ յայտնի է նաեւ որպէս Յոմ ատ-Տին (արաբերէն՝ يوم الدين)՝ «կրօնի օր»[94], աս-սա՛ահ (արաբերէն՝ الساعة)՝ «Վերջին ժամ»[95] եւ ալ-Քարիյահ (արաբերէն՝ القارعة)՝ «Ահազանգող»[96]։
Իսլամական աբոգալիբդիգ գրականութիւնը (աբոգալիբդիգ՝ աշխարհի վերջը), որ կը նկարագրէ Արմակետոնը, յաճախ յայտնի է որպէս ֆիտնա կամ մալահիմ։ Արմակետոնը կը նկարագրուի Մահտիի (մարգարէացուած փրկիչ) գալուստով, որ Յիսուսի օգնութեամբ կը պայքարի տաճալի դէմ։ Անոնք կը յաղթեն՝ ազատելով իսլամութիւնը դաժանութենէն եւ անոր կը հետեւի խաղաղութեան շրջանը, երբ մարդիկ կ'ապրին կրօնական արժէքներուն հաւատարիմ[97]։
Աստուածային կամք
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Աստուածային կամքի գաղափարը կը կոչուի էլ-գատաա ուալ քատար (արաբերէն՝ القضاء والقدر), որ բառացիօրէն կը նշանակէ չափել: ամէն բան՝ լաւ ու վատ, նախասահմանուած է[98]։
Երկրպագութեան գործողութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Իսլամութեան մէջ կան հինգ հիմնական կրօնական գործողութիւններ, որոնք միասին յայտնի են որպէս «Իսլամութեան հիմնասիւներ» (arkan al-Islam; նաեւ՝ arkan ad-din, «կրօնի հիմնասիւներ») եւ պարտադիր են բոլոր հաւատացեալներուն համար։ Ղուրանը զանոնք կը ներկայացնէ որպէս պաշտամունքի ամբողջականութեան եւ հաւատին նուիրուած ըլլալու նշան եւ անոնք են՝ (1) հաւատք (շահատա), (2) ամէնօրյա աղօթքներ (նամազ), (3) հարկահաւաքութիւն (զաքաթ), (4) ռամատանի (Սաում) ժամանակ ծոմապահութիւն եւ (5) ուխտագնացութիւն դէպի Մեքքա (Հաճ)՝ կեանքին մէջ գոնէ մէկ անգամ[99]։ Ե՛ւ շիա, ե՛ւ սիւննի ուղղութիւնները այս բոլոր գործողութիւններու կատարման հիմնական ձեւերուն մէջ միմեանց հետ համաձայն են[100]։ Ասոնցմէ բացի՝ իսլամները կը կատարեն նաեւ կրօնական այլ բաներ, որոնցմէ ամէնանշանակալիցներն են բարեգործութիւնը (Սատաքա) եւ Ղուրանի ընթերցումները։
Վկայութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Շահատան[101] իսլամութեան հիմնական հաւատքն է, որ պէտք է արտասանուի երդման յատուկ բառերով.«Ես կը վկայեմ, որ բացի Աստուծմէ չկայ ուրիշ աստուած, քան Աստուածը, եւ Մուհամմատն է Անոր մարգարէն»[102] (أشهد أن لا إله إلا الله وأن محمدا رسول الله):Այս արտայայտութիւնը իսլամութեան մէջ միւս բոլոր հաւատներուն ու գործողութիւններուն հիմքն է։ Իսլամները պիտի կրկնեն շահատան աղօթքի մէջ, իսկ ոչ իսլամները, որոնք կը ցանկանան յարիլ իսլամութեան, պիտի արտասանեն դաւանանքի տողերը[103]։
Աղօթք
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ծիսական աղօթքները կը կոչուին Նամազ կամ Սալաթ (արաբ.՝ صلاة): Նամազի նպատակն է միտքը կեդրոնացնել Աստուծոյ վրայ եւ իր հետ անձնական կապ հաստատել՝ ի նշան գոհունակութեան եւ երկրպագութեան։ Օրական հինգ անգամ աղօթելը պարտադիր է, սակայն ժամանակի կառավարման առումով որոշակի ճկունութիւն կայ։ Աղօթքները կ'արտասանուին արաբերէնով եւ կազմուած են Ղուրանի հատուածներէն[104]։ Անոնք կը կատարուին կրծքավանդակով՝ Քաապայի (كعية) ուղղութեամբ, թէեւ իսլամութեան վաղ շրջանին կը կատարուէին Երուսաղէմի ուղղութեամբ։ Աղերսելու գործողութիւնը կը կոչուի տուա։
Մզկիթը երկրպագութեան վայր է իսլամներու համար, որոնք յաճախ զայն կը կոչեն արաբերէն masjid : Ուրբաթօրեայ աղօթքներուն կամ Զոհաբերութեան աղօթքներուն համար նախատեսուած մեծ մզկիթները կը կոչուին մասճիտ ճամի (masjid jāmi)[105]:Թէեւ մզկիթի գլխաւոր նպատակը որպէս աղօթավայր ծառայելն է, անիկա իսլամական հասարակութեան համար հանդիպման եւ կրթութեան վայր է նաեւ։ Մատինայի մէջ Ալ-Մասճիտ ալ-Նապաուին կամ Մարգարէի մզկիթը նոյնպէս աղքատներուն համար հաւաքատեղի եղած է[106]։ Ժամանակակից մզկիթներու ձեւաւորումը մեծ փոփոխութիւններու ենթարկուած է 7-րդ դարու համեմատութեամբ եւ կ'ընդգրկէ ճարտարապետական այնպիսի տարրեր, ինչպիսիք են մինարէթները[107]։ Աղօթքի ժամը յուշող ձայնը կոչուի ազան։
Բարեգործութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]«Զաքաթը» (արաբերէն՝ زكاة ) ունեցուածքի որոշակի հատուածի մը տրամադրումն է աղքատներուն կամ կարիքաւորներուն եւ զաքաթ հաւաքող յատուկ մարդոց, ինչպէս նաեւ սիրտեր միացնելու, գերեալներուն ազատելու, պարտքի տակ գտնուողներու ու ճամբորդներու համար[108][109]։ Սա կրօնական պարտականութիւն կը համարուի (ի տարբերութիւն կամաւոր բարեգործութեան). ունեւորները պարտական են կարիքաւորներուն, քանի որ անոնց ունեցուածքը «Աստուծոյ առատաձեռնութեան նշանն է»։ Ըստ պահպանողական հաշուարկներու՝ զաքաթի տարեկան քանակը համաշխարհային մարդասիրական օգնութենէն 15 անգամ շատ է[110]։ Ոչ աղքատներու համար անիկա կը կազմէ տարեկան դրամագլուխի 2.5%-ը (1/40)[111]:
Սատաքան (արաբերէն՝ صدقة) կամաւոր բարեգործութիւնն է, որ կրօնական պարտականութեան եւ առատաձեռնութեան նշան է[112]։ Ե՛ւ Ղուրանը, ե՛ւ հատիսները մեծ շեշտ դրած են աղքատ մարդոց բարեկեցութեան համար գումար տրամադրելուն[113] եւ իսլամներուն կոչ ըրած են աւելի շատ կամաւոր բարեգործութիւն ընել[114]։ Ղուրանը կ'ըսէ. «Գումար ծախսէ՛ (բարեգործութեան մէջ) այն նիւթէն դուրս, որ Ես քեզի շնորհած եմ, նախքան Մահը քեզ այցելէ»։ Մուհամմատի սկզբնական ուսմունքը մարդոցմէ կ'ակնկալէր իրենց ունեցուածքի գծով ըլլալ առատաձեռն եւ ոչ ժլատ[115]։ Հարստութիւն կուտակելը եւ աղքատներուն կարիքին համար զայն չգործածելը սովորաբար արգիլուած է[116]։ Իսլամութեան մէջ բարեգործութեան մէկ այլ տեսակ է ուաքուֆը, որ կը նշանակէ մշտական կրօնական նուիրատուութիւն։
Ծոմապահութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ծոմապահութիւնը (արաբերէն՝ صوم ) Ռամատան ամսուան ընթացքին առաւօտէն իրիկուն ուտելիքէն ու խմելիքէն հրաժարումն է։ Նպատակը Աստուծոյ մօտ գտնուելու զգացողութեան խթանումն է. այդ ընթացքին իսլամները իրենց երախտագիտութիւնն ու կապուածութիւնը պիտի արտայայտեն Աստուծոյ, փոխհատուցումը անցեալի մեղքերուն համար, զարգացնեն ինքնակառավարում եւ զսպուածութիւն եւ մտածեն կարիքաւորներու մասին։ Սաումը պարտադիր չէ որոշ խմբերու համար, որոնց պարագային անիկա կը դառնայ աւելորդ ծանրաբեռնուածութիւն։ Միւսներուն համար հրաժարումը թոյլատրուած է միայն որոշակի պարագաներու, սակայն աւելի ուշ հարկ է աւարտին հասցնել ծոմը[117]։
Ուխտագնացութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Իսլամական պարտադիր ուխտագնացութիւնը՝ հաճը (արաբերէն՝ حج), պէտք է իրականացուի Զու ալ-Հիճճա իսլամական ամսուան ընթացքին դէպի Մեքքա քաղաք։ Ֆիզիքապէս կրնայ ամէն իսլամ ուխտագնացութիւն կատարել Մեքքա առնուազն մէկ անգամ կեանքին ընթացքին։ Հաճի ծիսակատարութեան մէջ կը մտնեն մէկ օր եւ մէկ գիշեր Մինայի անապատին վրաններուն մէջ անցընելը, ապա մէկ օր Արաֆաթի անապատին մէջ Աստուծոյ աղօթելն ու երկրպագելը՝ հետեւելով Աբրահամի ոտնահետքերուն, այնուհետեւ բացօթեայ գիշեր անցընելը Մուզտալիֆայի անապատի աւազներուն վրայ, յետոյ Ճամարաթ երթալը՝ խորհրդանշական կերպով կրկնելով Աբրահամի՝ Աստուծոյ չենթարկուելու գայթակղութիւնը[118][119][120], ապա Մեքքա երթալը եւ եօթ շրջան քալելը Քաապայի շուրջ, որ ըստ իսլամներուն՝ Աբրահամի կողմէ կառուցուած է որպէս Աստուծոյ երկրպագելու վայր, յետոյ Սաֆա եւ Մարուա սարեուն միջեւ եօթ անգամ քալելը՝ կրկնելով Աբրահամի կնոջ՝ Հագարի քայլերը, երբ ան իր որդիի՝ Իսմայէլին համար անապատին մէջ ջուր կը փնտռէր՝ նախքան Մեքքան բնակավայր դառնալը[121]։ Ուխտագնացութեան մէկ այլ ձեւ է Ումրան, որ կարելի է ընել տարուան ընթացքին որեւէ ժամանակ։
Ղուրանի ընթերցում եւ մտապահում
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Իսլամները կ'ընթերցեն եւ կը սորվին Ղուրանը ամբողջութեամբ կամ մասամբ, որպէս առաքինութեան գործողութիւն[122]։ Բարեպաշտ իսլամները կ'արտասանեն ամբողջ Ղուրանը Ռամատան ամսուան ընթացքին[123]։ Ան որ ամբողջութեամբ անգիր կը գիտնայ Ղուրանը, կը կոչուի հաֆիզ, որ Վերջին դատաստանի օրը կրնայ տասը մարդու համար բարեխօսել[122]։ Անկէ բացի՝ գրեթէ իւրաքանչիւր իսլամ կը մտապահէ Ղուրանի որոշ հատուածներ՝ օրուան ընթացքին աղօթքի ժամանակ արտասանելու համար։
Օրէնք
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Շարիաթը իսլամական աւանդոյթին մաս կազմող կրօնական օրէնք է[124]։ Անիկա ծագում առած է իսլամութեան կրօնական պատուիրաններէն՝ յատկապէս Ղուրանէն ու հատիսէն։ Արաբերէնի մէջ sharīʿah եզրը կը վերաբերի Աստուծոյ աստուածային օրէնքին եւ կը հակադրուի ֆիքհին, որ անոր գիտական մեկնաբանութիւնն է[125][126]։ Անոր կիրառութեան ձեւը նոր ժամանակներուն իսլամ աւանդապաշտներու ու լուսաւորիչներու միջեւ խնդրոյ առարկայ դարձած է[124]։
Իսլամական օրէնսդրութեան աւանդական տեսութիւնը կը տարբերէ շարիաթի չորս աղբիւր՝ Ղուրան, սուննա (Հատիս եւ Սիրա), քիյաս (անալոգային հիմնաւորում) եւ իճմա (իրաւական կոնսենսուս)[127]։ Իրաւունքի տարբեր դպրոցներ զարգացուցած են հոգեւոր աղբիւրներէն շարիաթի օրէնքները դուրս բերել մեթոտաբանութիւններ՝ կիրառելով իճթիհատ (հետեւութիւն) կոչուող գործընթացը[125]։ Աւանդական օրէնսդրութիւնը կը տարբերէ օրէնքի երկու հիմնական ճիւղ՝ʿibādāt (ծէսեր) եւ muʿāmalāt (հասարակական յարաբերութիւններ), որոնք միասին կը կազմեն թեմաներու լայն շրջան մը[125]։ Վճիռները հինգ կարգավիճակներէն մէկուն կը պատկանին՝ պարտադիր, խորհուրդ տրուող, թոյլատրուած, սարսափելի եւ արգիլուած[125][126]։ Այսպիսով՝ շարիաթի որոշ ոլորտներ մասամբ կը համընկնին արեւմտեան օրէնքներուն հետ, մինչդեռ միւսները աւելի շատ կը համապատասխանեն Աստուծոյ կամքին համարժէք կեանքով ապրելուն[126]։
Պատմականօրէն շարիաթը մեկնաբանուած է անկախ իրաւաբաններու (մուֆթիներու) կողմէ։ Իրաւական նորմերը (ֆաթուաներ) հաշուի կ'առնուին առաջնորդի նշանակած դատաւորներուն կողմէ, որոնք կը ղեկավարեն qāḍī' -ի ու maẓālim -ի դատարանները, որոնք կը վերահսկուին առաջնորդի խորհուրդի եւ քրէական օրէնքի միջոցով[125][126]։ Ժամանակակից շրջանին շարիաթի վրայ հիմնուած քրէական օրէնքները մեծապէս փոխարինուած են Եւրոպական մոտելի օրէնսդրութիւններով[126]։ Մինչ իսլամ մեծամասնութեամբ երկիրներու սահմանադրութիւնները յղումներ կ'ընեն շարիաթին, որպէսզի անոր դասական օրէնքները գլխաւորաբար պահպանուին անձնական բնոյթի (ընտանեկան) օրէնքներուն մէջ[126]։ Այս օրէնքները գոտաւորող իրաւական մարմինները կը փորձեն զանոնք աւելի արդիական դարձնել՝ չհրաժարելով աւանդական օրէնսդրութեան հիմքերէն[126][128]։ 20-րդ դարավերջի իսլամական վերածնունդը իսլամական շարժումներ առաջ բերաւ, որոնք կոչ կ'ընէին ամբողջութեամբ կիրառելու շարիաթը[126][128]։ Շարիաթի դերը ամբողջ աշխարհի մէջ վիճարկելի հարց դարձած է։ Ներկայիս շարունակուող քննարկումներ կան այն հարցի շուրջ, թէ արդեօք շարիաթը համատեղելի՞ է կառավարման աշխարհիկ ձեւերուն, մարդու իրաւունքներուն, մտքի ազատութեան եւ կանանց իրաւունքներուն հետ[129][130][131]։
Գիտնականներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Իսլամը յուդայականութեան պէս կրօնական իմաստով հոգեւորականութիւն չունի, ինչպէս, օրինակ, քահանաներ, որոնք միջնորդ կը հանդիսանան Աստուծոյ եւ մարդոց միջեւ։ Այնուամենայնիւ, իսլամութեան մէջ կան շատ եզրեր, որոնք կը վերաբերին իսլամութեան հոգեւորական աստիճաններուն։ Լայն առումով՝ ուլամաա (արաբերէն՝ علماء) եզրը կ'օգտագործուի իսլամ գիտնականներու մարմինն անուանելու համար, որոնք քանի մը տարի իսլամական գիտութեան դասեր ըրած են։ Իսլամական օրէնքը մեկնաբանող իրաւաբանը կը կոչուի մուֆթի (արաբերէն՝ مفتي) եւ յաճախ իրաւական կարծիքներ կը յայտնէ, որոնք կը կոչուին ֆաթուաներ։ Իրաւագիտութեան մասնագէտը կը կոչուի ֆաքիհ (արաբերէն՝ فقيه): Հատիսներու գիտութիւնն ուսումնասիրողը կ'անուանեն մուհատիս։ Քատին իսլամական դատարանի դատաւորն է։ Գիտնականներուն տրուող պատուաւոր կոչումներ են շէյխը, մւլլան եւ մաուլաուին։ Իմամը (արաբերէն՝ إمام) ղեկավար պաշտօն է, որ կը գործածուի իսլամութեան երկրպագութեան ծառայութիւններու շրջածիրին մէջ։
Իրաւագիտութեան դպրոցներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Իրաւագիտութեան դպրոցը կը կոչուի մազհապ (արաբերէն՝ مذهب):Սուննի ուղղութեան չորս գլխաւոր դպրոցներն են՝ Հանաֆի, Մալիկի, Շաֆի եւ երբեմն՝ Զահիրի, մինչդեռ շիա ուղղութեան դպրոցներն են Ճաաֆարին եւ Զայիդին։ Իւրաքանչիւրը կը տարբերի իր մեթոտաբանութեամբ, որ կը կոչուի Ուսուլ ալ-ֆիքհ։ Կրօնագէտին կողմէ ընդունուած որոշումներըկը կոչուին թաքլիտ։ Գահիր մուքալիտ եզրը բառացի կը վերաբերի անոնց, որոնք չեն գործածեր թաքլիտը եւ չունին մազհապ[132]։ Իսկ անհատին կողմէ օրէնքի անկախ մեկնաբանումը կը կոչուի իճթիհատ[133]։
Տնտեսութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Հարուստնեու ու աղքատնուի միջեւ տարբերութիւնը կրճատելու նպատակով, իսլամական տնտեսական օրէնսդրութիւնը կը խրախուսէ առեւտուրը[134], չի խրախուսեր ունեցուածքի կուտակումն ու շահադիտական բնոյթի վարկերը (ուսուրի, արաբերէն՝ ռիպա)[135][136]։ Հետեւաբար, ունեցուածքը կը հարկուի զաքաթի միջոցով, սակայն առեւտուրը չի հարկուիր։ Ուսուրին, որ թոյլ կու տայ հարուստին ա՛լ աւելի հարստանալ, արգիլուած է իսլամութեան մէջ։ Շահոյթի բաժանումն ու ներդրուող ձեռնարկատիրական դրամագլուխը, որ նոյնպէս ռիսք կը ներկայացնէ ներդրողի համար, ընդունելի է[137]։ Շահարկման նպատակով մթերքի կուտակումը նոյնպէս չի խրախուսուիր[138]։
Ուրիշներուն պատկանող հողը խլելը նոյնպէս արգիլուած է։ Ուսուրի արգիլումը յանգեցուցած է իսլամական դրամատնային համակարգի զարգացման։ Մուհամմատի ժամանակ պետութեան ուղղուած որեւէ գումար անմիջապէս կը ծախսուէր աղքատներուն օգնելու նպատակով։ Ապա՝ 634 թուականին Ումարը պաշտօնապէս հիմնեց Պեյթ ալ-մալի բարեկեցիկ պետութիւնը։ Վերջինս աղքատ, կարիքաւոր, ծեր, որբ ու հաշմանդամ իսլամներու եւ ոչ իսլամներու համար էր։ Պեյթ ալ-մալը հարիւրաւոր տարիներ պահպանեց իր գոյութիւնը 7-րդ դարու Ռաշիտուն խալիֆայութեան հովանիին տակ եւ շարունակեց նաեւ Օմայեան խալիֆայութեան ու Ապպասեան խալիֆայութեան դարաշրջաններուն։ Ումարը ներմուծեց նաեւ մանկական նպաստ ու մեծահասակներու թոշակ[139][140][141][142]։
Ճիհատ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ճիհատ կը նշանակէ «ջանալ կամ պայքարիլ» (Աստուծոյ ձեւով)։ Լայն իմաստով ճիհատը «վերջին ուժը, ջանքերը, նուիրումը կամ կարողութիւնը ներդնելն է՝ անհնազանդութեան դէմ պայքարելու համար»։ Ճիհատը կը վերաբերի մարդու՝ կրօնական ու բարոյական կատարելութեան ձգտման[143]։ Առանց ածականի գործածութեան պարագային, ճիհատը ռազմական եզր է[144][145]։ Իսլամ որոշ իշխանութիւններ՝ յատկապէս շիաներու եւ սուֆիստներու մօտ, կը տարբերեն «աւելի մեծ ճիհատ», որ կը վերաբերի հոգեւոր ինքնակատարելագործման եւ «աւելի փոքր ճիհատ»՝ պատերազմ[146]։
Իսլամական օրէնսդրութեան մէջ ճիհատը սովորաբար ոչ իսլամ մարտիկներու դէմ ուղղուած զինուորական ուժն է[147][148]։ Ճիհատը պատերազմի միակ թույլատրելի ձեւն է իսլամական օրէնքին մէջ եւ կրնայ յայտարարուիլ ապօրինի գործերու, ահաբեկիչներու, յանցաւոր խումբերու, ապստամբներու, հաւատուրացներու, առաջնորդներու կամ երկիրներու դէմ, որոնք կը ճնշեն իսլամները[149][150]։ Շատ իսլամներ ներկայիս ճիհատը կը մեկնաբանեն որպէս պատերազմի միակ պաշտպանական ձեւ[151]։ Ճիհատը կը դառնայ անհատական պարտականութիւն միայն անոնց համար, որոնք իշխանութեան կու գան։ Միւսներուն համար այն տեղի կ'ունենայ միայն ընդհանուր զօրահաւաքի պարագային[150]։ Շիաներէն շատերուն համար ակրեսիւ ճիհատ կրնայ յայտարարել միայն իսլամական համայնքի՝ Աստուծոյ կողմէ նշանակուած առաջնորդը, որուն նմանը 868 թուականին Մուհամմատ ալ-Մահտիի անհետացումէն ի վեր չէ եղած[152][153]։
Հասարակութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ընտանեկան կեանք
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Իսլամական ընտանիքի մէջ երեխայի ծնունդին կը կապուին շարք մը կրօնական ծէսեր։ Ծնունդէն անմիջապէս յետոյ երեխայի աջ ականջին կը շշնջան ազանի խօսքերը[154]։ Եօթներորդ օրը կ'իրականացուի աքիքայի ծիսակատարութիւնը, երբ կենդանի կը զոհաբերեն եւ միսը կը բաժնեն աղքատներուն[155]։ Երեխայի գլուխը կը սափրեն եւ մազերու քաշի չափով գումար կը նուիրաբերեն աղքատներուն[155]։ Բացի երեխայի հիմնական կարիքները հոգալէն՝ սնունդ, կացարան եւ կրթութիւն, ծնողները կամ ընտանիքի մեծերը կը ստանձնեն նաեւ երեխային բարոյական յատկանիշներ եւ կրօնական գիտելիքներ սորվեցնելու պարտականութիւնը[156]։ Ամուսնութիւնը, որ իսլամ ընտանիքի հիմքն է, քաղաքացիական պայմանագիր է երկու կողմերուն միջեւ՝ երկու վկաներու ներկայութեամբ։ Փեսան պարտաւոր է վճարել հարսի համար (մահր)՝ պայմանագրին մէջ նշուածի համաձայն[157]։ Իսլամական աշխարհին մէջ շատ ընտանիքներ բաղկացած են մէկ զոյգէ[158][159]։ Բազմայրութիւնը, երբ կինը կ'ունենայ երկու կամ աւելի ամուսին, արգիլուած է իսլամութեան մէջ[160]։ Այնուամենայնիվ, իսլամ տղամարդիկ կրնան բազմակնութեան փորձառութեան ունենալ, այսինքն՝ միաժամանակ մէկէ աւելի կին ունենալ՝ մինչեւ չորս՝ ըստ 4-րդ սուրահի 3-րդ հատուածի։ Տղամարդը առաջին կնոջ հաւանութեան կարիքը չունի երկրորդ անգամ ամուսնանալու համար, քանի որ Ղուրանին կամ հատիսին մէջ նման բան չէ նշուած[161][162][163]։ Կնոջ վկայութիւնն իսլամութեան մէջ հաւասարազօր է տղամարդու վկայութեան կէսին[164]։ Իսլամական ամուսնութեան զանազան տարբերակներ կան ամբողջ իսլամական աշխարհի մօտ։ Սովորաբար իսլամ ընտանիքին մջ կինը կ'աշխատի տան մէջ, իսկ տղամարդը պատասխանատու է դուրսի աշխարհի համար։ Այնուամենայնիւ, գործնականօրէն այս բաժանումը քարացած չէ[165]։ Ժառանգութեան առումով տղան կը ստանայ երկու անգամ աւելի մեծ բաժին, քան աղջիկը[166]։
Իսլամի մահուան ընթացքին եւ անկէ յետոյ կը կատարուին որոշակի կրօնական ծէսեր։ Մահացողի մօտ գտնուողները զինք կը խրախուսեն արտասանել Շահատան, քանի որ իսլամները կ'ուզեն, որ իրենց վերջին խօսքը հաւատի արտայայտութիւնը ըլլայ։ Մահուընէն յետոյ միեւնոյն սեռի ներկայացուցիչները կը լոգցնեն մարմինը եւ կը փաթթեն սպիտակ սաւանի մէջ, որ կը կոչուի քաֆան[167]։ Դին դնելով դագաղին մէջ՝ նախ կը տանին մզկիթ, ուր հոգեհանգիստի աղօթք կը կարդացուի, ապա կը տանին գերեզման։
Բարոյագիտութիւն եւ ժուժկալութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Շատ սովորութիւններ կը պատկանին իսլամական բարոյագիտութեան կամ ադաբին։ Անոնց կարգին են՝ միւսներուն բարեւելը "as-salamu 'alaykum" («խաղաղութիւնն ընդ ձեզ») խօսքերով, ուտելէն առաջ bismillah («Աստուծոյ անունով») ըսելը, կերած կամ խմած ատեն միայն աջ ձեռքը գործածելը։ Իսլամական առողջաբանութեան սովորութիւնները գլխաւորաբար կը պատկանին անձնական մաքրութեան ու առողջութեան։ Տղամարդոց թլփատութիւնը նոյնպէս կիրառուի իսլամութեան մէջ։ Իսլամական թաղման ծէսերը կ'ընդգրկեն Salat al-Janazah -ը (թաղման աղօթք) դին լոգցնելու, սաւանով փաթթելու եւ թաղելու ժամանակ։ Իսլամները խիստ առողջաբանութեան կ'ենթարկուին։ Արգիլուած մթերքներու կարգին են խոզի միսը, արիւնը, կենդանիներու մաշկն ու ալգոհոլը։ Միսը պիտի ըլլայ խոտակեր անասուններու։ Իսլամներու համար թոյլատրելի մթերքը յայտնի է որպէս հալալ մթերք[168]։
Հասարակական պարտականութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Իսլամ հասարակութեան մէջ համայնքի անդամները տարբեր ընկերային ծառայութիւններ կը մատուցեն։ Ատոնք կը հրահանգուին իսլամական կանոնիկ թեքսթերով եւ մուսուլմանի կեանքը կիսատ կը համարուի, եթէ ան չի ծառայեր մարդկութեան[169]։ Իրականուլեան մէջ, իսլամական աւանդութեան մէջ ընկերային բարեկեցութեան գաղափարը ամէնակարեւոր արժէքներէն է[169]։ Ղուրանի 2:117 հատուածը յաճախ կը մէջբերեն իսլամական ընկերային բարեկեցութեան գաղափարը ներկայացնելու համար[170]։ Նմանապէս, իսլամութեան մէջ սահմանուած են նաեւ ծնողներու, հարեւաններու, բարեկամներու, հիւանդներու, ծերերու ու փոքրամասնութիւններու հանդէպ վարուեցողութեան կանոնները։ Ծնողները յարգելն ու անոնց հնազանդիլը եւ յատկապէս մեծ տարիքին անոնց հոգալը, կրօնական պարտականութիւն է[156][171]։ Բարեկամներու հանդէպ վերաբերմունքի հարցով երկկողմ մօտեցում կայ՝ անոնց հետ լաւ յարաբերութիւններ պահպանել եւ անհրաժեշտութեան պարագային նիւթական օգնութիւն առաջարկել[172]։ Անոնց հետ կապերը խզելը յանդիմանութեան կ'արժանանայ։ Անկախ հարեւանի կրօնական պատկանելիութեան՝ իսլամութիւնը կը սորվեցնէ իսլամներուն հնարաւորինս լաւ վերաբերուիլ եւ խնդիրներ չառաջացնել[173][174]։ Որբ երեխաներուն վերաբերեալ Ղուրանը կ'արգիլէ կոպիտ ու ճնշող վերաբերմունքը անոնց հանդէպ՝ խրախուսելով բարութիւնն ու արդարութիւնը։ Անիկա նաեւ կը յանդիմանէ անոնց, որոնք չեն պատուեր եւ կերակրեր որբ երեխաները (Ղուրան 89:17-18)։
Բնորոշ գիծեր
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ղուրանը եւ Մուհամմատի սուննան իսլամներուն համար բարոյական հիմքերու ամբողջ համակարգ մը կը սահմանեն, որուն պէտք է հետեւին իրենց անձնական, հասարակական, քաղաքական եւ կրօնական կեանքին մէջ։ Պատշաճ բարոյական վարուելակերպը, լաւ արարքները, ճշմարտասիրութիւնը եւ բարի բնաւորութիւնը կը մտնեն բարոյականութեան ուղենիշերուն մէջ[175]։ Իսլամութեան մէջ բարոյական արժէքներու պահպանումը միշտ կրօնական կարեւորութիւն ունի, քանի որ անիկա կը բարձրացնէ հաւատացեալի կրօնական կարգավիճակը[176] եւ յաճախ կը դիտուի որպէս երկրպագութեան անհերքելի գործողութիւն[177]։ Բարոյականութեան վերաբերեալ իսլամի տիպական դասերէն մէկը յանցագործը տուգանելն է իր յանցանքի չափով, սակայն անոր ներելը շատ աւելի նախընտրելի է։ Իսկ անոր լաւութիւն ընելը բարձրագոյն գովասանքի արժանի է[176]։ Ղուրանե կ'ըսէ.«Ե՛տ մղիր (չարիքը) լաւ արարքով» (41:34)։ Հետեւաբար, իսլամութիւնը միայն բարի գործ պիտի ընէ, քանի որ չար գործերը կ'աւելցնեն վատ սովորութիւնները[178]։ Իսլամութեան հիմնական բարոյական յատկանիշներն են արդարութիւնը, ներողամտութիւնը, ճշմարտացիութիւնը, բարութիւնը, ազնուութիւնը եւ աստուածավախութիւնը[175]։ Կարեւոր միւս արժէքներու կարգին են բարեգործութիւն ընելը, խոստումը պահելը, համեստութիւնը եւ հնազանդութիւնը, խօսքի մէջ պարկեշտութիւն պահպանելը, հանդուրժողականութիւնը, վստահելիութիւնը, զայրոյթի կառավարումը եւ նպատակներու անկեղծութիւնը։
Որպէս կրօն՝ իսլամութիւնը կը շեշտէ լաւ բնաւորութիւն ունենալու գաղափարը։ Ինչպէս Մուհամմատը կ'ըսէ. «Ձեզմէ լաւագոյնները անոնք են, ովքեր ունին լաւագոյն բնաւորութիւնն ու պահուածքը» (Շահիհ ալ-Բուխարի, 8:73:56)։ Իսլամութեան մէջ արդարութիւնը ո՛չ միայն բարոյական արժէք է, այլ նաեւ պարտականութիւն, որ անհրաժեշտ է կատարել որեւէ պարագայի[179]։ Ղուրանը եւ հատիսը Ալլահը կը նկարագրեն որպէս բարի եւ իր արարածներուն հանդէպ գթասիրտ մէկը եւ մարդոց կոչ կ'ընեն իրեն պէս բարեգութ ըլլալ։ Ներողամտութիւնը որպէս արժանիք մեծապէս ընդունուած է իսլամութեան մէջ եւ կը համարուի իսլամական կարեւոր սովորութիւն[180]։ Համեստութեան վերաբերեալ Մուհամմատը կ'ըսէ.«ամէն կրօն ունի իր առանձնայատկութիւնը, իսկ իսլամութեան առանձնայատկութիւնը համեստութիւնն է»[181]։
Կառավարութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Իսլամութեան հիմնական օրէնքը չի տարբերեր «եկեղեցիի» եւ «պետութեան» հարցերը. գիտնականները կը գործեն որպէս իրաւաբաններ եւ աստուածաբաններ։ Ներկայիս ոչ մէկ կառավարութիւն կը համապատասխանէ իսլամութեան տնտեսական օրէնսդրութեան, սակայն քայլեր կը ձեռնարկուին ատկէ որոշ հատուածներ կիրառելու ուղղութեամբ[182][183][184]։ Սուննի եւ շիա ուղղութիւններու բաժանումը կ'ազդէ նաեւ իսլամներու միջկառավարական յարաբերութիւններուն վրայ, ինչպէս, օրինակ, Սէուտական Արաբիայի եւ Իրանի[185]։
Պատմութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Մուհամմատ (610–632)
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Իսլամական աւանդոյթը Մուհամմատին (մ.թ. 570 – Յունիս 8, 632 թուական) կը համարէ վերջին մարգարէ[186]։ Ըստ կենսագիրներու՝ իր կեանքի վերջին 22 տարիներու ընթացքին՝ սկսած մ.թ. 610 թուականին, երբ ան 40 տարեկան էր, Մուհամմատը կը պատմէ Ալլահէն ստացած յայտնութիւններու մասին, որ իրեն փոխանցուած էին Գաբրիէլ հրեշտակապետի միջոցով։ Մուհամմատի գործընկերները կը մտապահեն եւ իրենք կ'արձանագրեն, որ կը դառնայ Ղուրանը[187]։
Այդ ընթացքին Մուհամմատը Մեքքայի մէջ կը քարոզէ մարդոց՝ աղերսելով հրաժարիլ բազմաստուածութենէն եւ երկրպագել միայն Ալլահին։ թէեւ որոշ մարդիկ կ'ընդունին իսլամութիւնը, Մեքքայի իշխանութիւնները կը հետապնդեն Մուհամմատն ու անոր հետեւորդները։ Ատոր հետեւանքով իսլամները կ'արտագաղթեն Ապասսինիա (Ակսումի թագաւորութիւն)։ Իսլամութիւն ընդունածները գլխաւորաբար աղքատ, օտարերկրացի նախկին ստրուկներ էին, ինչպէս Պիլալ իպն Ռապահ ալ-Հապաշին, որ սեւամորթ էր։ Մեքքայի վերնախաւը կը զգար, որ Մուհամմատը կը խարխլէ իրենց հասարակական կարգի հիմքերը, քարոզելով երկրպագել միայն մէկ Աստուծոյ, ռասսայական հաւասարութեան կոչ ընելով եւ այդ գաղափարները կ'ընկալուին աղքատներու ու ստրուկներու կողմէ[188][189][190][191]։
Մեքքացիներու կողմէ 12 տարի հետապնդուելէն յետոյ Մուհամմատը, իր հարազատներն ու հետեւորդները 622 թուականին Հիճրա («գաղթ») կը կատարեն դէպի Մետինա քաղաք (նախկինին յայտնի որպէս Յաթրիպ)։ Այնտեղ Մետինացի կրօնափոխները (անսարներ) եւ մեքքացի գաղթականները կը հիմնեն կրօնաքաղաքական իշխանութիւն։ Կը ձեւաւորուի Մետինայի Սահմանադրութիւնը՝ սահմանելով շարք մը իրաւունքներ Մետինայի իսլամ, հրեայ եւ քրիստոնեայ համայնքներուն համար՝ ընդգրկելով զանոնք մէկ համայնքի ներքեւ՝ Ումմա[192][193]։
Սահմանադրութիւնը կը սահմանէր.
- համայնքի անվտանգութիւնը
- կրօնական ազատութիւնները
- Մետինայի դերը որպէս սուրբ վայր (արգելելով բռնութիւնն ու զենքի կիրառումը)
- կանանց անվտանգութիւնը
- Մետինայի մէջ կայուն ցեղային յարաբերութիւնները
- ընդհարումներու ժամանակ համայնքին աջակցելու համար ճշդուած հարկային համակարգը
- բացառիկ քաղաքական դաշինքներու պայմանները
- անհատներու պաշտպանութիւնը երաշխաւորող համակարգը
- վէճերը լուծող արդարադատութեան համակարգը, ուր ոչ իսլամները նոյնպէս կրնային կիրառել իրենց սեփական օրէնքները[194][195][196]։
Բոլոր ցեղերը ստորագրեցին համաձայնագիրը՝ համաձայնելով պաշտպանել Մետինան արտաքին վտանգէն եւ ապրիլ ներդաշնակութեամբ։ Քանի մը տարուայ ընթացքին երկու ճակատամարտ տեղի ունեցաւ Մեքքայի ուժերուն դէմ. առաջինը Պատրի ճակատամարտն էր 624 թուականին, ուր իսլամները յաղթանակ տարին, իսկ մէկ տարի անց, երբ մեքքացիները վերադարձան Մետինա, տեղի ունեցաւ Ուհուտի ճակատամարտը, որ վերջնական աւարտ չունեցաւ։
Արաբիայի մնացած արաբական ցեղերը դաշնութիւն կազմեցին եւ Խրամատի ճակատամարտի ժամանակ (627 թուականի Մարտ-Ապրիլ) պաշարեցին Մետինան՝ նպատակ ունենալով վերջ դնել իսլամութեան։ 628 թուականին Մեքքայի եւ մուսուլմաններուն միջեւ կնքուեցաւ Հուտայպիյահի պայմանագիրը, որ երկու տարի անց խախտուեցաւ Մեքքայի կողմէ։ Հուտայպիյահի պայմանագիրը ստորագրելէն յետոյ շատ մարդիկ դարձան իսլամ։ Միեւնոյն ժամանակ Մեքքայի առեւտրային ուղիները կրճատուեցան, քանի որ Մուհամմատը շրջապատող անապատներու ցեղերը իր ղեկավարութեան տակ առաւ[197]։ Մինչեւ 629 թուականը Մուհամմատը յաղթող դուրս եկաւ Մեքքայի նուաճման արիւնալի պատերազմին, իսկ մինչեւ 632 թուական՝ իր մահը (62 տարեկանին) ան արդէն միաւորած էր արաբական ցեղերը մէկ կրօնական պետութեան ներքեւ[198]։
Իսլամներու ամէնավաղ երեք սերունդները յայտնի են Սալաֆ անունով, իսկ Մուհամմատի համախոհները՝ Սապահ անունով։ Անոնցմէ շատերը, ինչպէս հատիսի ամէնամեծ պատմիչ Ապու Հուրեյրան, կազմած են սուննաները։
Խալիֆայութիւն եւ քաղաքացիական հակամարտութիւն (632–750)
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

632 թուականին Մուհամմատի մահով անհամաձայնութիւն ծագեցաւ այն հարցի շուրջ, թէ ով պիտի փոխարինէ զինք որպէս իսլամ հասարակութեան ղեկավար։ Ապու Պաքրը՝ Մուհամմատի գործընկերն ու մտերիմ ընկերը, դարձաւ առաջին խալիֆան։ Անոր ղեկավարութեամբ իսլամները դիմակայեցին արաբական ցեղերու բարձրացուցած ապստամբութիւնը՝ յայտնի որպէս Ռիտտայի պատերազմներ կամ «Ուխտադրժութեան պատերազմներ»[199]։
634 թուականին Ապու Քապրի մահէն յետոյ խալիֆայ դարձաւ Ումար իպն ալ-Խաթթապը, որուն յաջորդեցին Ուսման իպն ալ-Աֆֆանը, Ալի իպն Ապի Թալէպը եւ Հասան իպն Ալին։ Առաջին 4 խալիֆաները սուննի իսլամութեան մէջ յայտնի են որպէս al-khulafā' ar-rāshidūn («Իրաւունքով առաջնորդուող խալիֆաներ»)[200]։ Անոնց ղեկավարութեան շրջանին իսլամներու տարածքները ընդլայնուեցան Պարսկական եւ Բիւզանդական տարածքներու ուղղութեամբ[201]։
Երբ 644 թուականին պարսիկները սպաննեցին Ումարը, Ուսմանի ընտրութիւնը՝ որպէս իր իրաւայաջորդի, դիմադրութեան արժանացաւ։ 656 թուականին Ուսմանը նոյնպէս սպաննուեցաւ, եւ Ալին ստանձնեց խալիֆայի պաշտօնը։ Ասիկա յանգեցուց առաջին քաղաքացիական պատերազմի («Առաջին ֆիթնա»)։ Ալին սպաննուեցաւ Խարիջիտներու կողմէ 661 թուականին։ Յետագայ կռիւէն խուսափելու համար նոր խալիֆայ Հասան իպն Ալին խաղաղութեան դաշնագիր կնքեց՝ իր տեղը զիջելով Մուավիային՝ Օմայեաններու գերդաստանէն՝ պայմանով, որ ան չանուանէ իր յաջորդը[202]։ Կրօնական ու քաղաքական այս վէճերը իսլամ համայնքին մէջ բաժանման հիմք դրին։ Մեծամասնութիւնը ընդունեց առաջին չորս առաջնորդներու օրինականութիւնը եւ կոչուեցաւ սուննի։ Փոքրամասնութիւնը չհամաձայնեցաւ, քանզի կը կարծէր, որ միայն Ալին եւ իր յետնորդները պիտի ղեկավարեն. անոնք ալ յայտնի դարձան շիա անունով[203]։ Մուավիան առաջադրեց իր որդին՝ Եազիտ I-ին, որպէս իր յաջորդ եւ 680 թուականին իր մահէն յետոյ բռնկեցաւ «Երկրորդ ֆիթնան», ուր Հուսէյն իպն Ալին սպաննուեցաւ Գարպալայի ճակատամարտին. այս նշանակալից իրադարձութիւն է շիա իսլամութեան մէջ։ Այսպիսով՝ սուննի եւ շիա ուղղութիւնները կը տարբերին շարք մը կողմերով[204]։
Օմայեաններու գերդաստանը նուաճեց Մարոքը, Բիրենէեան թերակղզին, Նարպոնեան Կալիան եւ Սինտը[205]։ Տեղաբնիկ հրեաներն ու քրիստոնեաները կը հետապնդուէին որպէս կրօնական փոքրամասնութիւններ եւ աւելի բարձր հարկեր կը վճարէին՝ Բիւզանդա-սասանեան պատերազմները ֆինանսաւորելու համար[206][207]։
Մուհամմատին յաջորդած, բայց անոր համախոհներու ժամանակակից սերունդը յայտնի է Թապիուն անունով, որուն յաջորդեց Թապի ալ-Թապինը։ Խալիֆ Ումար իպն Ապտ ալ-Ազիզը հիմնեց ազդեցիկ կոմիտէ մը՝ «Մետինայի եօթ ֆուքաները»[208][209]՝ Քասիմ իպն Մուհամմատ իպն Ապու Պաքրի գլխաւորութեամբ[210]։ Մալիք իպն Անասը գրած է իսլամական օրէնսդրութեան վերաբերեալ ամէնավաղ գիրքերէն մէկը՝ Մուվաթթան[211]՝ որպէս իրաւաբաններու կարծիքներու համաձայնեցման արդիւնք[212][213][214]։
Մուհամմատի քեռի Ապպաս իպն Ապդ ալ-Մութալիպի յետնորդները Օմայեաններու դէմ միաւորբւեցան դժգոհ ոչ արաբ կրօնադարձներուն (մուալի), աղքատ արաբներուն եւ որոշ շիաներու՝ գահընկէց ընելով զիրենք եւ 750 թուականին հիմք դնելով Ապպասեաններու գերդաստանյին[215]։
Միացեալ իսլամական պետութենէն անկախ առաջին իսլամ երկիրները առաջ եկան Պերպերի ապստամբութենէն (739/740-743 թուականներ)։
Դասական շրջան (750–1258)
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ալ-Շաֆին հնարեց հատիսի յուսալիութիւնը սահմանելու մեթոտ մը[216]։ Ապպասեաններու ղեկավարման վաղ շրջանին սուննիներու հատիսի հաւաքածուները կը կազմուին գիտնականներու կողմէ, ինչպէս Պուխարին կամ Մուսլիմը, մինչդեռ շիաներու հաւաքածուները Ալ-Կուլայնիի ու իպն Պապաուայի պէս գիտնականներուն կողմէ։ Ճաֆարիական օրէնսդրութիւնը կազմուեցաւ Ճաֆար ալ-Սատիքի ուսմունքներէն, իսկ սուննիներու իրաւական չորս դպրոցներու օրէնսդրութիւնը՝ Ապու Հանիֆայի, Ահմատ իպն Հանպալի, Մալիկ իպն Անասի եւ ալ-Շաֆիի գործերէն։ 9-րդ դարուն ալ-Շաֆին իր ar-Risālah գիրքին մէջ իսլամական օրէնքին համար տեսական հիմք եւ Հիճազի աւանդոյթներու գործնական մօտեցման նախադրեալ դրաւ[217]։ Այնուամենայնիւ, իսլամական օրէնքը մինչեւ 1869 թուականը չէր կազմուած[218]։ 9-րդ դարուն Ալ-Թապարին աւարտին հասցուց Ղուրանի առաջին մեկնաբանութիւնը, որ դարձաւ սուննի իսլամութեան մէջ ամէնաշատ մէջբերուող մեկնաբանական գիրքերէն մէկը՝ Թաֆսիր ալ-Թապարի։
Որոշ իսլամներ սկսան կասկածի տակ դնել աշխարհիկ կեանքին մէջ կրօնական բարեպաշտութիւն պահպանելը եւ մարմնական ցանկութիւններէն հրաժարման միջոցով աղքատութեան, հնազանդութեան ու մեղքերէն խուսափելու երեւոյթները։ Հասան ալ-Պասրիի պէս ճգնաւորները զարգացուցին շարժում մը, որ վերածուեցաւ Թասավուֆի (սուֆիզմ)[219]։
930 թուականին Իսմայիլի խումբը՝ յայտնի որպէս կարմատներ, անյաջող կերպով ապստամբեցաւ Ապպասեաններուն դէմ, թալանեց Մեքքան եւ գողցաւ Սեւ քարը, որ յետագային վերադարձուեցաւ[220]։
Մա՛մուն ալ Ռաշիտ եւ Ալ-Մութասիմ խալիֆաները մութազիլականութեան փիլիսոփայութիւնը դարձուցին պաշտօնական հաւատալիք եւ պարտադրեցին իսլամներուն հետեւիլ անոր։ Մութալիզականութիւնը յոյներէն ազդուած մտահայեցողական աստուածաբանութեան դպրոց էր, որ կը կոչուէր քալամ եւ կը վերաբերէր տիալեքթիկային[221]։ Շատ ուղղափառ իսլամներ չընդունեցին մութալիզականութեան տոքդրինան եւ դատապարտեցին Ղուրան ստեղծելու անոր գաղափարը։ հաւատաքննութեան ժամանակ Իմամ Հանպալը հրաժարեցաւ ընդունիլ զայն, որու պատճառով խոշտանգուեցաւ եւ ուղարկուեցաւ Պաղտատի մութ բանտախուց մը՝ մօտ տասներեք ամիսով[222]։ Քալամի միւս ճիւղը Աշարի դպրոցն էր՝ հիմնուած Ալ-Աշարիի կողմէ։
Ապպասեան խալիֆայութեան տարածումով Սասանեան կայսրութեան մէջ իսլամութիւնը ձեռք բերաւ հելլենիստական եւ պարսկական շատ գաղափարներ, որոնք ներկրառուեցան իրանցի եւ թուրք մտածողներու միջոցով[223][224]։ Ալ-Ֆարապիի եւ Ավիցեննայի նման փիլիսոփաները ուղիներ կը փնտռէին յունական սկզբունքները իսլամութեան գաղափարաբանութեան մէջ ընդգրկելու համար, մինչդեռ միւսները, ինչպէս Ալ-Ղազալին, դէմ էին նման համահաշտութեան (հակոտնեայ կրօնական դրութեանց)[225]։ Ավիցեննան փորձառարական բժշկութեան ռահվիրան էր[226] եւ առաջին ֆիզիքոսն էր, որ քլինիքական փորձարկումներ կատարեց[227]։ Անոր երկու ամէնայայտնի գործերն են «Բժշկութեան գիրքը» եւ «Բժշկութեան կանոնը», որոնք իսլամական աշխարհին մէչ, աւելի ուշ՝ նաեւ Եւրոպայի մէջ, կը կիրառուին որպէս ստանտարտ բժշկական թեքսթեր։ Անոր ներդրումներու կարգին են վարակիչ հիւանդութիւններու վարակիչ բնոյթի բացայայտումը[226] եւ քլինիքական դեղագիտութեան ներմուծումը[228]։ Մաթեմաթիքայի ոլորտին մէջ մաթեմաթիքոս Մուհամմատ իպն Մուսա ալ-Խարիզմին իր անունը տուաւ ալկորիթմի գաղափարին, իսկ հանրահաշիւ բառը (algebra) ծագած է al-jabr-էն[229]։ Պարսիկ պոէտ Ֆիրտուսին գրեց իր էպիքական պոէմ Շահնամէն։ Ռումին գրեց պարսկական պոէզիայի հրաշալի էջեր, որով մինչեւ օրս ալ Ամերիկայի մէջ ամէնաշատ վաճառուող պոէտներու կարգին է[230][231]։ Ներդրուած իրաւական հաստատութիւնները ընդգրկեցին վստահուած գոյքի եւ բարեգործական գոյքի (վաքֆ) գաղափարները[232][233]։
Այս շրջանը երբեմն կը կոչուի «Իսլամական ոսկեդար»[234]։ Այս ընթացքին հասարակական հիւանդանոցներ հիմնուեցան (կը կոչուին Բիմարիստանի հիւանդանոցներ), որոնք կը համարուին ժամանակակից իմաստով «առաջին հիւանդանոցները»[235][236]. անոնք առաջին բժշկական վկայականները տուին[237][238]։ Կինեսի մրցանիշերու գիրքը Ալ-Գարաուինի համալսարանը՝ հիմնուած 859 թուականին, կը համարէ գիտական աստիճան տուող ամէնահին համալսարանը[239]։ Ներմուծուեցան փորձառութեան չափանիշեր եւ որակաւորման տեխնիկաներ, ինչպէս նաեւ մէջբերման աւանդոյթը[240]։ Այդ խնդրին մէջ կարեւոր դերակատարութիւն ունեցաւ իպն ալ-Հայսամը, որ կը համարուի ժամանակակից գիտական մեթոտի հայրը եւ կը կոչուի «աշխարհի առաջին իսկական գիտնականը»[241][242][243][244]։ Կառավարութիւնը գիտնականներուն կը վճարէր այնքան, որքան փրոֆեսիոնալ մարզիկներուն այսօր[240]։ Կը փաստարկեն, որ արեւակեդրոն համակարգի եզրակացութիւններուն համար Գոբեռնիքոսի կիրառած տուեալները հաւաքուած են, իսկ Ալ-Ճահիզը առաջարկած է բնական ընտրութեան տեսութիւնը[245][246]։
Ապպասեաններու խալիֆայութիւնը անկում ապրեցաւ Ալ-Վաթիքի (842–847) եւ Ալ-Մութատիտի(892–902) կառավարման շրջանին[247], եւ 1258 թուականին Մոնկոլական կայսրութիւնը դրաւ Ապպասեան գերդաստանյի վերջը[248]։ Անկման շրջանին Ապպասեան խալիֆայութիւնը բաժնուեցաւ փոքր պետութիւններու ու գերդաստաններու, ինչպէս Թուլունիտներու եւ Ղազնեվիտներու պետութիւնը։ Ղազնեվիտներու գերդաստանը իսլամական գերդաստան էր, որ հիմնեց թրքական ստրուկ զինուորները մէկ այլ իսլամական կայսրութենէն՝ Սամանիներու կայսրութենէն[249]։
Թրքական երկու ցեղեր՝ կարախանիդները եւ սելճուկները, 10-րդ դարու ընթացքին իսլամ ընդունեցին, իսկ յետագային ենթարկուեցան Օսմանեան կայսրութեան, որու հետ կը կիսեն նոյն ծագումն ու լեզուն։ Կարեւոր է նշել, որ Օսմանեան տէրութեան կողմէ իսլամական իշխանութիւնը մեծապէս ազդուեցաւ օսմանեան ղեկավարներու ու սուֆիզմի միջեւ սիմբիոզէն։ Ըստ օսմանեան պատմագրութեան՝ ղեկավարի օրինականութիւնը կը վերագրուի Շեյխ Էտեպալին։ Ան Օսման Գազիի երազը կը մեկնաբանէ որպէս Ալլահի կողմէ իր իշխանութեան հաւանութիւն[250]։ Մեվլեվի կանոնը եւ Պեքթաշի կանոնը կապուած են սուլթաններու հետ[251]։ Սելճուկները մեծ դեր խաղացին սուննիականութեան վերածնունդի մէջ, իսկ յետոյ շիա ուղղութիւնը մեծցուց իր ազդեցութիւնը։ Սելճուկ զինուորական առաջնորդ Ալփ-Արսլանը ֆինանսապէս աջակցեցաւ գիտութեան եւ գրականութեան եւ Պաղտատի մէջ հիմնեց Նեզամիյէի համալսարանը[252]։
Այս ընթացքին Տելհիի սուլթանութիւնը գրաւեց հնդկական մայրցամաքի հիւսիսային հատուածները։ Կրօնական առաքելութիւններու հետեւանքով Կամա-վոլկեան Պուլղարիան եւս ընդունեց իսլամութիւնը։ Շատ իսլամներ առեւտուրի նպատակով Չինաստան գացին՝ աստիճանաբար իշխելով Սոնգ գերդաստանի ներկրման եւ արտահանման ոլորտները[253]։
Նախարդիական դարաշրջան (1258–18-րդ դար)
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Իսլամութիւնը ընդլայնեց իսլամական առեւտուրի ցանցերը՝ հասնելով մինչեւ Ենթասահարա, Կեդրոնական Ասիա եւ Մալայեան կղզեխումբ[254][255]։ Օսմանեան կայսրութեան ներքոյ իսլամութիւնը տարածուեցաւ Հարաւարեւելեան Եւրոպայի մէջ[256]։ Այս տարածումներու ընթացքին անիկա կը միախառնուի տեղական մշակոյթներուն, որու վկայութիւններէն է այն, թէ Մուհամմատ մարգարէն կը յայտնուի հնդկական էպոսին եւ ֆոլկլորին մէջ[257]։ Իսլամութիւն ընդունելը, սակայն, հին կրօնական սովորութիւններու դադրեցումը չէր. անիկա աւելի «իսլամական ծէսերը, տիեզերաբանութիւնը, գրականութիւնը տեղական կրօնական համակարգին հետ ձուլելու գործընթաց էր»[258]։ Չինաստանի իսլամները, որոնք վաղ շրջանի ներգաղթեալներու սերունդն էին, սկսան ձուլուիլ՝ ընդունելով չինական անուններն ու մշակոյթը, իսկ Նանկինը դարձաւ իսլամութեան ուսումնասիրութեան կարեւոր կեդրոն[259][260]։
Թուրքերը թրքական շամանիզմի տարրեր աւելցուցին իրենց նոր կրօնին եւ նորովի մեկնաբանեցին իսլամութիւնը[261]։ Կարեւոր էր կանանց կարգավիճակի փոփոխութիւնը։ Ի տարբերութիւն արաբական աւանդոյթին՝ թրքականը կառուցուած էր մայրական հասարակութեան վրա՛[261]։ Թուրքերը պահպանեցին կնոջ կարգավիճակը իսլամութիւնը ընդունելէն յետոյ։ Աւելին՝ անոնք ապշեցուցիչ նմանութիւններ գտան սուֆիզմի ծէսերուն եւ շամանական սովորութիւններուն միջեւ[261]։ Այնուամենայնիւ, թրքական հաւատի ազդեցութիւնը չէր սահմանափակուեր սուֆիզմով. Անատոլիայի, Կեդրոնական Ասիայի եւ Պալգաններուն մէջ իսլամները ընդունեցին իսլամութեան ուղղափառ տարբերակը[261]։ Այդ պատճառով՝ շատ (նախկին) շամանական աւանդոյթներ սովորական իսլամներու կողմէ համարուեցան իրապէս իսլամական[261]։ Շամանական շատ հաւատալիքներ, ինչպէս սուրբ էութեան, հոգիներու, ծառերու ու կենդանիներու հանդէպ հաւատը, պահպանուած են մինչեւ օրս[262]։
Այն ժամանակ շիաներու մէջ մեծամասնութիւն կազմող եւ ամէնատարեց խումբը, որ Ալիի թոռան՝ գիտնական Զեյտ իպն Ալիի անունով կը կոչուէր, կը կիրառէր Հանաֆիի օրէնսդրութիւնը, ինչպէս որ շատ սուննիներ[263][264][265]։ Շիաներու Սեֆեաններու գերդաստանը 1501 թուականին իշխանութեան եկավւ եւ աւելի ուշ նուաճեց Իրանը[266]։ Սուննի բնակչութեան համար 12-ի շիա իսլամի պարտադիր ընդունումը ամրապնդեց Զեյտի եւ Իսմայիլի սեկտաներու վրայ 12-ի սեկտայի գերիշխանութիւնը[267]։ Նատիր շահը, որ տապալեց Սեֆեանները, փորձեց բարելաւել յարաբերութիւնները սուննիներուն հետ՝ խթանելով սուֆիզմի ամբողջացումը եւ այդ կոչելով Ճաֆարի Մազհապ[268]։
Իպն Թայմիան (1263-1328 թուականներ) անհանգստացած էր իսլամի ամբողջացումով եւ փորձեց աստուածաբանական ուսմունք հիմնել, որ իսլամութիւնը կը մաքրէր հաւանական փոփոխութիւններէն[269]։ Ի տարբերութիւն իր ժամանակակից գործընկերներու, որոնք կը հիմնուին աւանդոյթներու ու վաղ պատումներու վրայ, իպն Թայմիյայի մեթոտաբանութիւնը ընտրուած հատիսները կիրառելու եւ Ղուրանը բառացի հասկնալու միախառնուրդ էր[269][270]։ Ան մերժեց իսլամութեան շատ մը փիլիսոփայական մօտեցումներ եւ փոխարէնը առաջարկեց պարզ, յստակ ու տոգմաթիք աստուածաբանութիւն[269]։ Անոր աստուածաբանութեան կարեւոր յատկանիշներէն է կրօնապետութեան կարեւորութեան ընդգծումը. մինչ իշխող տեսակէտը կրօնական իմաստութիւնը անհրաժեշտ կը համարէր պետութեան համար, իպն Թայմիյան քաղաքական իշխանութիւնը անհրաժեշտ կը համարէր կրօնական գերազանցութեան հասնելու համար[269]։ Յետագային ան մերժեց որոշ հատիսներ, որոնք տարածուած էին իր շրջանի իսլամներուն մօտ եւ հիմնուեցաւ միայն Շահիհ Պուխարիի ու Շահիհ իսլամութեան վրայ՝ ցանկալով կանխել Աշարիականութիւնը[270][271]։ Վախնալով խաչակիրներէն, ինչպէս նաեւ՝ մոնկոլներէն, իպն Թայմիյան կը պնդէր, որ իսլամներու համար պարտադիր պիտի ըլլայ անհաւատներու դէմ ֆիզիքական ճիհատին միանալը։ Անհաւատներու շարքին ո՛չ միայն նուաճողները, այլ նաեւ իսլամներու մէջ հերետիկոսները՝ ներառեալ շիաները, աշարականները եւ «փիլիսոփաները», որոնց իպն Թայմիյան կը մեղադրէր իսլամութիւնը վատթարացնելու մէջ[272]։ Այնուամենայնիւ, անոր գրածները կենսական նշանակութիւն ունեցան միայն իր կեանքի ընթացքին։ Զինք շարունակ կը մեղադրէին սրբապղծութեան մէջ՝ Ալլահին մարդու կերպար տալու համար. անոր աշակերտ իպն Խաթիրը հեռացաւ իր ուսուցիչէն եւ ժխտեց անթրոպոմորֆիզմը (մարդակերպութիւն)[273], սակայն միաժամանակ ընդունեց իր նախկին ուսուցիչին հակառացիոնալիստական եւ հատիսական ուղղուածութեան մեթոտաբանութիւնը[274]։ Այդ ազդեցութիւնը կ'երեւայ Թաֆսիրի մասին իր ակնարկին մէջ, որ կ'արժեզրկէ մինչեւ այդ գոյութիւն ունեցած բացառիկ աւանդոյթներու մեծամասնութիւնը[275][276]։ Սակայն, իպն Թայմիյայի գործերը կարեւոր աղբիւր դարձան Ուահապիզմի եւ 21-րդ դարու Սալաֆեաններու աստուածաբանութեան համար[269][270][272], իսկ անոր Թաֆսիր իպն Խաթիր երկը մեծապէս արժեւորուեցաւ ժամանակակից սալաֆիզմին մէջ[277]։
Արդի դարաշրջան (18 – 20-րդ դարեր)
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Իսլամական աշխարհը 1800-ական թուականներէն սկսեալ քաղաքական անկման մէջ էր, յատկապէս համեմատած ոչ իսլամ Եւրոպական հատուածի հետ։ Անկումը ակնյայտ էր մշակութային առումով. եթէ 18-րդ դարուն Թաքի ատ-Տինը Իսթանպուլի մէջ աստղադիտարան հիմնեց ու կառուցուեցաւ նաեւ Ճայ Սինկի աստղադիտարանը, ապա մինչեւ 20-րդ դարը իսլամական մեծամասնութիւն ունեցող ոչ մէկ երկրի մէջ կար որեւէ մեծ աստղադիտարան[278]։ Պիրենէյեան թերակղզիի իսլամներուն դէմ ծաւալած Ռեկոնկիստան 1492 թուականին յաջողութեան հասաւ։ Մինչեւ 19-րդ դարը Բրիտանական կայսրութիւնը Հնդկաստանի մէջ պաշտօնապէս վերջ դրած էր Մուղալի գերդաստանին[279]։ 19-րդ դարուն սկիզբ առին Դէոպանտիի եւ Պարլեուիի շարժումները։
18-րդ դարու ընթացաքին Մուհամմատ իպն Ապտ ալ-Պահապը հիմնեց Օսմանեան սուլթանութեան հակադրուող ռազմական շարժում մը՝ խորհուրդ տալով իր երիտասարդ ընկերներուն վերադառնալ Ահմատ իպն Հանպալի աստուածաբանութեան վրայ հիմնուած իսլամական սկզբունքներուն[280][281]։ Ան խորապէս ազդուած էր իպն Թայմիյայի եւ իպն ալ-Քայիմի աշխատութիւններէն եւ կը դատապարտէր իսլամական շարք մը աւանդոյթներ, ինչպէս, օրինակ, Մուհամմատի կամ սուրբերու գերեզմաններ այցելելը[281]։ 18-րդ դարու ընթացքին ան դաշինք հիմնեց Սաուտներու ընտանիքին հետ, որ հիմնած էր Ուահապիի սեկտան։ Վերածնութեան այս շարժման նպատակն էր պահպանել միաստուածութիւնը եւ մաքրել իսլամութիւնը նորարարութիւններէն։ Անոնց գաղափարաբանութիւնը յանգեցուց ամբողջ աշխարհի սրբավայրեու ապասրբացման՝ ներառեալ Մուհամմատին եւ իր գործընկերներուն սրբավայրերը՝ Մեքքայի եւ Մետինայի մէջ[282][283]։ Շատ արաբ ազգայնականներ, ինչպէս Ռաշիտ Ռիտան, խալիֆայութիւնը համարեցին թուրքերու կողմէ արաբներէն խլուած իրաւունք։ Հետեւաբար, Անոնք ապստամբեցան Օսմանեան կայսրութեան դէմ, մինչեւ որ անիկա կազմալուծուեցաւ Առաջին համաշխարհային պատերազմէն վերջ եւ վերացա 1924 թուականին[284]։ Զուգահեռաբար, իպն Սաուտը նուաճեց Մեքքան՝ իսլամութեան սիրտը եւ ուահապականութիւնը իսլամական մշակոյթի մաս դարձուց[285]։
19-րդ դարի վերջը իսլամ լուսաւորիչները, ինչպիսիք էին Մուհամմատ Ատհունը, Ռաշիտ Ռիտան եւ Ճամալ ատ-Տին ալ-Աֆղանը, իսլամութիւնը Լուսաւորութեան դարաշրջանի ընկերային եւ մտաւորական գաղափարներու հետ համադրելու ուղիներու մէջ կը փնտռէին՝ մաքրելով զայն ենթադրեալ փոփոխութիւններէն եւ հաւատարիմ մնալով Ռաշիտունի շրջանի գաղափարներուն[286]։ Սալաֆեաններուն հաւատարիմ մնալու համար, իրենք զիրենք կոչեցին Սալաֆիյա[286][287]։ Այնուամենայնիւ, անոնք կը տարբերին սալաֆեաններու շարժումէն, որ ծաղկում ապրեցաւ 20-րդ դարու երկրորդ կիսուն՝ հիմնուած ըլլալով վահապականներու շարժման վրայ, որոնք կը համարուին իսլամութեանի մոտեռնիստները։ Անոնք մերժեցին իրաւունքի սուննիական դպրոցները եւ թոյլատրեցին ճիհատը[287]։
Ահլէ Սուննաթ շարժումը կամ աւելի յայտնի՝ Պարլեվիի շարժումը ընդգծեց իսլամական օրէնքի գերակայութիւնը սուննիներու սովորութեան եւ Մուհամմատ մարգարէին անձնական նուուվածութեան հանդէպ[288]։ Անիկա առաջ եկաւ իրաւաբան Իմամ Ահմետ Ռազա Խան Քատրիի, Ալամա Ֆալիզէ Հաք Խայրապատի, Շահ Ահմատ Նուրանի եւ Մուհամմատ Ապտուլ Ղաֆուր Հազարվիի աշխատութիւններէն՝ Բրիտանական Հնդկաստանի մէջ իսլամներու մտաւոր եւ բարոյական անկման պայմաններուն մէջ[289]։ Շարժումը զանգուածային էր, կը պաշտպանէր սուֆիզմը եւ կը բարեփոխէր անոր սովորութիւնները. անիկա առաջ եկաւ ի պատասխան Հարաւային Ասիայի մէջ Տէոպանտի արմատական շարժման եւ միւս վայրերուն մէջ Ուահապականներու շարժման[290]։ Շարժումը հակադրուեցաւ Ահմատիյայի շարժման եւ յայտնի է Մավլիտի տօնակատարութեամբ։ Այսօր շարժումը սփռուած է աշխարհով մէկ՝ հետեւորդներ ունենալով Փաքիստանի, Հնդկաստանի, Պանկլատէշի, Թուրքիայի, Աֆղանստանի, Իրաքի, Հարաւային Ափրիկէի, Միացեալ Նահանգներու, Միացեալ Թագաւորութեան եւ այլ երկիրներու մէջ։ Հետեւորդներու թիւը ներկայիս կը գերազանցէ 200 միլիոնը[291]։
Պոստմոտեռն ժամանակներ (20-րդ դարից մինչեւ օրս)
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Արդյունաբերական երկրներու հետ կապերը հանգեցրին իսլամ բնակչութեան տնտեսական ներգաղթի դեպի նոր շրջաններ։ Շատ իսլամներ որպէս ծառա գլխաւորաբար Հնդկաստանից եւ Ինտոնեսիայից գաղթեցին դեպի Կարիբեան ծով՝ Ամերիկա մայրցամաքում կազմելով իսլամ բնակչութեան ամէնամեծ տոկոսը[292]։ Ենթասահարայում քաղաքաշինութեան եւ առեւտրի զարգացման արդյունքում իսլամները հաստատվեցին նոր շրջաններում եւ տարածեցին իրենց կրօնը՝ իսլամ բնակչութեան թիվը կրկնապատկելով 1869-1914 թուականներու ընթացքում[293]։ իսլամ գաղթականները 1960-ական թուականներուց սկսած սկսեցին ժամանել Արեւմտեան Եւրոպայի երկրներ որպէս ժամանակաւոր աշխատողներ՝ գլխաւորաբար նախկին գաղութներուց։
Շատ ու շատ իսլամ գիտնականներ իսլամական վաղեմի հաւատալիքները տարանջատում են արխայիկ մշակութային աւանդոյթներուց[294]։ Լիբերալ իսլամը մի շարժում է, որ փորձում է կրօնական աւանդոյթը համաձայնեցնել աշխարհիկ կառավարման եւ մարդու իրավունքներու ժամանակակից նորմերին։ Դրա կողմնակիցներն գտնում են, որ իսլամի սուրբ տեքստերը կարդալու բազմաթիվ ձեւեր կան, նրանք շեշտում են «կրօնական հարցերի շուրջ ազատ միտք» ունենալու անհրաժեշտութիւնը[295]։ Կանանց վերաբերող հարցերը կարեւոր տեղ են զբաղեցնում իսլամի մոդեռն դիսկուրսում[296]։
Աշխարհիկ իշխանութիւնները, ինչպիսիք են չինական Կարմիր պահապանները, փակեցին շատ մզկիթներ եւ ոչնչացրին Ղուրանի օրինակները[297], իսկ կոմունիստական Ալբանիան առաջին երկիրն էր, որ արգելեց բոլոր կրօններու սովորութիւնն[298]։ մօտ կես միլիոն իսլամներ Կամբոջայում սպաննուեցաւին կոմունիստներու կողմէ, որոնք նրանց գլխաւոր թշնամի էին համարում եւ ցանկանում էին ոչնչացնել նրանց[299]։ Թուրքիայում զինվորականութիւնը հեղաշրջում կատարեց իսլամիստ կառավարութիւններուց ազատվելու համար, իսկ գլխարկները արգելվեցին պետական շենքերում, նոյնը նաեւ Թունիսում[300][301]։
Ճամալ-ատ-Տին ալ-Աֆղանին իր գաղափարակից Մուհամմատ Ապտուի հետ համարուի իսլամական վերածննդի նախակարապետը[302]։ Աբուլ Ալա Մավդուդին օգնեց բարեփոխել մոդեռն քաղաքական իսլամը[303]։ Իսլամիստ խմբերը, որոնցից են իսլամ եղբայրները, ներկայացնում են իսլամը որպէս համապարփակ քաղաքական լուծում՝ ի հեճուկս յաճախ արգելված լինելուն[304]։ Իրանում հեղափոխութեան արդյունքում աշխարհիկ կառավարութեանը փոխարինեց իսլամական պետութիւնը։ Թուրքիայում իսլամիստ ԱԶԿ կուսակցութիւն (Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութիւն) ժողովրդավարական ճանապարհով իշխանութիւնում է գտնվում գրեթէ մէկ տասնամյակ, իսկ Արաբական գարնանը յաջորդած ընտրութիւններում իսլամիստ կուսակցութիւնները լավ արդյունքներ գրանցեցին[305]։ Իսլամական վեհաժողով կազմակերպութիւնը (ԻՎԿ)՝ բաղկացած իսլամ մեծամասնութեամբ երկրներուց, հիմնվեց 1969 թուականին՝ Երուսաղեմում Ալ-Ակսա մզկիթի այրվելուց յետոյ[306]։
Բարեպաշտութիւնը գնալով խորանում է աշխարհում[307][308][309] Շատ վայրերում հիջաբի կիրառութիւնը դառնում է սովորական[310], իսկ Շարիաթին հետեւող իսլամներու քանակը աճում է[311]։ Ըստ հաշվարկներու՝ մինչեւ 2050 թուականը աշխարհում իսլամներու թիվը կհավասարվի քրիստոնեաներու թվին՝ «հաշվի առնելով ծնելիութեան տեմպերը եւ աշխարհի գլխաւոր կրօններում երիտասարդ բնակչութեան ներգրավվածութիւնը, ինչպէս նաեւ մարդոց դաւանաափոխութիւնը»[5]։ Թերեւս այս փոփոխութիւնները հաշի առնելով շատ մասնագետներ համաձայնվում են, որ իսլամը շատ աւելի արագ է աճում, քան որեւէ այլ կրօն Արեւելեան եւ Արեւմտեան Ափրիկէի մէջ[312][313]։
Դաւանանքներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Սուննի
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Իսլամում ամէնամեծ դաւանանքը Սուննի իսլամն է, որ կազմում է բոլոր իսլամներու 75–90%[25] եւ անվիճելիօրէն աշխարհի ամէնամեծ կրօնական դաւանանքն է[314]։ Սուննի իսլամները կոչվում են նաեւ Ահլ աս-Սուննա, որ կը նշանակէ «[Մուհհամադի] աւանդոյթի մարդիկ»[37][315][316][317][318]։
Սուննիները կը հաւատան, որ առաջին չորս խալիֆները Մուհամմատի օրինական հետնորդներն էին. քանի որ Ալլահը նրան փոխարինող որեւէ կոնկրետ առաջնորդի չէր առանձնացրել, այդ առաջնորդները ընտրվեցին։ Սուննիները կարծում են, որ ով ճշմարտացի է, կարող է խալիֆ դառնալ, սակայն նա պետք է գործի ըստ Ղուրանի եւ հատիսներու՝ Մուհամմատի օրինակով։
Սուննիները հետեւում են Ղուրանին եւ հատիսներուն, որոնք սուննիական աւանդոյթի մէջ յայտնի են որպէս Ալ-Քութուբ Ալ-Սիտահ (վեց գլխաւոր գրքեր)։ Ղուրանից ու հատիսներուց բխող իրավական հարցերում շատերը հետեւում են սուննիներու չորս մադհաբներուն (մտքի դպրոցներ). Հանաֆի, Հանբալի, Մալիքի եւ Շաֆի։ Բոլոր չորսն էլ ընդունում են միւսներու հիմնաւորումը, իսկ իսլամը կարող է դրանիցի ընտրել այն, որ համապատասխանում է իրեն[319]։
աստուածաբանութեան սուննի դպրոցը ընդգրկում է Աշարիականութիւնը, որի հիմնադիրն է Ալ-Աշարին (մ.թ. 874–936), Մաթուրիդիզմը՝ հիմնուած Աբու Մանսու ալ-Մաթուրիդիի կողմէ (853–944 թուականներ) եւ աւանդական աստուածաբանութիւնը՝ Ահմադ իպն Հանբալի (780–855 թուականներ) առաջնորդութեամբ։ աւանդական աստուածաբանութիւնը բնութագրուի Ղուրանի եւ Սուննահի բառացի մէկնաբանութեամբ, Ղուրանը հավերժական եւ անստեղծ համարելով եւ կրօնական հարցերում գիտակցութեանը (քալամ) հակադրվելով[320]։ միւս կողմէ՝ մաթուրիդիզմը պնդում է, որ լավ եւ վատ հասկացութիւնները կարող է տարբերակել միայն գիտակցութիւնը[321]։ Մադուիդիի ուսմունքը՝ հիմնուած Հանաֆիի օրէնքի վրա, պաշտպանում է մարդու կարողութիւնն ու կամքը Աստուծոյ գերակայութեան հետ միասին՝ հիմք ապահովելով առավել մեծ ճկունութեան, հարմարվողականութեան եւ սենկրետիզմի համար։ Մաթուրիդիզմը ծաղկում ապրեց յատկապէս Կեդրոնական Ասիայում[322]։ Այնուամենայնիւ, մարդիկ հիմնուիին յայտնութեան վրա, քանի որ բանականութիւնը չի կարող ընկալել ամբողջ ճշմարտութիւնը։ Աշարիականութիւնը գտնում է, որ էթիկան կարող է ծագել միայն աստուածային յայտնութենէն, բայց ոչ մարդկային բանականութենէն։ Այն ընդունում է բանականութիւնը միայն բացառիկ հարցերում եւ աւանդական գաղափարներու հետ համադրված Մութալիզայի մօտեցումները[323]։
Սուննիներու Բարլեվի շարժումը սուֆիզմից ազդված ուղղութիւն է՝ յայտնի որպէս Ահլ Սուննաթ Ոալ Ջամաաթ, որն ունի աւելի քան 200 միլիոն հետեւորդ[324] ՝ գլխաւորաբար Հարաւային Ասիայում[325][326]։ Դեոբանդիի շարժումը ռեֆորմիստական բնույթի է, ծագել է Հարաւային Ասիայում եւ կրել Վահաբականներու շարժման ազդեցութիւնը[327]։
18-րդ դարուն Մուհամմատ իպն Ապտ ալ-Վահաբը առաջնորդեց Սալաֆի շարժումը, որ ժամանակակից Սաուդեան Արաբիայում կոչում են վահաբականութիւն։ Նրանք մերժում էին իսլամական սուննի դպրոցներու իշխանութիւնը, ինչպիսիք են Շաֆին, Հանաֆին, Մալիքին եւ Հանբալին։ Նմանապէս, Ահլ ալ-հատիսը Ղուրանի եւ հատիսներու դերը նվազեցնող շարժում էր։
Շիա
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Շիաները կազմում են իսլամի 10–20%-ը եւ երկրորդ մեծ ճյուղը[26]։
եթէ սուննիները կը հաւատան, որ խալիֆը պիտի ընտրվի համայնքի կողմէ, շիաները գտնում են, որ Մուհամմատը իր խորթ որդուն՝ Ալի իպն Աբի Թալիբին նշանակել է որպէս իր յաջորդ, եւ միայն Ալիի հետնորդները կրնան իմամ դառնալ։ Արդյունքում, նրանք կը հաւատան, որ Ալի իպն Աբի Թալիբը եղել է առաջին իմամը (առաջնորդ)՝ մերժելով նախորդ իսլամ խալիֆներ Աբու Բաքրին, Ուսման իպն ալ-Աֆֆանին եւ Ումար իպն ալ-Քաթաբին։ Անհամաձայնութեան միւս կետերը որոշակի սովորութիւններն են, որոնք նորարարութիւն են մտցնում կրօնի մէջ, ինչպէս, օրինակ, թաթբիրի սգո սովորութիւնն եւ սուննիներու կողմէ հարգված կերպարներուն անիծելը։ Այնուամենայնիւ, Ջաֆար ալ-Սադիքն ինքը չէր ընդունում այն մարդոց, որոնք չէին ընդունում իր մեծ նախապապ Աբու Բաքրին եւ Զեյդ իպն Ալիին՝ պատված որպէս Աբու Բաքր եւ Ումար[328][329]։ Վերջերս Մեծ Այաթոլլահ Ալի Խամէնեին[330] եւ Ալի ալ-Սիստանին[331] դատապարտեցին այդ սովորութիւնն։
Շիա իսլամն ունի քանի մը ճյուղեր, որոնցից ամէնայայտնիներն են Տասներկուականները (ամէնամեծ ճյուղը), Զեյդականները եւ Իսմայիլականները։ Տարբեր ճյուղեր որպէս իմամ ընդունում են Ալիիի տարբեր հետնորդներու։ Իմամ Ջաֆար ալ-Սադիքի մահվանից յետոյ, որ Տասներկուականներու եւ Իսմայիլականներու մօտ համարուի վեցերորդ իմամը, Իսմայիլականները նրա իրավայաջորդ յոթերորդ իմամ ճանաչեցին նրա որդի Իսմայիլ իպն Ջաֆարին, մինչդեռ Տասներկուականները՝ միւս որդուն՝ Մուսա ալ-Քադիմին։ Զեյդականները գտնում են, որ իմամ Ջաֆար ալ-Սադիքի հորեղբայր Զեյդ իպն Ալին է իրենց հինգերորդ իմամը, եւ հետեւում են նրանից ծագող այլ յաջորդականութեան։ միւս փոքր խմբերն ընդգրկում են Բոհրան, ինչպէս նաեւ՝ ալավիներուն եւ ալեվիներուն[332]։ Շիայի որոշ ճյուղեր իրենց ուսմունքին չհետեւող միւս ճյուղերը կոչում են Գուլաթ։
Սուֆիզմ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Սուֆիզմը կամ թասավուֆը (արաբերէն՝ تصوف) առեղծվածային-ասցետիկ մօտեցում է իսլամին, որ փնտրում է Ալլահի հետ ուղղակի անձնական կապ հաստատելոււ միջոց։ Սուֆիզմը իսլամի աղանդ չէ, իսկ դրա հետեւորդները պատկանում են իսլամական տարբեր դաւանաքներու. նրանք կրնան սուննի կամ շիա լինել։ Դասական սուֆիստ գիտնականները կեդրոնացել են սրտի վերականգնման եւ Ալլահից բացի մնացածից երես թեքելու վրա՝ օգտագործելով «ինտուիտիվ եւ հուզական ընդունակութիւններ», որոնք մարդը պիտի վարժվի օգտագործել[333][334][335]։ Հասան ալ-Բասրին ոգեշնչված էր Մուհամմատի քարոզած գթասրտութեան եւ աշխարհիկ կեանքի դատապարտման գաղափարներուց, որոնք հետագայում զարգացվեցին ազդեցիկ աստուածաբան Ալի-Ղազալիի կողմէ։ աւանդական սուֆիստները, ինչպէս Բայազիդ Բաստամին, Ջալալուդդին Ռումին, Հաջի Բեքթաշ Վելին, Ջունաիդ Պաղտատին եւ Ալի-Ղազալին պնդում էին, որ սուֆիզմը հիմնուած է իսլամի հաւատալիքներու եւ մարգարէի ուսմունքի վրա[336][337][338][339]։
Սուֆիստներն իրէնք պնդում են, որ թասավուֆը շարիաթի նման իսլամի տեսանկյուն է՝ անբաժանելի դրանից եւ իսլամական հաւատի ու սովորութիւնյի լիակատար մաս[340]։ Դասական սուֆիստ գիտնականները թասավուֆը սահմանել են որպէս «գիտութիւն, որի նպատակն է սրտի վերականգնումը եւ Ալլահից բացի միւս արարածներուց երես թեքելը»[335]։
Սուֆիզմի սովորութիւնները, ինչպէս, օրինակ, սրբերին հարգելն ու պատկառելը, վահաբականներու կողմէ դիմադրութեան են արժանացել. վերջիններս երբեմն ֆիզիկական հարձակում են գործել սուֆիստներու վրա՝ վատթարացնելով սուֆի-սալաֆի յարաբերութիւնները։ Սուֆիզմը մեծ թշնամանքի է արժանացել կեդրոնական եւ հարաւային Ասիայում։ Կեդրոնական Ասիան համարուի սուֆիզմի կեդրոնը։ Սուֆիզմը կարեւոր դեր է խաղացել Ռուսաստանի ցարերի եւ սովետական գաղութացման դէմ պայքարի գործում[աղբիւրի կարիք ունի]: Սրա աղբյուրը սուֆիզմն ու դրա կրօնական տեքստերն են[341][342]։ Սուֆիզմը ուժեղ է նաեւ աֆրիկեան երկրներում՝ Թունիս, Ալժիր, Մարոկկո, Սենեգալ, Չադ եւ Նիգեր[343][344]։
Այլ աղանդներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- Ահմադականութիւնը իսլամական բարեփոխման շարժում է (սուննի արմատներով)՝ հիմնադրված Միրզա Ղուլամ Ահմադի կողմէ[345]. սկսվել է 1889 թուականին Հնդկաստանում եւ ունի 10-20 միլիոն հետեւորդ[346] ամբողջ աշխարհում։ Ահմադը պնդում էր, որ ինքը գուշակել է «Իմամ Մահդիի» եւ «Խոստացված Մեսիայի» գալուստը։
- Բեքթաշիական ալեվիզմը սինցետիկ եւ ոչ ուղղափառ իսլամական աւանդոյթ է, որի կողմնակիցները հետեւում են Ալի եւ Հաջի Բեքթաշի Վելիներու առեղծվածային (bāṭenī) ուսմունքին[347]։ Ալեվիզմն ընդգրկում է 14-րդ դարի թուրքական հաւատալիքներ[348], ինչպիսիք են շամանութիւնը եւ անիմիզմը՝ միախառնված շիա եւ սուննի հաւատալիքներու հետ եւ ընդունված թուրքական որոշ ցեղերի կողմէ։
- Իբադիականութիւնը իսլամի վաղ շրջանին վերագրվող աղանդ է, խարիջիտականութեան մի ճյուղ, որ ամբողջ աշխարհում ունի 1.45 միլիոն իսլամ հետեւորդ[349]։ Ի տաբերութիւն խարիջիտական շատ խմբերի՝ իբադականութիւնը մեղք գործած իսլամներուն անհաւատներ չի համարում։
- Մահդավիան իսլամական աղանդ է, որ հաւատում է 15-րդ դարի Մահդիին՝ Մուհամմատ Ջաունպուրին։
- Ղուրանականները իսլամներ են, որոնք սովորաբար մերժում են հատիսները։
Ոչ աղանդաւոր իսլամներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ոչ աղանդաւոր իսլամներ եզրը կիրառվել է մատնանշելու այն իսլամներուն, որոնք չեն պատկանում կամ իրենց չեն համարում իսլամական որեւէ աղանդի հետեւորդ[350][351][352][353]։ Իսլամի աղանդները մերժած յայտնի կերպարներուց են Ջամալ ադ-Դին ալ-Աֆղանին[354], Մուհամմատ Իքբալը[355] եւ Մուհամմատ Ալի Ջիննան[356]։ Վերջին հետազոտութիւնները ցոյց են տալիս, որ իսլամներու մի մեծ հատուածը իրեն բնորոշում է որպէս «պարզապէս իսլամ», թէեւ յայտնի չեն նման պատասխան տալու դրդապատճառները[343][357][358][359]։ Փյու հետազոտական կեդրոնի տուեալներով՝ իրենց «պարզապէս իսլամ» համարող իսլամներու մեծամասնութիւնը կ'ապրի յոթ երկրում, ամէնամեծ մասը՝ Ղազախստանում՝ 74%: Քսաներկու երկրում ապրող հինգ իսլամներուց առնվազն մէկը իրեն նման կերպ է բնորոշում[343]։
Իսլամութենէն ծագող կրօններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Իսլամից ծագեցին կամ դրա հետ որոշ ընդհանրութիւններ կիսեցին այնպիսի շարժումներ, ինչպիսիք են դրուզները, բերեգվաթները եւ հա-մինը. հակասական է այն հարցը, թե արդյոք սրանք իսլամի աղանդներ են, թե առանձին կրօններ։ Յազդանիզմը տեղական քրդական հաւատալիքներու եւ իսլամական սուֆիզմի դոկտրինայի խառնուրդ է, որ Քուրդիստան է ներմուծվել Շեյխ Ադի իպն Մուսաֆիրի կողմէ 12-րդ դարուն։ Սիկհականութիւնը՝ հիմնադրված Գուրու Նանակի կողմէ ուշ 15-րդ դարի Փանջաբում, ընդգրկում է իսլամական եւ հինդուիստական տարրեր։ Աֆրոամերիկեան իսլամներու շարժումներուց են Իսլամի ազգը, Հինգ տոկոսի ազգը եւ Մավրիտանական գիտնականները։
Ժողովրդագրութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
2015 թուականի 232 երկրներու ու տարածքներու ժողովրդագրական լայնածավալ հետազոտութեան տուեալներով աշխարհի բնակչութեան 24%-ը կամ 1.8 միլիարդ մարդ իսլամ է։ Նրանց 75–90%-ը սուննիներ են, 10–20%-ը՝ շիաներ[315][360][361], իսկ մի ստվար հատուած էլ պատկանում է այլ ուղղութիւններու։ Գրեթէ 57 երկրներում իսլամները մեծամասնութիւն են կազմում[362], իսկ արաբները կազմում են աշխարհի իսլամ բնակչութեան 20%-ը[363]։ իսլամներու թիվը, որ 1900 թուականին կազմում էր 200 միլիոն, 1970-ին հասավ 551 միլիոնի[364], իսկ մինչեւ 2015 թուականը եռապատկվեց՝ հասնելով 1.8 միլիարդի[5]։
Իսլամներու մեծ մասն կ'ապրի Ասիայի եւ Ափրիկէի մէջ[365]։ Աշխարհի իսլամներու մօտ 62%-ը կ'ապրի Ասիայի մէջ՝ ունենալվ 683 միլիոն հետեւորդ Ինտոնեսիայում, Պակիստանում, Հնդկաստանում եւ Բանգլադեշում[366][367]։ Միջին Արեւելքում ոչ արաբական երկրներուց ամէնամեծ իսլամ համայնքներն ունեն Թուրքիան եւ Իրանը, իսկ Ափրիկէի մէջ՝ Եգիպտոսն ու Նիգերիան[368][369]։
Շատ հաշվարկներ ցոյց են տալիս, որ Չինաստանում ապրում են 20-30 միլիոն իսլամներ (բնակչութեան 1.5%-2%-ը)[370][371][372][373]։ Այնուամենայնիւ, Սան Դիեգոյի պետական համալսարանի Միջազգային բնակչութեան կեդրոնի՝ U.S. News & World Report ամսագրին տրամադրած տուեալներով՝ Չինաստանն ունի 65.3 միլիոն իսլամ բնակչութիւն[374]։ Իսլամը քրիստոնեութենէն յետոյ երկրորդ ամէնամեծ կրօնն է Եւրոպական շատ երկրներում[375] եւ աստիճանաբար նոյն կարգավիճակին է ձգտում նաեւ Ամերիկայում՝ 2,454,000 միլիոն՝ ըստ Փյու համաժողովի եւ 7 միլիոն՝ ըստ Ամերիկա-իսլամական յարաբերութիւններու խորհրդի տուեալներու[361][376]։

Համաձայն Փյու հետազոտական կեդրոնի՝ իսլամը հետեւորդներու թվով մինչեւ 2050 թուականը կհավասարվի քրիստոնեութեանը։ Իսլամը շատ աւելի արագ է տարածվու, քան աշխարհի որեւէ այլ կրօն՝ հասնելով 2.76 միլիարդ հետեւորդի (73% աճով)։ Այս միտման պատճառներն են ծնելիութեան բարձր մակարդակը՝ իսլամներու մօտ 3.1, իսկ աշխարհում՝ 2.5, եւ բնակչութեան փոխարինման նվազագույն մակարդակը՝ 2.1: մէկ այլ գործոն է այն փաստը, որ իսլամը ամէնաշատ հետեւորդներն ունի մինչեւ 15 տարեկան բնակչութեան շրջանում (ամբողջ հետեւորդներու 34%-ը)՝ համեմատած քրիստոնեութեան 27%-ի հետ։ իսլամներու 60%-ը 16-59 տարիքային խմբին է պատկանում, մինչդեռ ընդամէնը 7%-ն է 60-ից բարձր (ամէնացած տոկոսը ցանկացած կրօնի պարագայում)։ Նիգերիայի եւ Մակեդոնիայի պէս երկրներում մինչեւ 2050 թուականն ակնկալուի, որ իսլամները մեծամասնութիւն կկազմեն։ Հնդկաստանում իսլամ բնակչութիւննը շատ աւելի մեծ կլինի, քան որեւէ այլ երկրում։ Եւրոպայի ոչ իսլամ բնակչութեան թիվը նվազում է՝ ի տարբերութիւն իսլամներու, որոնք, ըստ հաշվարկներու, Եւրոպայում 10%-ով կավելանան[5]։ Եւրոպայում իսլամի աճի տեմպերը գլխաւորաբար կապված են ներգաղթի եւ 2005 թուականին իսլամներու ծնելիութեան բարձր մակարդակի հետ[377]։
Մշակոյթ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]«Իսլամական մշակոյթ» եզրը կ'օգտագործուի՝ մատնանշելով այս կրօնին պատկանող մշակոյթը, ինչպէս, օրինակ, փառատոնները եւ հագուստի կոդը։ Անիկա հակասական կերպով կը կիրառուի նաեւ աւանդաբար իսլամ հանդիսացող մարդոց մշակութային կողմերը ցոյց տալու պարագային[378]։ Վերջապէս, «իսլամական քաղաքակրթութիւն» բառակապակցութիւնը կրնայ վերաբերիլ նաեւ վաղ խալիֆաներու ժամանակուայ փոխ-կապակցուած մշակոյթին՝ ներառեալ ոչ իսլամներու[379]։
Ճարտարապետութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Իսլամական ճարտարապետութեան ամէնակարեւոր արտայայտութիւնը թերեւս մզկիթն է[380]։ Տարբեր մշակույթներ իրենց ազդեցութիւնը ունեցած են մզկիթի ճարտարապետութեան վրայ։ Օրինակ, հարաւափրիկեան կամ սպանական իսլամական ճարտարապետութիւնը, ինչպէս Ուքուպի մեծ մզկիթը, կը պարունակէ հռոմէական եւ բիւզանդական շէնքերուն բնորոշ մարմարէ եւ բորֆիրէ սիւներ[381], իսկ Ինտոնեսիայի մզկիթները յաճախ ունին տեղական ճափոնական ոճի բազմաշերտ տանիքներ։
Արուեստ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Իսլամական արուեստը կ'ընդգրկէ տեսողական արուեստի տեսակներ՝ ստեղծուած 7-րդ դարէն այն մարդոց կողմէ (ոչ պարտադիր կերպով իսլամ), որոնք ապրած են իսլամներով բնակեցուած տարածքներու մէջ[382]։ Այդ տեսակներէն են ճարտարապետութիւնը, գեղագրութիւնը, նկարչութիւնը եւ խեցեգործութիւնը՝ ի թիւս միւս տեսակներուն։
Թէեւ Ղուրանին մէջ նշուած չէ, սակայն մարդոց եւ կենդանիներու նկարներ ընելը ընդունուած չէ իսլամութեան մէջ եւ կապուած է կռապաշտութեան դէմ օրէնքի հետ, որ տարածուած էր աբրահամեան կրօններուն մէջ, ինչպէս Ապտուլլահ իպն Մասուտն կը փոխանցէ Մուհամմատի խօսքերը.«Յարութեան օրը Ալլահը ամէնախիստ կերպով կը պատժէ յատկապէս նկար ստեղծողները»։ Այնուամենայնիւ, այս կանոնը տարբեր ձեւով մեկնաբանուած է տարբեր գիտնականներու կողմէ եւ մոնկոլական, պարսկական ու թրքական արուեստին մէջ կան կենդանիներու եւ մարդոց պատկերներու օրինակներ։ Կենդանի արարածներու նկարները ընելէն խուսափելու այս երեւոյթի գոյութեամբ բացատրուած է գեղագրութեան, տեստելաւորման եւ մոտելաւորման մեծ դերը իսլամական մշակոյթին մէջ[383]։
Օրացոյց
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Իսլամական դարաշրջանի պաշտօնական սկիզբ ընտրուեցաւ մ.թ. 622 թուականի հիճրին, որ Մուհամմատի համար ճակատագրական պահ էր։ Իսլամական օրացոյցը լուսնային է[384]։ Իսլամական սուրբ օրերը կը համապատասխանեն լուսնային օրացոյցի լրիւ օրերու, որ կը նշանակէ, թէ անոնք տեղի կ'ունենան Գրիգորեան օրացոյցի տարբեր եղանակներուն։ Իսլամական ամէնակարեւոր տօներն են Իյտ-ալ-Ֆիթրը (արաբերէն՝ عيد الفطر)՝ Շաու՛ալի առաջին օրը, որ կը խորհրդանշէ Ռամատան ամսուան պահքի վերջը, եւ Իյտ-ալ-Ատհան (عيد الأضحى)՝ Զու ալ-Հիճճայի 10-րդ օրը՝ համընկնելով Հաճ ուխտագնացութեան աւարտի հետ[385]։
Քննադատութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Իսլամի քննադատութիւնը գոյութիւն ունեցա է դեռեւս ձեւաւորման փուլերուն։ Վաղ շրջանի քննադատութիւնը կու գայ քրիստոնեայ հեղինակներէն, որոնցմէ շատերը իսլամութիւնը կը համարէին քրիստոնէական հերետիկոսութիւն կամ կռապաշտութեան ձեւ մը[387]։ Աւելի ուշ եղան քննադատութիւններ իսլամական աշխարհէն, ինչպէս նաեւ հրեայ հեղինակներէ եւ եկեղեցական քրիստոնեաներէ[388][389][390]։
Քննադատութեան առարկաներուն կարգին են Մուհամմատի կեանքի բարոյախօսութիւնը, վերջին օրէնքը՝ իսլամութեան մարգարէին յայտնի ըլլալու փաստը, իր հասարակական եւ անձնական կեանքը[390][391]։ Իսլամական սուրբ գիրքի՝ Ղուրանի իսկութեան եւ բարոյականութեան վերաբերող հարցերը նոյնպէս քննարկման առարկայ են[392][393]։
Այլ քննադատութիւններ շեշտը կը դնեն մարդու իրաւունքներու խնդրին վրայ ժամանակակից երկիրներու մէջ, ուր իսլամները մեծամասնութիւն կը կազմեն, ինչպէս նաեւ իսլամական օրէնքին ու սովորութիւններուն մէջ կանանց հանդէպ վերաբերմունքի վրայ[394][395]։ Բազմամշակութային վերջին միտումներու պարագային իսլամութեան ազդեցութիւնը արեւմուտքի իսլամ գաղթականներուն վրայ քննադատութեան արժանացած է[396]։
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ «God: Who is Allah»։ thetruereligion.org։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2004 թ․ մայիսի 1-ին։ «... "Allah" is simply the Arabic word for "God"—and there is only One God. Let there be no doubt—Muslims worship the God of Noah, Abraham, Moses, David and Jesus—peace be upon them all. ...»
- ↑ John L. Esposito (2009)։ «Islam. Overview»։ in John L. Esposito։ The Oxford Encyclopedia of the Islamic World։ Oxford: Oxford University Press։ doi:10.1093/acref/9780195305135.001.0001/acref-9780195305135-e-0383 (անգործ 2018 թ․ սեպտեմբերի 8)։ «Profession of Faith [...] affirms Islam's absolute monotheism and acceptance of Muḥammad as the messenger of God, the last and final prophet.»
- ↑ 3,0 3,1 F.E. Peters (2009)։ «Allāh»։ in John L. Esposito։ The Oxford Encyclopedia of the Islamic World։ Oxford: Oxford University Press։ doi:10.1093/acref/9780195305135.001.0001/acref-9780195305135-e-0383 (անգործ 2018 թ․ սեպտեմբերի 8)։ «the Muslims' understanding of Allāh is based [...] on the Qurʿān's public witness. Allāh is Unique, the Creator, Sovereign, and Judge of humankind. It is Allāh who directs the universe through his direct action on nature and who has guided human history through his prophets, Abraham, with whom he made his covenant, Moses, Jesus, and Muḥammad, through all of whom he founded his chosen communities, the 'Peoples of the Book.'»
- ↑ 4,0 4,1 «The Global Religious Landscape»։ 2012 թ․ դեկտեմբերի 18
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Կաղապար:Cite study
- ↑ According to Oxford Dictionaries Archived 2016-07-29 at the Wayback Machine., "Muslim is the preferred term for 'follower of Islam,' although Moslem is also widely used."
- ↑ Campo Juan Eduardo (2009)։ «Allah»։ Encyclopedia of Islam։ Infobase Publishing։ էջ 34։ ISBN 978-1-4381-2696-8
- ↑ İbrahim Özdemir (2014)։ «Environment»։ in Ibrahim Kalin։ The Oxford Encyclopedia of Philosophy, Science, and Technology in Islam։ Oxford: Oxford University Press։ doi:10.1093/acref:oiso/9780199812578.001.0001/acref-9780199812578-e-237 (անգործ 2018 թ․ սեպտեմբերի 8)։ «When Meccan pagans demanded proofs, signs, or miracles for the existence of God, the Qurʾān's response was to direct their gaze at nature's complexity, regularity, and order. The early verses of the Qurʾān, therefore, reveal an invitation to examine and investigate the heavens and the earth, and everything that can be seen in the environment [...] The Qurʾān thus makes it clear that everything in Creation is a miraculous sign of God (āyah), inviting human beings to contemplate the Creator.»
- ↑ «People of the Book»։ Islam: Empire of Faith։ PBS։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ դեկտեմբերի 18
- ↑ Reeves, J.C. (2004). Bible and Qurʼān: Essays in scriptural intertextuality. Leiden [u.a.: Brill. p. 177
- ↑ Moghul Haroon։ «Why Muslims celebrate a Jewish holiday»։ CNN։ արտագրուած է՝ 2018 թ․ հունվարի 18
- ↑ «Eschatology – Oxford Islamic Studies Online»։ www.oxfordislamicstudies.com (անգլերեն)։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2014 թ․ ապրիլի 23-ին։ արտագրուած է՝ 2018 թ․ հունվարի 18
- ↑ «Paradise (Jannat)»։ Al-Islam.org
- ↑ Կաղապար:Harvtxt
- ↑ *Կաղապար:Harvtxt
- «Shari'ah»։ Encyclopædia Britannica Online
- ↑ Trofimov, Yaroslav (2008), The Siege of Mecca: The 1979 Uprising at Islam's Holiest Shrine, New York, p. 79, ISBN 978-0-307-47290-8
- ↑ Esposito John (1998)։ Islam: The Straight Path (3rd ed.)։ Oxford University Press։ էջեր 9, 12։ ISBN 978-0-19-511234-4
- ↑ Կաղապար:Harvtxt
- ↑ Peters F.E. (2003)։ Islam: A Guide for Jews and Christians։ Princeton University Press։ էջ 9։ ISBN 978-0-691-11553-5
- ↑ Watt William Montgomery (2003)։ Islam and the Integration of Society (անգլերեն)։ Psychology Press։ էջ 5։ ISBN 9780415175876
- ↑ George Saliba (1994), A History of Arabic Astronomy: Planetary Theories During the Golden Age of Islam, pp. 245, 250, 256–257. New York University Press, 0-8147-8023-7.
- ↑ King David A. (1983)։ «The Astronomy of the Mamluks»։ Isis 74 (4): 531–555։ ISSN 0021-1753։ doi:10.1086/353360
- ↑ Hassan Ahmad Y (1996)։ «Factors Behind the Decline of Islamic Science After the Sixteenth Century»։ in Sharifah Shifa Al-Attas։ Islam and the Challenge of Modernity, Proceedings of the Inaugural Symposium on Islam and the Challenge of Modernity: Historical and Contemporary Contexts, Kuala Lumpur, August 1–5, 1994։ International Institute of Islamic Thought and Civilization (ISTAC)։ էջեր 351–399։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2015 թ․ ապրիլի 2-ին
- ↑ The preaching of Islam: a history of the propagation of the Muslim faith By Sir Thomas Walker Arnold, pp. 125–258
- ↑ 25,0 25,1 *«Mapping the Global Muslim Population: A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population»։ Pew Research Center։ 2009 թ․ հոկտեմբերի 7։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ սեպտեմբերի 24։ «Of the total Muslim population, 10–13% are Shia Muslims and 87–90% are Sunni Muslims.»
- Sunni Islam: Oxford Bibliographies Online Research Guide "Sunni Islam is the dominant division of the global Muslim community, and throughout history it has made up a substantial majority (85 to 90 percent) of that community."
- «Sunni»։ Berkley Center for Religion, Peace, and World Affairs։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2014 թ․ հոկտեմբերի 12-ին։ արտագրուած է՝ 2012 թ․ դեկտեմբերի 20։ «Sunni Islam is the largest denomination of Islam, comprising about 85% of the world's over 1.5 billion Muslims.»
- «Religions»։ The World Factbook։ Central Intelligence Agency։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2018 թ․ դեկտեմբերի 24-ին։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ օգոստոսի 25։ «Sunni Islam accounts for over 75% of the world's Muslim population...»
- ↑ 26,0 26,1 See
- «Mapping the Global Muslim Population: A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population»։ Pew Research Center։ 2009 թ․ հոկտեմբերի 7։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ սեպտեմբերի 24։ «The Pew Forum's estimate of the Shia population (10–13%) is in keeping with previous estimates, which generally have been in the range of 10–15%. Some previous estimates, however, have placed the number of Shias at nearly 20% of the world's Muslim population.»
- «Shia»։ Berkley Center for Religion, Peace, and World Affairs։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ դեկտեմբերի 15-ին։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ դեկտեմբերի 5։ «Shi'a Islam is the second largest branch of the tradition, with up to 200 million followers who comprise around 15% of all Muslims worldwide...»
- «Religions»։ The World Factbook։ Central Intelligence Agency։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2018 թ․ դեկտեմբերի 24-ին։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ օգոստոսի 25։ «Shia Islam represents 10–20% of Muslims worldwide...»
- ↑ «10 Countries With the Largest Muslim Populations, 2010 and 2050date=2015-04-02»։ Pew Research Center's Religion & Public Life Project։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2017 թ․ փետրվարի 7-ին։ արտագրուած է՝ 2017 թ․ փետրվարի 7
- ↑ Pechilis Karen, Raj Selva J. (2013)։ [https://books.google.am/books?id=kaubzRxh-U0C&pg=PA193 193 South Asian Religions: Tradition and Today] (անգլերեն)։ Routledge։ էջ 193։ ISBN 9780415448512
- ↑ Diplomat Akhilesh Pillalamarri, The։ «How South Asia Will Save Global Islam»։ The Diplomat (en-US)։ արտագրուած է՝ 2017 թ․ փետրվարի 7
- ↑ «Middle East-North Africa Overview»։ Pew Research Center's Religion & Public Life Project (en-US)։ 2009 թ․ հոկտեմբերի 7։ արտագրուած է՝ 2018 թ․ հունվարի 18
- ↑ «Region: Middle East-North Africa»։ The Future of the Global Muslim Population։ Pew Research Center։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013 թ․ մարտի 9-ին։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ դեկտեմբերի 22
- ↑ «Region: Sub-Saharan Africa»։ The Future of the Global Muslim Population։ Pew Research Center։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013 թ․ մարտի 9-ին։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ դեկտեմբերի 22
- ↑ «Muslim Population by Country»։ The Future of the Global Muslim Population։ Pew Research Center։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011 թ․ փետրվարի 9-ին։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ դեկտեմբերի 22
- ↑ «Արխիվացված պատճենը»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2019 թ․ հունվարի 11-ին։ արտագրուած է՝ 2022 թ․ հունվարի 7
- ↑ «Main Factors Driving Population Growth»։ Pew Research Center's Religion & Public Life Project (en-US)։ 2015 թ․ ապրիլի 2։ արտագրուած է՝ 2018 թ․ հոկտեմբերի 23
- ↑ Burke Daniel (2015 թ․ ապրիլի 4)։ «The world's fastest-growing religion is ...»։ CNN։ արտագրուած է՝ 2015 թ․ ապրիլի 18
- ↑ 37,0 37,1 37,2 Lippman, Thomas W. (2008 թ․ ապրիլի 7)։ «No God But God»։ U.S. News & World Report։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ սեպտեմբերի 24։ «Islam is the youngest, the fastest growing, and in many ways the least complicated of the world's great monotheistic faiths. It is based on its own holy book, but it is also a direct descendant of Judaism and Christianity, incorporating some of the teachings of those religions—modifying some and rejecting others.»
- ↑ Dictionary listing for Siin roots derived from Lane's Arabic-English Lexicon via www.studyquran.co.uk
- ↑ Lewis, Barnard, Churchill, Buntzie Ellis (2009)։ Islam: The Religion and The People։ Wharton School Publishing։ էջ 8։ ISBN 9780132230858
- ↑ «What does Islam mean?»։ The Friday Journal։ 2011 թ․ փետրվարի 6։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011 թ․ մարտի 14-ին
- ↑ * Կաղապար:Cite quran, Կաղապար:Cite quran, Կաղապար:Cite quran
- Gardet L., Jomier J.։ «Islam»։ Encyclopaedia of Islam Online
- ↑ 42,0 42,1 Կաղապար:Cite quran, Կաղապար:Cite quran, Կաղապար:Cite quran
- ↑ * Կաղապար:Cite quran, Կաղապար:Cite quran
- Gardet L., Jomier J.։ «Islam»։ Encyclopaedia of Islam Online
- ↑ Esposito John L. (2000 թ․ ապրիլի 6)։ The Oxford History of Islam։ Oxford University Press։ էջեր 76–77։ ISBN 9780195107999
- ↑ Mahmutćehajić Rusmir (2006)։ The mosque: the heart of submission։ Fordham University Press։ էջ 84։ ISBN 978-0-8232-2584-2
- ↑ «Buddhism: Buddhism at a glance»։ BBC – Religions
- ↑ Kenneth G. Wilson, The Columbia Guide to Standard American English (0231069898), p. 291: Muhammadan and Mohammedan are based on the name of the prophet Mohammed, and both are considered offensive.
- ↑ * Կաղապար:Cite quran
- Կաղապար:Harvtxt
- Կաղապար:Harvtxt
- Կաղապար:Harvtxt
- D. Gimaret։ «Allah, Tawhid»։ Encyclopædia Britannica Online
- ↑ God Created the Universe with the Purpose to Serve Humankind: God Created ... By Fateh Ullah Khan p. 298 [Khan Fateh Ullah (2009)։ God Created the Universe with the Purpose to Serve Humankind: God Created Humankind to Worship Him and Appointed Him as Viceroy in Earth to See how He Behaves։ Fateh Ullah Khan Gandapur։ էջեր 298–։ ISBN 978-969-9399-00-8
- ↑ Turfe Tallal Alie (1985)։ Islamic Unity and Happiness։ TTQ, Inc.։ էջ 37։ ISBN 9780940368477
- ↑ What is Islam? By Jamaal Zarabozo p. 37։ արտագրուած է՝ 2014 թ․ հոկտեմբերի 7
- ↑ Agwan A.R., Khan N.K. (2000)։ A–E։ Global Vision Publishing։ էջ 357։ ISBN 9788187746003
- ↑ Bentley David (1999)։ The 99 Beautiful Names for God for All the People of the Book։ William Carey Library։ ISBN 978-0-87808-299-5
- ↑ * Կաղապար:Cite quran
- «Islām»։ Encyclopædia Britannica Online։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ օգոստոսի 25
- ↑ * «Human Nature and the Purpose of Existence»։ Patheos.com։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ հունվարի 29
- ↑ David Leeming The Oxford Companion to World Mythology Oxford University Press 2005 978-0-195-15669-0 p. 209
- ↑ * «Islām»։ Encyclopædia Britannica Online։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ օգոստոսի 25
- ↑ Կաղապար:Cite quran
- ↑ * «God»։ Islam: Empire of Faith։ PBS։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ դեկտեմբերի 18
- "Islam and Christianity", Encyclopedia of Christianity (2001): Arabic-speaking Christians and Jews also refer to God as Allāh.
- L. Gardet։ «Allah»։ Encyclopaedia of Islam Online
- ↑ Syed Anwer Ali Qurʼan, the Fundamental Law of Human Life: Surat ul-Faateha to Surat-ul-Baqarah (sections 1–21) Syed Publications 1984 University of Virginia Digitalized 22. Okt. 2010 p. 121
- ↑ S.R. Burge Journal of Qur'anic Studies The Angels in Sūrat al-Malāʾika: Exegeses of Q. 35:1 Sep 2011. vol. 10, No. 1 : pp. 50–70
- ↑ Stephen Burge Angels in Islam: Jalal al-Din al-Suyuti's al-Haba'ik fi akhbar al-mala'ik Routledge 2015 978-1-136-50473-0 p. 23
- ↑ Stephen Burge Angels in Islam: Jalal al-Din al-Suyuti's al-Haba'ik fi akhbar al-mala'ik Routledge 2015 978-1-136-50473-0 p. 79
- ↑ Stephen Burge Angels in Islam: Jalal al-Din al-Suyuti's al-Haba'ik fi akhbar al-mala'ik Routledge 2015 978-1-136-50473-0 p. 29
- ↑ Stephen Burge Angels in Islam: Jalal al-Din al-Suyuti's al-Haba'ik fi akhbar al-mala'ik Routledge 2015 978-1-136-50473-0 p. 22
- ↑ Stephen Burge Angels in Islam: Jalal al-Din al-Suyuti's al-Haba'ik fi akhbar al-mala'ik Routledge 2015 978-1-136-50473-0 pp. 97-99
- ↑ * Կաղապար:Cite quran
- Կաղապար:Harvtxt
- W. Madelung։ «Malā'ika»։ Encyclopaedia of Islam Online
- Gisela Webb։ «Angel»։ Encyclopaedia of the Qur'an Online
- ↑ Cenap Çakmak Islam: A Worldwide Encyclopedia [4 volumes] ABC-CLIO, 18.05.2017 9781610692175 p. 140
- ↑ Jane Dammen McAuliffe Encyclopaedia of the Qurʾān Volume 2 Georgetown University, Washington DC p. 45
- ↑ Abdullah Saeed Islamic Thought: An Introduction Routledge 2006 9781134225651 p. 101
- ↑ Mark Verman The Books of Contemplation: Medieval Jewish Mystical Sources SUNY Press 1992 9780791407196 p. 129
- ↑ Guessoum Nidhal (2010)։ Islam's Quantum Question: Reconciling Muslim Tradition and Modern Science։ I.B. Tauris։ ISBN 978-0-85773-075-6
- ↑ * Accad (2003): According to Ibn Taymiya, although only some Muslims accept the textual veracity of the entire Bible, most Muslims will grant the veracity of most of it.
- Կաղապար:Harvtxt
- Կաղապար:Harvtxt
- Կաղապար:Harvtxt
- Buhl F, Welch A.T։ «Muhammad»։ Encyclopaedia of Islam Online* Hava Lazarus-Yafeh։ «Tahrif»։ Encyclopaedia of Islam Online
- ↑ Chejne, A. (1969) The Arabic Language: Its Role in History, University of Minnesota Press, Minneapolis.
- ↑ Speicher, K. (1997) in: Edzard, L., and Szyska, C. (eds.) Encounters of Words and Texts: Intercultural Studies in Honor of Stefan Wild. Georg Olms, Hildesheim, pp. 43–66.
- ↑ Կաղապար:Harvtxt
- ↑ Al Faruqi, Lois Ibsen (1987)։ «The Cantillation of the Qur'an»։ Asian Music (Autumn – Winter 1987): 3–4
- ↑ * «Islam»։ Encyclopædia Britannica Online
- «Qur'an»։ Encyclopædia Britannica Online
- ↑ Կաղապար:Harvtxt
- ↑ * Կաղապար:Harvtxt
- «Tafsir»։ Encyclopædia Britannica Online
- ↑ * Կաղապար:Harvtxt
- Կաղապար:Harvtxt
- «Qur'an»։ Encyclopaedia of Islam Online: The word Quran was invented and first used in the Qurʼan itself. There are two different theories about this term and its formation.
- ↑ * Կաղապար:HarvtxtԿաղապար:Cnf
- «Islam»։ Encyclopædia Britannica Online
- ↑ * Encyclopedia of Islam and the Muslim World (2003), p. 666* J. Robson։ «Hadith»։ Encyclopaedia of Islam Online* D.W. Brown։ «Sunna»։ Encyclopaedia of Islam Online
- ↑ 84,0 84,1 Read, Study, Search Online. Sahih Bukhari. Retrieved on 2013-07-28.
- ↑ [Brown Jonathan (2007)։ The Canonization of Al-Bukh?r? and Muslim: The Formation and Function of the Sunn? ?ad?th Canon։ Brill։ ISBN 978-90-04-15839-9
- ↑ Muqaddimah Ibn al-Salah, pp. 160–169 Dar al-Ma'aarif edition
- ↑ Meri, Josef W. (2005)։ Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia։ USA: Routledge։ ISBN 978-0-415-96690-0
- ↑ «Part 1»։ Al-Islam.org
- ↑ «Chapter 4: The Hadith»։ Al-Islam.org
- ↑ * "Resurrection", The New Encyclopedia of Islam (2003)
- «Avicenna»։ Encyclopaedia of Islam Online: Ibn Sīnā, Abū ʿAlī al-Ḥusayn b. ʿAbd Allāh b. Sīnā is known in the West as "Avicenna".
- L. Gardet։ «Qiyama»։ Encyclopaedia of Islam Online
- ↑ Animals in Islam By Basheer Ahmad Masri p. 27
- ↑ What Everyone Needs to Know about Islam. Second Edition: By John L. Esposito p. 130
- ↑ * Կաղապար:Harvtxt; Encyclopedia of Islam and Muslim World, p. 565
- "Heaven", The Columbia Encyclopedia (2000)
- Asma Afsaruddin։ «Garden»։ Encyclopaedia of the Qur'an Online
- «Paradise»։ Encyclopædia Britannica Online
- ↑ Կաղապար:Cite quran
- ↑ Կաղապար:Cite quran
- ↑ Կաղապար:Cite quran
- ↑ Yahya Harun (2010 թ․ մայիսի 12)։ Portents And Features of the Mahdi's Coming։ Global Publishing. Kindle Edition
- ↑ * Կաղապար:Harvtxt: "The idea of predestination is reinforced by the frequent mention of events 'being written' or 'being in a book' before they happen: 'Say: "Nothing will happen to us except what Allah has decreed for us..." ' "* Ahmet T. Karamustafa։ «Fate»։ Encyclopaedia of the Qur'an Online: The verb qadara literally means "to measure, to determine". Here it is used to mean that "God measures and orders his creation".
- ↑ «Hajj – ReligionFacts»։ www.religionfacts.com։ արտագրուած է՝ 2015 թ․ նոյեմբերի 21
- ↑ Pillars of Islam, Oxford Islamic Studies Online
- ↑ Hossein Nasr The Heart of Islam, Enduring Values for Humanity (April., 2003), pp. 3, 39, 85, 27–272
- ↑ N Mohammad (1985), The doctrine of jihad: An introduction, Journal of Law and Religion, 3(2): 381–397
- ↑ * Farah (1994), p. 135
- Momen (1987), p. 178
- "Islam", Encyclopedia of Religious Rites, Rituals, and Festivals (2004)
- ↑ * Կաղապար:Harvtxt
- ↑ Budge E.A. Wallis (2001)։ Budge's Egypt: A Classic 19th century Travel Guide։ Courier Dover Publications։ էջեր 123–128։ ISBN 978-0-486-41721-9
- ↑ Skinner Keller Rosemary, Ruether Rosemary Radford, Marie Cantlon (2006)։ Encyclopedia of Women and Religion in North America: Native American creation stories։ Indiana University Press։ էջեր 615–։ ISBN 978-0-253-34687-2
- ↑ * Pedersen J., Hillenbrand R., Burton-Page J.։ «Masdjid»։ Encyclopaedia of Islam Online
- «Mosque»։ Encyclopædia Britannica Online
- ↑ Qurʼan, Surat al-Tawbah 9:60 "Zakat expenditures are only for the poor and for the needy and for those employed to collect (Zakat) and for bringing hearts together and for freeing captives and for those in debt (or bonded labour) and for the cause of Allah and for the (stranded) traveller—an obligation (imposed) by Allah . And Allah is Knowing and Wise."
- ↑ Ariff Mohamed (1991)։ The Islamic Voluntary Sector in Southeast Asia: Islam and the Economic Development of Southeast Asia։ Institute of Southeast Asian Studies։ էջեր 55–։ ISBN 978-981-3016-07-1
- ↑ «Analysis: A faith-based aid revolution in the Muslim world?»։ IRIN։ 2012 թ․ հունիսի 1։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ սեպտեմբերի 24
- ↑ Medani Ahmed and Sebastian Gianci, Zakat, Encyclopedia of Taxation and Tax Policy, p. 479
- ↑ Said Abdul Aziz (2006)։ Contemporary Islam: Dynamic, Not Static։ Taylor & Francis։ էջ 145։ ISBN 9780415770118
- ↑ Matt Stefon, խմբգր․ (2010)։ Islamic Beliefs and Practices։ New York City: Britannica Educational Publishing։ էջ 72։ ISBN 978-1-61530-060-0
- ↑ * Կաղապար:Cite quran
- Կաղապար:Harvtxt
- «Zakat»։ Encyclopædia Britannica Online
- «Zakat»։ Encyclopaedia of the Qur'an Online
- ↑ Holt, P.M., Ann K.S. Lambton, and Bernard Lewis (2000)։ The Cambridge History of Islam։ Cambridge University Press։ էջ 32։ ISBN 978-0-521-21946-4
- ↑ Matt Stefon, խմբգր․ (2010)։ Islamic Beliefs and Practices։ New York City: Britannica Educational Publishing։ էջ 93։ ISBN 978-1-61530-060-0
- ↑ * Կաղապար:Cite quran
- Կաղապար:Harvtxt
- «Islam»։ Encyclopædia Britannica Online
- ↑ Davids Abu Muneer Ismail (2006)։ Getting the Best Out of Hajj By Abu Muneer Ismail Davids։ ISBN 9789960980300։ արտագրուած է՝ 2014 թ․ հոկտեմբերի 7
- ↑ Peters F.E. (2009)։ Islam: A Guide for Jews and Christians։ էջ 20։ ISBN 978-1400825486։ արտագրուած է՝ 2014 թ․ հոկտեմբերի 7
- ↑ Alhuseini Sayed / Farouq M. (2012)։ Islam and the Glorious Ka'abah: none։ iUniverse։ էջեր 61–։ ISBN 978-1-4697-8590-5
- ↑ * Կաղապար:Harvtxt
- Կաղապար:Harvtxt
- «Hajj»։ Encyclopædia Britannica Online
- ↑ 122,0 122,1 Nigosian S.A. (2004)։ Islam: Its History, Teaching, and Practices։ Indiana University Press։ էջ 70։ ISBN 978-0-253-21627-4
- ↑ Matt Stefon, խմբգր․ (2010)։ Islamic Beliefs and Practices։ New York City: Britannica Educational Publishing։ էջեր 42–43։ ISBN 978-1-61530-060-0
- ↑ 124,0 124,1 «British & World English: sharia»։ Oxford: Oxford University Press։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2015 թ․ դեկտեմբերի 8-ին։ արտագրուած է՝ 2015 թ․ դեկտեմբերի 4
- ↑ 125,0 125,1 125,2 125,3 125,4 John L. Esposito, խմբգր․ (2014)։ «Islamic Law»։ The Oxford Dictionary of Islam։ Oxford: Oxford University Press։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2017 թ․ փետրվարի 3-ին։ արտագրուած է՝ 2019 թ․ փետրվարի 20
- ↑ 126,0 126,1 126,2 126,3 126,4 126,5 126,6 126,7 Vikør Knut S. (2014)։ «Sharīʿah»։ in Emad El-Din Shahin։ The Oxford Encyclopedia of Islam and Politics։ Oxford University Press։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2017 թ․ փետրվարի 2-ին։ արտագրուած է՝ 2019 թ․ փետրվարի 20
- ↑ Esposito John L., DeLong-Bas Natana J. (2001)։ Women in Muslim Family Law։ Syracuse University Press։ էջեր 2–։ ISBN 978-0-8156-2908-5 Quote: "[...], by the ninth century, the classical theory of law fixed the sources of Islamic law at four: the Quran, the Sunnah of the Prophet, qiyas (analogical reasoning), and ijma (consensus)."
- ↑ 128,0 128,1 Mayer Ann Elizabeth (2009)։ «Law. Modern Legal Reform»։ in John L. Esposito։ The Oxford Encyclopedia of the Islamic World։ Oxford: Oxford University Press։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2008 թ․ նոյեմբերի 21-ին։ արտագրուած է՝ 2019 թ․ փետրվարի 20
- ↑ An-Na'im Abdullahi A (1996)։ «Islamic Foundations of Religious Human Rights»։ in Witte John, van der Vyver Johan D.։ Religious Human Rights in Global Perspective: Religious Perspectives։ էջեր 337–359։ ISBN 978-90-411-0179-2
- ↑ Hajjar Lisa (2004)։ «Religion, State Power, and Domestic Violence in Muslim Societies: A Framework for Comparative Analysis»։ Law & Social Inquiry 29 (1): 1–38։ JSTOR 4092696։ doi:10.1111/j.1747-4469.2004.tb00329.x
- ↑ Al-Suwaidi, J. (1995). Arab and western conceptions of democracy; in Democracy, war, and peace in the Middle East (Editors: David Garnham, Mark A. Tessler), Indiana University Press, see Chapters 5 and 6; 978-0253209399Կաղապար:Page needed
- ↑ Encyclopedeia of Eminent Thinkers. p. 38, K.S. Bharathi. 1998
- ↑ Կաղապար:Harvtxt
- ↑ * International Business Success in a Strange Cultural Environment By Mamarinta P. Mababaya p. 203
- ↑ Karim, Shafiel A. (2010)։ The Islamic Moral Economy: A Study of Islamic Money and Financial Instruments։ Boca Raton, FL: Brown Walker Press։ ISBN 978-1-59942-539-9
- ↑ Financial Regulation in Crisis?: The Role of Law and the Failure of Northern Rock By Joanna Gray, Orkun Akseli Page 97
- ↑ * Ibn Majah Vol 3 Hadith 2289
- International Business Success in a Strange Cultural Environment By Mamarinta P. Mababaya p. 202
- Islamic Capital Markets: Theory and Practice By Noureddine Krichene p. 119
- ↑ * Abu Daud Hadith 2015
- Ibn Majah Vold 3 Hadith 2154
- The Stability of Islamic Finance: Creating a Resilient Financial Environment By Zamir Iqbal, Abbas Mirakhor, Noureddine Krichenne, Hossein Askari p. 75
- ↑ Al-Buraey Muhammad (1985)։ Administrative Development: An Islamic Perspective։ KPI։ էջեր 254–։ ISBN 978-0-7103-0333-2
- ↑ The challenge of Islamic renaissance By Syed Abdul Quddus
- ↑ Al-Buraey Muhammad (1985)։ Administrative Development: An Islamic Perspective։ KPI։ էջեր 252–։ ISBN 978-0-7103-0059-1
- ↑ Akgündüz Ahmed, Öztürk Said (2011)։ Ottoman History: Misperceptions and Truths։ IUR Press։ էջեր 539–։ ISBN 978-90-90-26108-9։ արտագրուած է՝ 2014 թ․ հոկտեմբերի 7
- ↑ * Կաղապար:Harvtxt
- Կաղապար:Harvtxt
- «jihad»։ Encyclopædia Britannica Online
- ↑ Reuven Firestone (1999), The Meaning of Jihād, pp. 17–18
- ↑ Britannica Encyclopedia, Jihad
- ↑ * Կաղապար:Harvtxt
- "Djihad", Encyclopedia of Islam Online.
- ↑ Peters Rudolph, Cook David (2014)։ «Jihād»։ The Oxford Encyclopedia of Islam and Politics։ Oxford: Oxford University Press։ doi:10.1093/acref:oiso/9780199739356.001.0001/acref-9780199739356-e-0263 (անգործ 2018 թ․ սեպտեմբերի 8)
- ↑ Tyan, E. (2012)։ «D̲j̲ihād»։ in P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs։ Encyclopaedia of Islam (2nd հրտրկթն․)։ Brill։ doi:10.1163/1573-3912_islam_COM_0189
- ↑ Կաղապար:Harvtxt
- ↑ 150,0 150,1 «Djihād»։ Encyclopaedia of Islam Online
- ↑ Knowing the Enemy: Jihadist Ideology and the War on Terror, Mary R. Habeck, Yale University Press, pp. 108–109, 118
- ↑ Կաղապար:Harvtxt
- ↑ Seyyed Hossein Nasr The Heart of Islam, Enduring Values for Humanity (April., 2003), pp 72
- ↑ Juan E. Campo, խմբգր․ (2009)։ «Encyclopedia of Islam»։ Encyclopedia of Islam։ Facts on File։ էջ 106։ ISBN 978-0-8160-5454-1
- ↑ 155,0 155,1 Nigosian S.A. (2004)։ Islam: Its History, Teaching, and Practices։ Indiana: Indiana University Press։ էջ 120։ ISBN 978-0-253-21627-4
- ↑ 156,0 156,1 Juan E. Campo, խմբգր․ (2009)։ «Encyclopedia of Islam»։ Encyclopedia of Islam։ Facts on File։ էջ 136։ ISBN 978-0-8160-5454-1
- ↑ * Կաղապար:Harvtxt
- The Oxford Dictionary of Islam (2003), p. 339
- Կաղապար:Harvtxt
- ↑ Newby Gordon D. (2002)։ A concise encyclopedia of Islam (Repr. հրտրկթն․)։ Oxford: Oneworld։ էջ 141։ ISBN 978-1851682959
- ↑ Nasr Seyyed Hossein (2001)։ Islam : religion, history, and civilization։ New York: HarperOne։ էջ 68։ ISBN 978-0060507145
- ↑ «Why Can't a Woman have 2 Husbands?»։ 14 Publications։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2015 թ․ դեկտեմբերի 23-ին։ արտագրուած է՝ 2015 թ․ դեկտեմբերի 27
- ↑ «Marriage»։ 2008 թ․ հոկտեմբերի 28։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2008 թ․ հոկտեմբերի 28-ին
- ↑ «Validity of marrying a second wife for mere love and without consent of first wife»։ islamqa.info
- ↑ «Husband does not need permission of first wife to take a second wife»
- ↑ I'laam al-Muwaqqa'een, part 1, p. 75
- ↑ Eaton Gai (2000)։ Remembering God: Reflections on Islam։ Cambridge: The Islamic Texts Society։ էջեր 92–93։ ISBN 978-0946621842
- ↑ Qur'an, Կաղապար:Quran-usc.
- ↑ Matt Stefon, խմբգր․ (2010)։ Islamic Beliefs and Practices։ New York City: Britannica Educational Publishing։ էջ 83։ ISBN 978-1-61530-060-0
- ↑ * Կաղապար:Cite quran
- Կաղապար:Harvtxt
- Կաղապար:Harvtxt
- Ghamidi (2001): Customs and Behavioral Laws Archived 2013-09-23 at the Wayback Machine.
- Ghamidi (2001): The Dietary Laws Archived 2007-05-02 at the Wayback Machine.
- Ghamidi (2001): Various types of the prayer Archived 2013-09-23 at the Wayback Machine.
- Ersilia Francesca։ «Slaughter»։ Encyclopaedia of the Qur'an Online
- ↑ 169,0 169,1 Matt Stefon, խմբգր․ (2010)։ Islamic Beliefs and Practices։ New York City: Britannica Educational Publishing։ էջ 92։ ISBN 978-1-61530-060-0
- ↑ Corrigan John, Denny Frederick, Jaffee Martin S (2016)։ Jews, Christians, Muslims: A Comparative Introduction to Monotheistic Religions։ Routledge։ էջ 245։ ISBN 9781317347002։ արտագրուած է՝ 2016 թ․ հունվարի 22
- ↑ Muhammad Shafi Usmani. Maariful Quran. English trans. By Muhammad Taqi Usmani
- ↑ Al-Sheha Abdur Rahman։ Human Rights in Islam and Common Misconceptions։ Riyadh։ էջ 65
- ↑ Bouhdiba Abdelwahab, խմբգր․ (1998)։ The Individual and Society in Islam: Volume 2 of The different aspects of Islamic culture։ UNESCO։ էջ 238։ ISBN 9789231027420
- ↑ al-Sheha Abdur Rahman։ Human Rights in Islam and Common Misconceptions։ Riyadh։ էջեր 74–75
- ↑ 175,0 175,1 Juan E. Campo, խմբգր․ (2009)։ «Encyclopedia of Islam»։ Encyclopedia of Islam։ Facts on File։ էջ 216։ ISBN 978-0-8160-5454-1
- ↑ 176,0 176,1 Nigosian S.A. (2004)։ Islam: Its History, Teaching, and Practices։ Indiana: Indiana University Press։ էջ 116։ ISBN 978-0-253-21627-4
- ↑ Oliver Leaman, խմբգր․ (2006)։ «The Qur'an»։ The Qur'an: An Encyclopedia։ Routledge։ էջ 140։ ISBN 9-78-0-415-32639-1
- ↑ Juan E. Campo, խմբգր․ (2009)։ «Encyclopedia of Islam»։ Encyclopedia of Islam։ էջ 215։ ISBN 978-0-8160-5454-1
- ↑ Khadduri Majid (1984)։ The Islamic Conception of Justice։ The Johns Hopkins University Press։ էջ 10։ ISBN 9780801869747
- ↑ Oliver Leaman, խմբգր․ (2006)։ «The Qur'an»։ The Qur'an: An Encyclopedia։ Routledge։ էջ 214։ ISBN 978-0-415-32639-1
- ↑ Imam Kamil Mufti (2006). Modesty: An Overview. IslamReligion.com Retrieved 19 August 2016.
- ↑ Barazangi Nimat Hafez, Zaman M. Raquibuz, Afzal Omar (1996)։ Islamic Identity and the Struggle for Justice։ University Press of Florida։ ISBN 978-0-8130-1382-4
- ↑ Amuzegar Jahangir (1997)։ Iran's Economy Under the Islamic Republic By Jahangir Amuzegar։ ISBN 9781860641046։ արտագրուած է՝ 2014 թ․ հոկտեմբերի 7
- ↑ Curtis Glenn E., Hooglund Eric (2008)։ Iran: A Country Study։ Government Printing Office։ էջեր 196–։ ISBN 978-0-8444-1187-3
- ↑ Almukhtar Sarah, Peçanha Sergio, Wallace Tim (2016 թ․ հունվարի 5)։ «Behind Stark Political Divisions, a More Complex Map of Sunnis and Shiites»։ The New York Times։ արտագրուած է՝ 2016 թ․ հունվարի 6
- ↑ * Կաղապար:Harvtxt
- Կաղապար:Harvtxt
- F.E. Peters (2003), p. 9
- «Muhammad»։ Encyclopædia Britannica Online
- ↑ * Կաղապար:Cite quran
- Buhl F, Welch A.T։ «Muhammad»։ Encyclopaedia of Islam Online
- ↑ Ünal Ali (2006)։ The Qurʼan with Annotated Interpretation in Modern English։ Tughra Books։ էջեր 1323–։ ISBN 978-1-59784-000-2
- ↑ Encyclopedia of the Qur'an, Slaves and Slavery
- ↑ Bilal b. Rabah, Encyclopedia of Islam
- ↑ The Cambridge History of Islam (1977), p. 36
- ↑ Serjeant (1978), p. 4.
- ↑ Watt. Muhammad at Medina. pp. 227–228 Watt argues that the initial agreement came about shortly after the hijra and that the document was amended at a later date—specifically after the battle of Badr (AH [anno hijra] 2, = AD 624). Serjeant argues that the constitution is in fact 8 different treaties which can be dated according to events as they transpired in Medina, with the first treaty written shortly after Muhammad's arrival. R.B. Serjeant. "The Sunnah Jâmi'ah, Pacts with the Yathrib Jews, and the Tahrîm of Yathrib: Analysis and Translation of the Documents Comprised in the so-called 'Constitution of Medina'." in The Life of Muhammad: The Formation of the Classical Islamic World: Volume iv. Ed. Uri Rubin. Brookfield: Ashgate, 1998, p. 151 and see same article in BSOAS 41 (1978): 18 ff. See also Caetani. Annali dell'Islam, Volume I. Milano: Hoepli, 1905, p. 393. Julius Wellhausen. Skizzen und Vorabeiten, IV, Berlin: Reimer, 1889, p 82f who argue that the document is a single treaty agreed upon shortly after the hijra. Wellhausen argues that it belongs to the first year of Muhammad's residence in Medina, before the battle of Badr in 2/624. Even Moshe Gil a skeptic of Islamic history argues that it was written within five months of Muhammad's arrival in Medina. Moshe Gil. "The Constitution of Medina: A Reconsideration." Israel Oriental Studies 4 (1974): p. 45.
- ↑ R.B. Serjeant, "Sunnah Jami'ah, pacts with the Yathrib Jews, and the Tahrim of Yathrib: analysis and translation of the documents comprised in the so-called 'Constitution of Medina'", Bulletin of the School of Oriental and African Studies (1978), 41: 1–42, Cambridge University Press.
- ↑ Watt. Muhammad at Medina and R.B. Serjeant "The Constitution of Medina." Islamic Quarterly 8 (1964) p. 4.
- ↑ «Constitution of Medina»։ արտագրուած է՝ 2014 թ․ հոկտեմբերի 7
- ↑ * Կաղապար:Harvtxt
- ↑ Buhl F, Welch A.T։ «Muhammad»։ Encyclopaedia of Islam Online
- ↑ * Կաղապար:Harvtxt
- ↑ John L. Esposito, խմբգր․ (2014)։ «Rightly Guided Caliphs»։ The Oxford Dictionary of Islam։ Oxford: Oxford University Press։ doi:10.1093/acref/9780195125580.001.0001/acref-9780195125580-e-2018 (անգործ 2018 թ․ սեպտեմբերի 8)
- ↑ See
- Կաղապար:Harvtxt
- Gardet L., Jomier J.։ «Islam»։ Encyclopaedia of Islam Online
- ↑ Կաղապար:Harvtxt
- ↑ Waines (2003) p. 46
- ↑ Harney John (2016 թ․ հունվարի 3)։ «How Do Sunni and Shia Islam Differ?»։ The New York Times։ արտագրուած է՝ 2016 թ․ հունվարի 4
- ↑ Donald Puchala, Theory and History in International Relations, p. 137. Routledge, 2003.
- ↑ Esposito (2010), p. 38
- ↑ Hofmann (2007), p. 86
- ↑ The Caliphate of Banu Umayyah the first Phase, Ibn Katheer, Taken from Al-Bidayah wan-Nihayah by Ibn Katheer, Ismail Ibn Omar 775 978-603-500-080-2 Translated by Yoosuf Al-Hajj Ahmad p. 505
- ↑ Umar Ibn Adbul Aziz By Imam Abu Muhammad Adbullah ibn Abdul Hakam died 214 AH 829 C.E. Publisher Zam Zam Publishers Karachi, pp. 54–59
- ↑ The Caliphate of Banu Umayyah the first Phase, Ibn Katheer, Taken from Al-Bidayah wan-Nihayah by Ibn Katheer, Ismail Ibn Omar 775 978-603-500-080-2 Translated by Yoosuf Al-Hajj Ahmad p. 522
- ↑ «Al-Muwatta'»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2010 թ․ հոկտեմբերի 13-ին։ արտագրուած է՝ 2014 թ․ հոկտեմբերի 7
- ↑ Noel James Coulson (1964)։ History of Islamic Law։ էջ 103։ ISBN 9780748605149։ արտագրուած է՝ 2014 թ․ հոկտեմբերի 7
- ↑ Houtsma M. Th. (1993)։ E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936։ Brill։ էջեր 207–։ ISBN 978-90-04-09791-9
- ↑ Moshe Sharon, Studies in Islamic History and Civilization: In Honour of Professor David Ayalon. p. 264 [1]
- ↑ Կաղապար:Harvtxt; Կաղապար:Harvtxt
- ↑ Lapidus (2002)Կաղապար:Cnf, p. 86
- ↑ Կաղապար:Harvtxt
- ↑ Ashk Dahlen Islamic Law, Epistemology and Modernity: Legal Philosophy in Contemporary Iran Routledge 2004 9781135943554
- ↑ * Կաղապար:HarvtxtԿաղապար:Cnf
- «Sufism»։ Encyclopædia Britannica Online
- ↑ «Mecca (Saudi Arabia)»։ Encyclopædia Britannica։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ նոյեմբերի 12
- ↑ Կաղապար:HarvtxtԿաղապար:Cnf
- ↑ Doi Abdur Rahman (1984)։ Shariah: The Islamic Law։ London: Ta-Ha Publishers։ էջ 110։ ISBN 978-0-907461-38-8
- ↑ Morgen Witzel A History of Management Thought Taylor & Francis 2016 9781317433354 p. 44
- ↑ Shireen Hunter, Shireen T. Hunter The Future of Islam and the West: Clash of Civilizations Or Peaceful Coexistence? Greenwood Publishing Group 1998 9780275962876 p. 44
- ↑ * Lapidus (2002)Կաղապար:Cnf, p. 160
- Waines (2003) pp. 126–127
- ↑ 226,0 226,1 Jacquart, Danielle (2008). "Islamic Pharmacology in the Middle Ages: Theories and Substances". European Review (Cambridge University Press) 16: 219–227.
- ↑ David W. Tschanz, MSPH, PhD (August 2003). "Arab Roots of European Medicine", Heart Views 4 (2).
- ↑ Brater D. Craig, Daly Walter J. (2000)։ «Clinical pharmacology in the Middle Ages: Principles that presage the 21st century»։ Clinical Pharmacology & Therapeutics 67 (5): 447–450 [448]։ PMID 10824622։ doi:10.1067/mcp.2000.106465
- ↑ Toomer, Gerald (1990). "Al-Khwārizmī, Abu Jaʿfar Muḥammad ibn Mūsā". In Gillispie, Charles Coulston. Dictionary of Scientific Biography. 7. New York: Charles Scribner's Sons. 0-684-16962-2.
- ↑ Haviland Charles (2007 թ․ սեպտեմբերի 30)։ «The roar of Rumi – 800 years on»։ BBC News։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ օգոստոսի 10
- ↑ «Islam: Jalaluddin Rumi»։ BBC։ 2009 թ․ սեպտեմբերի 1։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ օգոստոսի 10
- ↑ Monica M. Gaudiosi (1988)։ The Influence of the Islamic Law of Waqf on the Development of the Trust in England: The Case of Merton College։ University of PennsylvaniaԿաղապար:Page needed
- ↑ (Hudson 2003, էջ 32) Կաղապար:Citation not found
- ↑ * Կաղապար:HarvtxtԿաղապար:Cnf
- Կաղապար:HarvtxtԿաղապար:Cnf
- Կաղապար:HarvtxtԿաղապար:Cnf
- Կաղապար:HarvtxtԿաղապար:Cnf
- Gardet L., Jomier J.։ «Islam»։ Encyclopaedia of Islam Online
- ↑ Micheau Françoise։ «Encyclopedia of the History of Islamic Science: Technology, alchemy and life»։ էջեր 991–992, in Rāshid Rushdī, Morelon Régis (1996)։ Encyclopedia of the History of Arabic Science: Technology, alchemy and life sciences։ CRC Press։ ISBN 978-0-415-12412-6
- ↑ «The beginnings of modern medicine: the Caliphate»։ Planetseed.com։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011 թ․ հուլիսի 15-ին։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ հունվարի 29
- ↑ Alatas Syed Farid (2006)։ «From Jami'ah to University: Multiculturalism and Christian–Muslim Dialogue»։ Current Sociology 54 (1): 112–132։ doi:10.1177/0011392106058837
- ↑ Imamuddin S.M. (1981)։ Muslim Spain 711–1492 AD։ Brill։ էջ 169։ ISBN 978-90-04-06131-6
- ↑ Young Mark (1998)։ The Guinness Book of Records։ էջ 242։ ISBN 978-0-553-57895-9
- ↑ 240,0 240,1 Ahmed, Imad-ad-Dean. Signs in the heavens. 2. Amana Publications, 2006. Print. 1-59008-040-8 pp. 23, 42, 84.
"Despite the fact that they did not have a quantified theory of error they were well aware that an increased number of observations qualitatively reduces the uncertainty." - ↑ Haq, Syed (2009). "Science in Islam". Oxford Dictionary of the Middle Ages. Կաղապար:ISSN. Retrieved 2014-10-22.
- ↑ G.J. Toomer. Review on JSTOR, Toomer's 1964 review of Matthias Schramm (1963) Ibn Al-Haythams Weg Zur Physik Toomer p. 464: "Schramm sums up [Ibn Al-Haytham's] achievement in the development of scientific method."
- ↑ Al-Khalili, Jim (2009 թ․ հունվարի 4)։ «The 'first true scientist'»։ BBC News։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ սեպտեմբերի 24
- ↑ Gorini Rosanna (2003 թ․ հոկտեմբեր)։ «Al-Haytham the man of experience. First steps in the science of vision» (PDF)։ Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine 2 (4): 53–55։ արտագրուած է՝ 2008 թ․ սեպտեմբերի 25
- ↑ Al-Khalili Jim (2008 թ․ հունվարի 30)։ «It's time to herald the Arabic science that prefigure Darwin and Newton»։ The Guardian։ London։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ սեպտեմբերի 24
- ↑ Al-Khalili Jim (2008 թ․ հունվարի 29)։ «Science: Islam's forgotten geniuses»։ London: The Telegraph։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ հունվարի 17-ին։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ դեկտեմբերի 13
- ↑ Anthony Parel, Ronald C. Keith Comparative Political Philosophy: Studies Under the Upas Tree Lexington Books, 2003 9780739106105 p. 186
- ↑ * «Abbasid Dynasty»։ Encyclopædia Britannica Online
- ↑ Hamad Subani The Secret History of Iran Lulu.com 2013 9781304082893 74
- ↑ Jens Peter Laut Vielfalt türkischer Religionen Albert-Ludwigs-Universität Freiburg (German) p. 31
- ↑ Ga ́bor A ́goston, Bruce Alan Masters Encyclopedia of the Ottoman Empire Infobase Publishing 2010 9781438110257 p. 540
- ↑ Andreas Graeser Zenon von Kition: Positionen u. Probleme Walter de Gruyter 1975 9783110046731 p. 260
- ↑ «Islam in China»։ BBC։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ օգոստոսի 10
- ↑ Gardet L., Jomier J.։ «Islam»։ Encyclopaedia of Islam Online
- ↑ «The Spread of Islam»։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ նոյեմբերի 2
- ↑ «Ottoman Empire»։ Oxford Islamic Studies Online։ 2008 թ․ մայիսի 6։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012 թ․ մայիսի 25-ին։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ օգոստոսի 26
- ↑ Metcalf Barbara (2009)։ Islam in South Asia in Practice։ Princeton University Press։ էջ 104
- ↑ Adas Michael, խմբգր․ (1993)։ Islamic and European Expansion։ Philadelphia: Temple University Press։ էջ 25
- ↑ Israeli, Raphael (2002). Islam in China. p. 292. Lexington Books. 0-7391-0375-X.
- ↑ Dillon Michael (1999)։ China's Muslim Hui Community։ Curzon։ էջ 37։ ISBN 978-0-7007-1026-3
- ↑ 261,0 261,1 261,2 261,3 261,4 Cenap Çakmak Islam: A Worldwide Encyclopedia [4 volumes] ABC-CLIO 2017 9781610692175 pp. 1425–1429
- ↑ A.C.S. Peacock Early Seljuq History: A New Interpretation Routledge 2013 9781135153694 p. 123
- ↑ Islamic Finance: Law, Economics, and Practice By Mahmoud A. El-Gamal p. 122 [2]
- ↑ The Encyclopedia of the Arab-Israeli Conflict: A Political, Social and Military History edited by Spencer C. Tucker, Priscilla Mary Roberts p. 917 [3]
- ↑ The Iraq Effect: The Middle East After the Iraq War By Frederic M. Wehrey p. 91 [4]
- ↑ Peter B. Golden: An Introduction to the History of the Turkic Peoples; In: Osman Karatay, Ankara 2002, p. 321
- ↑ "Ismail Safavi" Encyclopædia Iranica
- ↑ Nadir Shah and the Ja 'fari Madhhab Reconsidered, Ernest Tucker, Iranian Studies, Vol. 27, No. 1/4, Religion and Society in Islamic Iran during the Pre-Modern Era (1994), pp. 163–179, Published by: International Society for Iranian Studies [5]
- ↑ 269,0 269,1 269,2 269,3 269,4 Mary Hawkesworth, Maurice Kogan Encyclopedia of Government and Politics: 2-volume set Routledge 2013 9781136913327 pp. 270–271
- ↑ 270,0 270,1 270,2 Cenap Çakmak Islam: A Worldwide Encyclopedia [4 volumes] ABC-CLIO 2017 9781610692175 p. 665
- ↑ Jonathan Brown The Canonization of al-Bukhārī and Muslim: The Formation and Function of the Sunnī Ḥadīth Canon Brill 2007 9789047420347 p. 313
- ↑ 272,0 272,1 Richard Gauvain Salafi Ritual Purity: In the Presence of God Routledge 2013 9780710313560 p. 6
- ↑ Spevack Aaron (2014)։ The Archetypal Sunni Scholar: Law, Theology, and Mysticism in the Synthesis of al-Bajuri (անգլերեն)։ SUNY Press։ էջեր 129–130։ ISBN 9781438453712
- ↑ Barbara Freyer Stowasser Women in the Qur'an, Traditions, and Interpretation Oxford University Press 1994 978-0-199-87969-4
- ↑ Karen Bauer Gender Hierarchy in the Qur'an: Medieval Interpretations, Modern Responses Cambridge University Press 2015 978-1-316-24005-2 p. 115
- ↑ Aysha A. Hidayatullah Feminist Edges of the Qur'an Oxford University Press 2014 978-0-199-35957-8 p. 25
- ↑ Oliver Leaman The Qur'an: An Encyclopedia Taylor & Francis 2006 978-0-415-32639-1 p. 632
- ↑ Ahmed, Imad-ad-Dean. Signs in the heavens. 2. Amana Publications, 2006. p. 170. Print. 1-59008-040-8
- ↑ Lapidus (2002), pp. 358, 378–380, 624
- ↑ Donald Quataert The Ottoman Empire, 1700-1922 Cambridge University Press 2005 9780521839105 p. 50
- ↑ 281,0 281,1 Ga ́bor A ́goston, Bruce Alan Masters Encyclopedia of the Ottoman Empire Infobase Publishing 2010 9781438110257 p. 260
- ↑ Կաղապար:Harvtxt
- ↑ «Graves desecrated in Mizdah»։ Libyan Herald։ 2013 թ․ սեպտեմբերի 4։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ նոյեմբերի 2
- ↑ «New Turkey»։ Al-Ahram Weekly (488)։ 29 June – 5 July 2000։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2010 թ․ հոկտեմբերի 4-ին։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ մայիսի 16
- ↑ Nicolas Laos The Metaphysics of World Order: A Synthesis of Philosophy, Theology, and Politics Wipf and Stock Publishers 2015 9781498201025 p. 177
- ↑ 286,0 286,1 Henri Lauzière The Making of Salafism: Islamic Reform in the Twentieth Century Columbia University Press 2015 9780231540179
- ↑ 287,0 287,1 Robert Rabil Salafism in Lebanon: From Apoliticism to Transnational Jihadism Georgetown University Press 2014 9781626161184 chapter: "Doctrine"
- ↑ «Generational Changes in the Leadership of the Ahl-e Sunnat Movement in North India during the Twentieth Century»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2020-03-17-ին։ արտագրուած է՝ 2019-02-20
- ↑ Marshall Cavendish Reference (2011)։ Illustrated Dictionary of the Muslim World։ Marshall Cavendish։ էջեր 113–։ ISBN 978-0-7614-7929-1
- ↑ Robert L. Canfield (2002)։ Turko-Persia in Historical Perspective։ Cambridge University Press։ էջեր 131–։ ISBN 978-0-521-52291-5
- ↑ «Search Results»։ oxfordreference.com
- ↑ Muslim Minorities in the West: Visible and Invisible By Yvonne Yazbeck Haddad, Jane I. Smith, p. 271
- ↑ Bulliet, Richard, Pamela Crossley, Daniel Headrick, Steven Hirsch, Lyman Johnson, and David Northrup. The Earth and Its Peoples. 3. Boston: Houghton Mifflin, 2005. 0-618-42770-8
- ↑ Կաղապար:Harvtxt
- ↑ Կաղապար:Harvtxt and Կաղապար:Harvtxt
- ↑ Կաղապար:Harvtxt
- ↑ * Goldman Merle (1986)։ «Religion in Post-Mao China»։ Annals of the American Academy of Political and Social Science 483 (1): 146–156։ doi:10.1177/0002716286483001013
- ↑ p. 18*Կաղապար:Wikicite
- ↑ Perrin Andrew (2003 թ․ հոկտեմբերի 10)։ «Weakness in numbers»։ Time։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ սեպտեմբերի 24 Կաղապար:Subscription needed
- ↑ «Huge rally for Turkish secularsim»։ BBC News։ 2011 թ․ ապրիլի 29։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ դեկտեմբերի 6
- ↑ Saleh Heba (2011 թ․ հոկտեմբերի 15)։ «Tunisia moves against headscarves»։ BBC News։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ դեկտեմբերի 6
- ↑ Encyclopedia of Islam and the Muslim World, Thomson Gale, 2004
- ↑ «Political Islam: A movement in motion»։ Economist Magazine։ 2014 թ․ հունվարի 3։ արտագրուած է՝ 2014 թ․ հունվարի 1
- ↑ «Are secular forces being squeezed out of Arab Spring?»։ BBC News։ 2011 թ․ օգոստոսի 9։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ օգոստոսի 10
- ↑ Kirkpatrick David D. (2011 թ․ դեկտեմբերի 3)։ «Egypt's vote puts emphasis on split over religious rule»։ The New York Times։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ դեկտեմբերի 8
- ↑ «Organization of the Islamic Conference»։ BBC News։ 2010 թ․ դեկտեմբերի 26։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ սեպտեմբերի 24
- ↑ «Ultraconservative Islam on rise in Mideast»։ MSNBC։ 2008 թ․ հոկտեմբերի 18։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ սեպտեմբերի 24
- ↑ Laying down the law: Islam's authority deficit։ The Economist։ 2007 թ․ հունիսի 28։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ օգոստոսի 15
- ↑ Slackman Michael (2008 թ․ դեկտեմբերի 23)։ «Jordanian students rebel, embracing conservative Islam»։ New York Times։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ օգոստոսի 15
- ↑ Slackman Michael (2007 թ․ հունվարի 28)։ «In Egypt, a new battle begins over the veil»։ The New York Times։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ օգոստոսի 15
- ↑ Beech Hannah (2007 թ․ փետրվարի 22)։ «Why Indonesia matters»։ Time։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2015-09-01-ին։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ սեպտեմբերի 24 Կաղապար:Subscription needed
- ↑ Onishi Norimitsu (2001 թ․ նոյեմբերի 1)։ «Rising Muslim power causes unrest in Nigeria and elsewhere»։ The New York Times։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ նոյեմբերի 17
- ↑ «Muslims say their faith growing fast in Africa»։ wwrn.org։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ նոյեմբերի 17
- ↑ Carl Bialik (2008 թ․ ապրիլի 9)։ «Muslims May Have Overtaken Catholics a While Ago»։ The Wall Street Journal։ արտագրուած է՝ 2015 թ․ սեպտեմբերի 5
- ↑ 315,0 315,1 «Islām»։ Encyclopædia Britannica Online։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ օգոստոսի 25
- ↑ «Islam Today»։ Islam: Empire of Faith (2000)։ PBS։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ օգոստոսի 25։ «Islam, followed by more than a billion people today, is the world's third fastest growing religion.»
- ↑ «Understanding Islam»։ Susan Headden։ U.S. News & World Report։ 2008 թ․ ապրիլի 7։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ օգոստոսի 25
- ↑ «Major Religions of the World Ranked by Number of Adherents»։ Adherents.com։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011 թ․ ապրիլի 22-ին։ արտագրուած է՝ 2007 թ․ հուլիսի 3
- ↑ * Կաղապար:Harvtxt
- «Shariah»։ Encyclopædia Britannica Online
- «Sunnite»։ Encyclopædia Britannica Online
- ↑ Hadi Enayat Islam and Secularism in Post-Colonial Thought: A Cartography of Asadian Genealogies Springer, 30.06.2017 9783319526119 p.48
- ↑ Rico Isaacs, Alessandro Frigerio Theorizing Central Asian Politics: The State, Ideology and Power Springer, 2018 9783319973555 p. 108
- ↑ Marlène Laruelle Being Muslim in Central Asia: Practices, Politics, and Identities BRILL, 11.01.2018 9789004357242 p. 21
- ↑ Ed. Esposito The Oxford History of Islam Oxford University Press 1999 9780195107999 p. 280
- ↑ «Barelvi – Oxford Reference»։ Oxfordreference.com։ doi:10.1093/acref/9780192800947.001.0001/acref-9780192800947-e-908 (անգործ 2018 թ․ սեպտեմբերի 8)
- ↑ Usha Sanyal. Generational Changes in the Leadership of the Ahl-e Sunnat Movement in North India during the Twentieth Century Archived 2020-03-17 at the Wayback Machine.. Modern Asiantudies (1998), Cambridge University Press.
- ↑ «Ahl al-Sunnah wa'l-Jamaah»։ Oxfordreference.com
- ↑ «Deobandis – Oxford Reference»։ Oxfordreference.com։ doi:10.1093/acref/9780195125580.001.0001/acref-9780195125580-e-522 (անգործ 2018 թ․ սեպտեմբերի 8)
- ↑ The waning of the Umayyad caliphate by Tabarī, Carole Hillenbrand, 1989, pp. 37–38
- ↑ The Encyclopedia of Religion Vol.16, Mircea Eliade, Charles J. Adams, Macmillan, 1987, p. 243.
- ↑ «Ayatollah Khamenei's fatwa: Insulting the Mother of the Faithful Aisha is prohibited»։ Khamenei.ir (անգլերեն)։ 2016 թ․ հունիսի 11։ արտագրուած է՝ 2019 թ․ հունվարի 21
- ↑ «Shiite leaders forbid insults against Sunnis»։ Al-monitor։ 2014 թ․ հուլիսի 11։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016 թ․ հունվարի 5-ին։ արտագրուած է՝ 2016 թ․ հունվարի 6
- ↑ * Kramer (1987), Syria's Alawis and Shiism pp. 237–254
- Shia branches Archived 2004-10-25 at the Wayback Machine.
- ↑ Trimingham (1998), p. 1
- ↑ * Կաղապար:Harvtxt
- Կաղապար:Harvtxt
- Կաղապար:Harvtxt
- «Afghanistan: A Country Study – Sufism»։ Library of Congress Country Studies։ 1997։ արտագրուած է՝ 2007 թ․ ապրիլի 18
- ↑ 335,0 335,1 Ahmed Zarruq, Zaineb Istrabadi, Hamza Yusuf Hanson. The Principles of Sufism. Amal Press. 2008.
- ↑ Corrections of Popular Versions of Poems From Rumi's Divan, http://www.dar-al-masnavi.org/corrections_popular.html
- ↑ Ibrahim Gamard, Rumi and Self-Discovery, http://www.dar-al-masnavi.org/self-discovery.html
- ↑ Chittick William C (2008)։ Sufism: A Beginner's Guide։ ISBN 9781780740522։ արտագրուած է՝ 2015 թ․ հունվարի 17
- ↑ Nasr Seyyed Hossein Nasr (1993)։ An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines։ ISBN 9780791415153։ արտագրուած է՝ 2015 թ․ հունվարի 17
- ↑ Chittick (2008), pp. 3–4, 11
- ↑ Alvi Farhat։ «The Significant Role of Sufism in Central Asia»
- ↑ Johns Anthony H (1995)։ «Sufism in Southeast Asia: Reflections and Reconsiderations»։ Journal of Southeast Asian Studies 26 (1): 169–183։ JSTOR 20071709
- ↑ 343,0 343,1 343,2 «Chapter 1: Religious Affiliation»։ The World's Muslims: Unity and Diversity։ Pew Research Center's Religion & Public Life Project։ 2012 թ․ օգոստոսի 9։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ սեպտեմբերի 4
- ↑ "Sufism and Religious Brotherhoods in Senegal", Babou, Cheikh Anta, The International Journal of African Historical Studies, v. 40 no. 1 (2007) pp. 184–186
- ↑ «Who Are the Ahmadi?»։ bbc.co.uk։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ հոկտեմբերի 6
- ↑ * Breach of Faith։ Human Rights Watch։ 2005 թ․ հունիս։ էջ 8։ արտագրուած է՝ 2014 թ․ մարտի 29։ «Estimates of around 20 million would be appropriate»
- Larry DeVries, Don Baker, Dan Overmyer (2011 թ․ հունվարի 1)։ Asian Religions in British Columbia։ University of Columbia Press։ ISBN 978-0-7748-1662-5։ արտագրուած է՝ 2014 թ․ մարտի 29։ «The community currently numbers around 15 million spread around the world»
- Juan Eduardo Campo (2009)։ Encyclopedia of Islam։ էջ 24։ ISBN 978-0-8160-5454-1։ արտագրուած է՝ 2014 թ․ մարտի 29։ «The total size of the Ahmadiyya community in 2001 was estimated to be more than 10 million»
- «Ahmadiyya Muslims»։ pbs.org։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ հոկտեմբերի 6
- A figure of 10-20 million represents approximately 1% of the Muslim population. See also Ahmadiyya by country.
- ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/bektasiya
- ↑ Jorgen S Nielsen Muslim Political Participation in Europe Edinburgh University Press 2013 978-0-748-67753-5 page 255
- ↑ Robert Brenton Betts (2013 թ․ հուլիսի 31)։ The Sunni-Shi'a Divide: Islam's Internal Divisions and Their Global Consequences։ էջեր 14–15։ ISBN 9781612345222։ արտագրուած է՝ 2015 թ․ հունվարի 7
- ↑ Benakis Theodoros (2014 թ․ հունվարի 13)։ «Islamophoobia in Europe!»։ New Europe (Brussels)։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016 թ․ հունվարի 31-ին։ արտագրուած է՝ 2015 թ․ հոկտեմբերի 20։ «Anyone who has travelled to Central Asia knows of the non-denominational Muslims—those who are neither Shiites nor Sounites, but who accept Islam as a religion generally.»
- ↑ Longton Gary Gurr (2014)։ «Isis Jihadist group made me wonder about non-denominational Muslims»։ The Sentinel։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2017 թ․ մարտի 26-ին։ արտագրուած է՝ 2015 թ․ հոկտեմբերի 21։ «THE appalling and catastrophic pictures of the so-called new extremist Isis Jihadist group made me think about someone who can say I am a Muslim of a non-denominational standpoint, and to my surprise/ignorance, such people exist. Online, I found something called the people's mosque, which makes itself clear that it's 100 per cent non-denominational and most importantly, 100 per cent non-judgmental.»
- ↑ Kirkham Bri (2015)։ «Indiana Blood Center cancels 'Muslims for Life' blood drive»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2015 թ․ նոյեմբերի 25-ին։ արտագրուած է՝ 2015 թ․ հոկտեմբերի 21։ «Ball State Student Sadie Sial identifies as a non-denominational Muslim, and her parents belong to the Ahmadiyya Muslim Community. She has participated in multiple blood drives through the Indiana Blood Center.»
- ↑ Pollack Kenneth (2014)։ Unthinkable: Iran, the Bomb, and American Strategy։ էջ 29։ ISBN 9781476733937։ «Although many Iranian hardliners are Shi'a chauvinists, Khomeini's ideology saw the revolution as pan-Islamist, and therefore embracing Sunni, Shi'a, Sufi, and other, more nondenominational Muslims»
- ↑ Cughtai Muhammad Ikram (2005)։ Jamāl Al-Dīn Al-Afghāni: An Apostle of Islamic Resurgence։ էջ 454։ «Condemning the historically prevailing trend of blindly imitating religious leaders, al- Afghani revised to identity himself with a specific sect or imam by insisting that he was just a Muslim and a scholar with his own interpretation of Islam.»
- ↑ Jones Justin (201)։ Shi'a Islam in Colonial India: Religion, Community and Sectarianism։ էջեր 25–26։ ISBN 9781139501231
- ↑ Ahmed Khaled։ «Was Jinnah a Shia or a Sunni?»։ The Friday Times։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011 թ․ նոյեմբերի 17-ին։ արտագրուած է՝ 2015 թ․ հոկտեմբերի 23
- ↑ Burns Robert (2011)։ Christianity, Islam, and the West։ էջ 55։ ISBN 9780761855606։ «40 per cent called themselves "just a Muslim" according to the Council of American-Islamic relations»
- ↑ Tatari Eren (2014)։ Muslims in British Local Government: Representing Minority Interests in Hackney, Newham and Tower Hamlets։ էջ 111։ ISBN 9789004272262։ «Nineteen said that they are Sunni Muslims, six said they are just Muslim without specifying a sect, two said they are Ahmadi, and two said their families are Alevi»
- ↑ Lopez Ralph (2008)։ Truth in the Age of Bushism։ էջ 65։ ISBN 9781434896155։ «Many Iraqis take offense at reporters' efforts to identify them as Sunni or Shiite. A 2004 Iraq Centre for Research and Strategic Studies poll found the largest category of Iraqis classified themselves as "just Muslim."»
- ↑ CIA Archived 2018-12-24 at the Wayback Machine. retrieved 21 December 2011
- ↑ 361,0 361,1 Կաղապար:Harvtxt
- ↑ Կաղապար:Harvtxt
- ↑ Ba-Yunus Ilyas, Kone, Kassim (2006)։ Muslims in the United States։ Greenwood Publishing Group։ էջ 172։ ISBN 978-0-313-32825-1
- ↑ Whaling Frank (1987)։ Religion in today's world: the religious situation of the world from 1945 to the present day։ T & T Clark։ էջ 38։ ISBN 978-0-567-09452-0
- ↑ «Islam: An Overview in Oxford Islamic Studies Online»։ Oxfordislamicstudies.com։ 2008 թ․ մայիսի 6։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ մայիսի 16Կաղապար:Subscription needed
- ↑ «Secrets of Islam»։ U.S. News & World Report։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ սեպտեմբերի 24 Information provided by the International Population Center, Department of Geography, San Diego State University (2005).
- ↑ Կաղապար:Harvtxt
- ↑ «Number of Muslim by country»։ nationmaster.com։ արտագրուած է՝ 2007 թ․ մայիսի 30
- ↑ «دادهها و اطلاعات آماری»։ www.amar.org.ir։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2020 թ․ ապրիլի 22-ին։ արտագրուած է՝ 2019 թ․ փետրվարի 20
- ↑ «The World Factbook – China»։ CIA World Factbook։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2016 թ․ հոկտեմբերի 13-ին։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ հունիսի 15
- ↑ «China (includes Hong Kong, Macau, and Tibet)»։ State.gov։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ սեպտեմբերի 24
- ↑ «NW China region eyes global Muslim market»։ China Daily։ 2008 թ․ հուլիսի 9։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ հուլիսի 14
- ↑ «Muslim Media Network»։ Muslim Media Network։ 2008 թ․ մարտի 24։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2008 թ․ մարտի 27-ին։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ հուլիսի 14
- ↑ Secrets of Islam, U.S. News & World Report. Information provided by the International Population Center, Department of Geography, San Diego State University.
- ↑ * Կաղապար:Harvtxt
- «Islamic World»։ Encyclopædia Britannica Online
- «Major Religions of the World Ranked by Number of Adherents»։ Adherents.com։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011 թ․ ապրիլի 22-ին։ արտագրուած է՝ 2007 թ․ հունվարի 9
- «Muslims in Europe: Country guide»։ BBC News։ 2005 թ․ դեկտեմբերի 23։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ սեպտեմբերի 24
- «Religion in Britain»։ National Statistics։ Office for National Statistics։ 2003 թ․ փետրվարի 13։ արտագրուած է՝ 2006 թ․ օգոստոսի 27
- ↑ The Mosque in America: A National Portrait Archived 2010-06-17 at the Wayback Machine. Council on American-Islamic Relations (CAIR). April 26, 2001. Retrieved on 2010-08-01.
- ↑ «site»։ BBC News։ 2005 թ․ դեկտեմբերի 23։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ ապրիլի 1
- ↑ «'Islamic' Culture: A Groundless Myth»։ nytimes.com։ 2011 թ․ նոյեմբերի 4։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ նոյեմբերի 25
- ↑ Կաղապար:Harvtxt
- ↑ "Islam", The New Encyclopædia Britannica (2005)
- ↑ Isichei Elizabeth Allo (1997)։ Elizabeth Allo Isichei, A history of African societies to 1870, p. 175. Cambridge University Press, 1997։ ISBN 978-0-521-45599-2։ արտագրուած է՝ 2010 թ․ օգոստոսի 6
- ↑ Marilyn Jenkins-Madina, Richard Ettinghauset and Architecture 650–1250, Yale University Press, 0-300-08869-8, p. 3
- ↑ Salim Ayduz, Ibrahim Kalin, Caner Dagli (2014)։ The Oxford Encyclopedia of Philosophy, Science, and Technology in Islam։ Oxford University Press։ ISBN 9780199812578։ «Figural representation is virtually unused in Islamic art because of Islam's strong antagonism of idolatry. It was important for Muslim scholars and artists to find a style of art that represented the Islamic ideals of unity (tawhid) and order without figural representation. Geometric patterns perfectly suited this goal.»
- ↑ Patheos Library – Islam Sacred Time – Patheos.com
- ↑ Ghamidi (2001): Customs and Behavioral Laws Archived 2013-09-23 at the Wayback Machine.
- ↑ https://web.archive.org/web/20181004185944/https://en.m.wikisource.org/wiki/Divine_Comedy_(Longfellow_1867)/Volume_1/Canto_28
- ↑ Erwin Fahlbusch (1999)։ The Encyclopedia of Christianity, Volume 2։ Wm. B. Eerdmans Publishing։ էջ 759։ ISBN 9789004116955
- ↑ Warraq Ibn (2003)։ Leaving Islam: Apostates Speak Out։ Prometheus Books։ էջ 67։ ISBN 978-1-59102-068-4
- ↑ Kammuna Ibn (1971)։ Examination of the Three Faiths։ Berkeley and Los Angeles: Moshe Perlmann։ էջեր 148–149
- ↑ 390,0 390,1 Oussani Gabriel։ «Mohammed and Mohammedanism»։ Newadvent.org։ Catholic Encyclopedia։ արտագրուած է՝ 2006 թ․ ապրիլի 16
- ↑ Warraq Ibn (2000)։ The Quest for Historical Muhammad (1st հրտրկթն․)։ Amherst, MA: Prometheus Books։ էջ 103։ ISBN 978-1-57392-787-1
- ↑ Bible in Mohammedian Literature., by Kaufmann Kohler Duncan B. McDonald, Jewish Encyclopedia. Retrieved April 22, 2006.
- ↑ Spencer Robert (2002)։ Islam Unveiled: Disturbing Questions About the World's Fastest Growing Faith։ Encounter Books։ էջեր 22–63։ ISBN 978-1-893554-58-0
- ↑ «Saudi Arabia – Country report – Freedom in the World – 2005»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011 թ․ նոյեմբերի 9-ին։ արտագրուած է՝ 2019 թ․ փետրվարի 20
- ↑ Timothy Garton Ash (2006 թ․ հոկտեմբերի 5)։ «Islam in Europe»։ The New York Review of Books
- ↑ Modood Tariq (2006 թ․ ապրիլի 6)։ Multiculturalism, Muslims and Citizenship: A European Approach (1st հրտրկթն․)։ Routledge։ էջ 29։ ISBN 978-0-415-35515-5