Եաշ
 |
Առաջարկուած է այս եւ Եասի յօդուածները իրար միացնել: (քննարկում) |
| Բնակավայր | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Եաշ | |||||
| ռում.՝ Iași | |||||
| |||||
 | |||||
| Երկիր |
 Ռումանիա[1] | ||||
| mayor of Iași? | Mihai Chirica?[2] | ||||
| Հիմնադրուած է՝ | 13-րդ դար | ||||
| Առաջին յիշատակում | 6 Հոկտեմբեր 1408 | ||||
| Տարածութիւն | 94±1 քմ² | ||||
| ԲԾՄ | 66 մեթր | ||||
| Պաշտօնական լեզու | ռումիներեն? | ||||
| Բնակչութիւն | 271 692 մարդ (1 Դեկտեմբեր 2021)[3] | ||||
| Ժամային գօտի | UTC+2 եւ UTC+3։00 | ||||
| Հեռախօսային ցուցանիշ | 02-32 | ||||
| Փոստային ցուցանիշ | 700001–700951 | ||||
| Շրջագայութեան պետ-համարագիր | IS | ||||
| Սուրբ բարեխօս | Paraskeva of the Balkans? | ||||
| Պաշտօնական կայքէջ | primaria-iasi.ro | ||||
Եաշ, գլխաւոր քաղաք Ռումանիոյ, հին ատեն մայրաքաղաք Մոլտաւիոյ՝ համանուն նահանագին: Բնակչաց թիւն է 90000 (անձ) յորոց միայն 70 տունք հայ են. շրջակայ դիւզօրէիւք 315 անձ կը հաշուուի: Ի Եաշ հայկազունք երբեմն ունէին մի քանի եկեղեցիներ եւ մի առանձին եպիսկոպոս, հոն տեսնուած է սոյն յիշատակարանն. «կատարեցաւ գիրքս տումարագրութե ի թվին ՌԾԶ ի Եաշ քաղաքն. Որոյ արհիեպիսկոպոսն է Տէր. Յովհաննէս Սիջովեցի»: Նոյնպէս ի Սնեադին (Լեհաստան) դեռ կէս գար առաջ կար հին ճաշոց մը հետեւեալ յիշատակարանաւ. «Աւարտեցաւ քսահիմն եւ առաքելախաս մարգարէաշէն հոգիաբուղխ այս տառ. Ձեռամբ ոգնամեղ եւ անարհեստ գրչի ար. Սարգիս քհնյ. ի, ի խնդրոյ ածասէր եւ բարեպաշտօն երկու եղբարց խճյ. Վասիլին եւ խճյ. Պաւղոսին. ի թուաբերութես. հայկական սեռին տովմարի ռղբ.ին ի հայրապետուեն. Հայոց տն. տր. Փիլիպպոսին եւ առաջնորդութեան տր. Անդրէաս արհեպսկոպոսին Պուզտանաց երկրի: Եւ թագաւորութեան Վասիլ բարեպաշտ վովոտային.մայրաքաղաքն Եաշ ընդ հովանեաւ Սբ. Ածածնին եւ Սբ. Լուսաւորչին. եւ Քհնյութենար. Մովսէսին սր. Խչարին, Սբ. Ղուկասին, եւ գրչիս, եւ երեցփոխնուեն. խճյ. Ակսենին»:
Հայք ի Եաշ ունին Ս. Աստուածածին անուամբ եկեղեցի մը եւ մի քահանայ: Եկեղեցւոյ դրան ճակատի վրայ արձանագրեալ կայ յետագայ յիշատակարանն. «1395 Շնորհօք եւ ողորմութեամբն Աստուծոյ հիմնարկեցաւ Եաշու սբ. Ածածնայ եկեղեցին ձեռամբ եկեղեցպան Խաչգոին եւ Սիսեանցի Տէր Յակոբին, Ջուղայեցի մհսի. Մարգարին եւ մհսի. Գրիգորին: Թ. Հայոց պճխդ: (այսինքն տոմարական թուականին ազգիս 844): Եւ այժմ նորոգեցաւ ի ձեռն բարեպաշտօն իշխանաց եւ համայն ժողովրդոց աշխատանօք եւ ծախիւք ի թուականին Փրկչին 1803-ին»:
Ս. Աստուածածին 500 տարուն եկեղեցի լինելով իւր հիմնարկութեան հինգ դարերու յոբելեանն պիտի տօնուի այս տարի 1895 Սեպտեմբերին:
Որպէս ի Սնեաղին գտնուած ճաշոցի վերոգրրալ յիշատակարանէն կ’երեւի, ի Եաշ կար երբեմն եւ մի եկեղեցի, յանուն Ս. Գրիգոր Լուսաւորչեայ՝ որ 16րդ դարուն կառուցեալ կը թուի, քանզի նորա դրան ճակատն քարի մը վրայ փորագրեալ է «թռկեին Եշ. Ս. Լուսաւորչայ եկեղեցին Սիսեանցի Արաբկերցիի յշկ.է»: Ռ Կ Ե ազգիս ասմարական թուականն լինելով կը պատասխանէ Փրկչայ 1616 թուին:
Յամի Տեառն 1828 ի Եաշ մեծ հրդեհ մը պատահելով՝ Ս. Լուսաւորիչ հրոյճարակ դարձած է, վասն որոյ Եաշեցի ազգայինք 1862-ին զայն բոլորովին քանդելով սկսած են վերստին կառուցանել, երկու կողմերն աւելցնելով սենեակներ իգական սեռի կրթութեան յատկացնելոյ համար, սակայն առ ի չգոյէ պատրաստ դրամի եւ միանգամայն վարժարան յաճախող աղջկանց՝ շէնքն անկատար մնացած է:
Ս. Աստուածածին ունի կալուածներ որոնց եկասուտէն կը հոգայ տեղւոյն Պատ. Հոգաբարձութիւնն եկեղեցւոյ ծախքերն, պաշտօնէից թոշակները, կարօտելոց նպաստներ. կը վճարէ հետզհետէ հին պարտուց տոկոսներն եւ յաջորդաբար պարտքերն ալ:
Եաշեցի մերազնեայք ունին գերեզմանատուն մը 1876-ին գնեալ ազգային դրամով. 1882-ին անդ կառուցուած է մատուռ մը ջանիւք այժմեան Խնամակալաց Մեծ. Տեարց Գրիգոր Յհ. Պույուգլեանի, Եփրեմ Մագլըմեանի եւ Յով Յկ. Պույուգլեանի: Սոյն մատրան մէջ սովորաբար տարին երկու անգամ պատարագ կը մատուցուի, Ս. Զատկի Գ. օրը եւ նոյնպէս Ս. Լուսաւորչի Գիւտ նշխարաց տօնին օրը: Մասնաւոր պատարագ ուզող ուխտաւորաց համար բացառութիւն կ’ըլլայ:
Ցաւօք սրտի կ’ըսեմք թէ Եաշ այժմ չունի վարժարան. Մինչդեռ երկար տարիներ կանգուն պահած է «Հայկազեան» կրթարանն որ գաղթականութեան տուած է ուսեալ աշակերտներ: Աստարժան կը համարիմք յիշատակել թէ՝ այժմու Ռումանահայոց ծանօթ ուսուցիչ, Տիար Լուսիկ Սրմագաշեան, Հայկազեան վարժարանի աշակերտելով՝ իւր շրջանն աւարտելէ զկնի 1843-1846 նոյն կրթարանի մէջ հսկողի պաշտօն վարած է. 1848-ի մեծ հնտախտի պատճառաւ՝ վարժարանին մինչ 1850 գոց մնալէ վերջն ալ 1 Մայիս 1850-ին վերաբանալով զայն երախտաւոր ուսուցիչ Պապիկեանի եւ Գաբգաչեանի հետ պաշտօնավարած է մինչ 1854 երբ յիշատակաց արժանի Պապիկեանի մահուան վրայ իւր սիրեցեալ դասընկերի Խ. Գարագաշեանի հետ կը դասախօսեն մինչեւ 1866, յորում Գարագաշեան ուրոյն կրթարան կը բանայ որով եւ Լ. Սրմագաշեան իբր առաջին դասատու օգնական վարժապետի մը հետ դեռ տասն տարիներ եւս լաւ վիճակի մէջ կը պահէ ազգային դպրոցն, հանրային շնորհապարտութեան իրաւունք ստանալով: Նա՝ իր շուրջ քառասնամեայ պաշտօնավարութեան մէջ ազգի եւ Կրօնի նախանփախնդիր լինելով՝ օտարազգի Զոյիլներու, զրպարտիչներու դէմ գրած է:
Դեռ անցեալ տարիներն երկու ռումէն դասատուներ կրօնական վարդապետութիւնքն բացատրող դասական գրքերու մէջ Հայոց դաւանանքի նկատմամբ խել մը թիւրիմաց տեղեկութիւններ տուած էին, նոյն իսկ զրպարտութիւններ արած: Լ. Սրմագաշեան արդար կայրոթով վառուած հրապարակ հանեց գրքոյկ մը ռումաներէն լեզուաւ պատասխանելով վերոյիշեալ ուսուցչաց զրպարտութեանց եւ յայտնելով մեր Ս. Եկեղեցւոյ ուղղափառութիւնը:
Սրմագաշեանի հրատարակութիւնն ունեցաւ իւր ազդեցութիւնն. զի ուշադրութիւն գրաւեց, եւ երկրի կրօնային Պետք իսկոյն վերցուցին այդ գրեանքն վարժարաններէն, այսպէս անոնց տեղ ի լոյս ընծայուած են նոր տպագրութիւններ որ հայոց նկատմամբ եղած զրպարտութիւններ այլեւս չեն պարունակեր: Յիշեալ քաջ ռումանագէտ եւ հայկաբան ուսուցիչն նմանապէս ռումանագէտ եւ հայկաբան ուսուցիչն նմանապէս ռումաներէն լեզուաւ Ռումանահայոց համար օրացոյց պատրաստեց անցեալ տարի եւ այս տարի դարձեալ պիտի հրատարակեն Կալացի Արժ. Փափազեան Տ. Ղեւոնդ քահանայի հետ:
Մինչեւ 1840 թուականը Եաշի Հոգաբարձրութիւնը որոշ կանոնագրութիւն մը չունէր ազգային ներքին գործերը մատակարարելու: Այն ատեն բարեյիշատակ Պըյըգլեանը տաճկերէն լեզուաւ կանոնագրութիւն մը կը յօրինէ, որուն հայերէնի գրաբար թարգմանութիւնը հանգուցեալ Սերովբէ Պապիկեանը կ’ընէ:
Այս կանոնագրութեան նպատակն էր դպրատան եւ եկեղեցւոյ բարեկարգութեան եւ պայծառութեանը հսկել, հասոյթները եւ ծախքերը լաւ մատակարարել. Կ. Պոլսոյ պատկառելի պատրիարքարանէն այցելու ղրկուած կարգաւորները ըստ արժանաւորութեանցն հիւրնկալել եւայլն. սակայն ասոնց երկրիս մէջ կենալու ժամանակակէտը սահմանուած էր 40-60 օր ըստ կարգաւորաց աստիճանին, այսինքն այս միջոցին մէջ պարտական էին ամէն հայաբնակ քաղաքներուն այցելութեան շրջանը լմնցնել եւ վերադառնալ անդրէն առանց ուշանալու: Այս կանոնադրութիւնը Կ. Պոլսոյ Պատրիարքարանէն ալ վաւերացուեցաւ 1841 թուականին:
Եւ որպէս զի մեր դպրատունէն ելած աշակերտները երկրիս ամէն իրաւունքներէն ուրախանալու օգուտը քաղեն, շատ աշխատանքով ջանաց ազգային դպրոցը տէրութեան պաշտպանութեան տակ դնել, որ եւ յաջողեցաւ ալ մեծամեծ արտօնութիւններ ստանալով իշխանական հրովարտակաւ, որ 1841-ին մեծ հանդիսիւ շնորհուեցաւ Մոլտավիա բնակող Հայոց ազգին: Իսկ 1842-ին Յկ. Պըյըգլեան դպրատան համար նոր կարգադրութիւն մ’ալ յօրինեց, որուն մէջ կը պարունակուէր ուսման բրօկրամն ալ, ուր հայկական լեզուն նախադասելի էր բուն իսկ ռումէնական լեզուէն: Ըստ այս կարգադրութեան եւ համեմատ իշխանական հրովարտակին, հայոց դպրատան վերատեսուչը ուղղակի անդամ էր նաեւ ռումէն վարժարանաց Ուսումնական Խորհրդոյ, հայոց դպրոցը եւ ուսուցիչները Հասարակաց անուն գործածելու իրաւունք ունէին. Իսկ ուսումնաւարտ աշակերտները ուղղակի կ’անցնէին տէրութեան վարժարանը ուսումնին շարունակելու, առանց երկրորդ քննութեան ենթարկուելու:
Չորս տարուան փորձառութենէ ետքը, տեսնելով թէ 1840-ին յօրինած կանոնադրութիւնը գործադրութեան մէջ ինչ ինչ կէտերու վրայ դժուարութիւններ կը յարուցանէ, 1844 թուականին ուրիշ կարգադրութիւն մ’ալ յօրինեց ռումաներէն լեզուաւ իբր յաւելուած հայերէն կանոնադրութեան:
Ըստ այս կանոնադրութեան տրամադրութեանց, Ազգային Հոգաբարձրութեան խորհուրդը որ հինգ անդամներէ կը բաղկանար, այնպիսի արտօնութիւններ ստացաւ, որ հայ հասարակութիւնները, կարծես թէ, առանձին իշխանութիւններ կը կազմէին երկրիս մէջ։ Եկեղեցւոյ պայծառութեան դպրատան յառաջադիմութեան եւ ելումտից գործոց մատակարարութենէն զատ, Ազգային Հոգաբարձութիւնները իրաւունք ունէին նաեւ ազգայնոցս մէջ եղած ամէն տեսակ յարաբերութիւններու վաւերացումը ընել. ինչպէս՝ օժտեգրերու, պայմանագրերու, մուրհակներու եւ ամէն տեսակ գրուածոց ստորագրութիւնները հաստատել, որոնք հայի մը եւ այլազգի մը միջեւ կը կատարուէին, ասոնցմէ զատ ներքին վէճերը կը քննէին եւ հաշտարար միջոցներով պաշտօնապէս կը վճռէին, եւայլն. որոնք ամենն ալ տէրութեան առջեւ յարգուած էին առանց վերաքննութեան:
Ռումէնաց պատմութեան մէջ կը կարդանք թէ հին ատեններն ալ Հայերը մեծամեծ արտօնութիւններ եւ ինքնօրինութիւն իսկ ունէին երկրիս մէջ:
Ընդհանուր պատերազմէն առաջ հազիւ քանի մը տուն գաղթական հայեր կային, մինչդեր տեղացի հայոց թիւը մինչեւ 100 ընտանիքի կը հասնէր:
Ներկայիս այդ թիւը պակսած է որովհետեւ հին հայերը աւելի թիւով կը վախճանին քան կը ծնին: 30 ընտանիքի չափ գաղթական հայեր կ’ապրին ներկայիս Եաշի մէջ, որոնք ընդհանրապէս խանութպաններ են, կան նաեւ գորգի գործարանատէրեր:
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ Яссы // Малая советская энциклопедия / под ред. Н. Л. Мещеряков — 2 — Советская энциклопедия, 1936.
- ↑ Rezultatele alegerilor locale din 2016 — Central Electoral Bureau.
- ↑ (unspecified title) — Ռումինիայի վիճակագրության ազգային ինստիտուտ.
Աղբիւրներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- Հայ Հանրագիտակ, Հ. Մկրտիչ Վարդ. Պոտուրեան, 1939, Պուքրէշ, Հատոր Դ., էջ 649:
| ||||||||||
