Սթանոզ

Սթանոզ (Stanoz, Stanos, Istanos, այժմ՝ Yenikent) Թուրքիոյ մայրաքաղաք Անգարայի կեդրոնէն կէս ժամ հեռաւորութեան գտնուող Հայկական գիւղ մըն էր:

Սթանոզ գիւղը բաժնուած էր երկու հատուածի՝ բարձր եւ ստորին, որ իւրաքանչիւրն ունէր իր աղբիւրն ու կամուրջը: Գիւղը կար չորս թաղամաս. երկուքը `աւելի բարձր հատուածին եւ մնացածը` ներքեւի մասին: Ստորին թաղամասերէն մեկը, որը կը կոչուէր Հաճի Խոդե թաղամաս: Հոն կը գտնուէր բազմայարկ քարէ տուներ՝ Սաքարիա գետի վտակի ափին: Կարգ մը Հայեր հոն կը մեծցնէին մետաքսէ որդերը: Գիւղի քառորդի վերջը կար գերեզմանատուն, իսկ անոնցմէ դուրս ՝ պտղատու այգիները:

Այդ ժամանակներ Սթանոզ հասնելու համար Անգարա հասնելէ յետոյ Սինջան / Սինչանէն ձիասայլ կ'առնուէր: Երկու կողմէն բլուրներով եւ քարքարոտ լեռներով շրջապատուած ըլլալով՝ Սթանոզն ունէր աւելի մեղմ կլիմայ, քան Անգարայէն: Անգարա բնակող եւ հոն աշխատանք ունեցողները հանգստանալու համար կ'երթային Աթանոզ: Սթանոզի բնակիչներուն մի մասը Անգարա ունէին իրենց գրասենեակներն ու պահեստները, որտեղ անոնք իրենց առեւտուրը Եւրոպայի հետ կը վարէին: Անգարա ժամանած հայերը վաճառականներ էին, անոնց մի մասը հարուստ: Անգարայի մէջ յոյները, հրեաները եւ հայերը կ'ապրէին առանձին թաղամասերուն: Սթանոզի հայերուն մէկ մասը բողոքականներ էին եւ անոնցմէ ոմանք կը բնակէր Սեսմե կամ Հիսարէօնիւ կոչուող տարածքին, որտեղ կը գտնուէր հիւպատոսարանի բոլոր շէնքերը եւ Օսմանեան դրամատունը:

Ըստ այս համայնքէն Օտիանի ընտանիքի լեգենդը կ'ըսէր, որ իրենց նախահայր Օտա Ամատունին եւ անոր հետեւորդները ծագումով Անի հին քաղաքէն էին, որը ժամանակին եղել է Բագրատունի ​​Հայաստանի մայրաքաղաք: Անոնք հաստատուած էին Անգարայի շրջանը՝ իրենց հայրենի պատերազմներէն խուսափելէ յետոյ: Անգարա ճանապարհին անոնք կանգ առած էին Վասպուրականի Վորտան շրջանէն եւ այդ շրջանէն իրենց հետ բերել էին երկար մազերով ոչխարներու եւ այծերու յատուկ ցեղեր: Անոնք կառուցեցին առեւտուր՝ այս կենդանիներու երկար եւ փափուկ մազերը հիւսելով, որը կը փոխանցուէր սերունդներու ընթացքին: Սթանոզի ընտանիքներուն մեծ մասը իրենց ապրուստը կը վաստակէին կամ հիւսելով կամ մետաքսագործութեամբ: Անոնց առանձնայատկութիւնը փափուկ կտոր էր, որը կոչվում էր փափուկ(սօֆ), որ կ'արտահանուէր Մեքքա, Մետինա, Ճետտա, Եաֆա, Եգիպտոս եւ Պոլիս: Այն կը կոչուէր Էնկիւրիւ Սօֆու(Engürü Sofu) եւ կ'օգտագործուէր մահմետական հոգեւորականներւ հագուստ պատրաստելու համար: Անգարայի ոչխարներէն եւ այծերէն ստացուած բուրդը կ'արտահանուէր նաեւ ամբողջ Եւրոպայ՝ Վենետիկ, Լիվորնո, Ամսդերտամ, Պելկիա եւ Շոտլանդիա(Սքօթլանտ):

1915-ի Ապրիլին Սթանոզ լուր տարածուեց, որ Պոլսէն մի խումբ մտաւորականներ Անգարա եւ յարակից Սինջան գիւղի բանտերուն բերուած էին՝ Չանկիրի բանտ արտաքսելու համար: Անոնց մեջ կային հայ անուանի մտաւորականներ ու նշանաւորներ: Անոնցմէ ոմանք, ի վերջոյ, հետ ուղարկուեցին Պոլիս, իսկ միւսներու մեծ մասը անորոշ ճակատագիր ունեցաւ Անգարայի շրջանի հովիտներուն եւ կիրճերուն:

1915-ի Օգոստոսէն սկսելով՝ Սթանոզի եւ Անգարայի հայերը տեղահանուեցին եւ կոտորուեցին: Մէկ մասը փախուստի դիմեցին՝ օրերով թաքնուելով իրենց տներուն: Այն ընտանիքները, որոնք որդի ունէին Օսմանեան բանակը, կ'ազատուէին տեղահանութիւնէն, մինչեւ իշխանութիւնները կը կարողանային աւարտել բանակի հայ զինվորներու մեծ մասի լիցքաթափումն ու մահապատիժը:

Ողջ մնացածներէն ոմանք փախել են Պոլիս եւ ռազմական գործողութիւններու աւարտին ապահովել են ամերիկեան վիզա: Բայց 1918 թուականէն յետոյ հայ փախստականներու համար ԱՄՆ քվոտան զգալիորեն նուազեց եւ վերապրածները ստիպուած էին որոնել նոր ուղղութիւններ: 1921-1922 թուականներուն Անգարա եւ Սթանոզ մնացած հայերը, այդ թուին՝ յունա-թրքական պատերազմի ընթացքին բախուեցին տեղահանութիւնների եւ ջարդերի հերթական փուլին:

Սթանոզցիներու մի համայնք արդեն հաստատուած էր Ֆրանսա՝ աշխատելու տարածաշրջանի մետաքսի արտադրութեան արդիւնաբերութիւնով:

Հիմայ միակ հայ մը կ'ապրի Սթանոզի մէջ: