Սեւանայ Լիճի Պահպանութիւն

Սեւանայ լիճը տիեզերքէն

Սեւանայ լիճի պահպանութիւն, ՀՀ բնապահպանական եւ տնտեսական բացառիկ կարեւոր հիմնախնդիր, որուն նպատակն է լիճի բնական վարչակարգի փոփոխութեան հետեւանքով ֆիզիքաաշխարհագրական երեւոյթներու կենսոլորտագիտութիւն հաւասարակշռութեան խախտման վերացումը։

Հիմնախնդիրի բացահայտում

Սեւանայ լիճի պահպանության հարցը գիտական շրջանառութեան մէջ մտած է դեռեւս 1920-ական թուականներուն, երբ ակնհայտ դարձած են Սեւանայ լիճի աշխոյժ եւ դարաւոր ջրային պաշարներու օգտագործման հնարաւորութիւնները։ Սկիզբը հիմնախնդիրը կը քննարկուէր՝ սոսկ ոռոգչական հնարաւորութիւններէն ելլելով, առանց խախտելու լիճի հոսքի բնական վարչակարգը։ 1910 թուականէն, նոր հետազոտութիւններու արդիւնքին մէջ, կը հիմնաւորուի Սեւանի համալիր օգտագործումը՝ ոռոգման եւ ելեկդրային ուժի արտադրութեան տեսանկիւնէն, ոչ թէ արտահոսքի բնական վարչակարգը չխախտելու, այլ լիճի մակարդակը իջեցնելու, գոլորշացման մակերեսը կրճատելու եւ անոր հաշուին ջուրի արտահոսքը մեծցնելու միջոցով։ Սեւանայ լիճի պահպանութիւնը լոկ գիւղատնտեսական-ոռոգչականէն վերածուեցաւ համալիր ժողովրդատնտեսականի։

Սեւան-Հրազդան ոռոգչա-ուժի համալիր

1920-ական թուականներուն ընթացքին ԽՍՀՄ ԳԱ բազմաճիւղ արշաւախումբային հետազոտութիւններու արդիւնքին մէջ մշակուեցաւ լիճի օգտագործման արհեստագիտական նախագիծը, որ յայտնի դարձավ «Սեւան-Հրազդան ոռոգչա-ուժի համալիր» անունով։ Կը նախատեսուէր ան իրականացնել 2 հանգրուանով։ Առաջին հանգրուանին (կը տեւէր 50 տարի) կ'աւարտուէր լիճի մակարդակի արհեստական իջեցումը (տարեկան ջրթողքը՝ 1200 միլիոն մ³)։ Լիճի մակարդակը պէտք էր իջնէր 50 մ-ով, իսկ ջրային հայելու մակերեսը պէք էր կրճատուիլ 7 անգամ (Մեծ Սեւանը պէտք էր չորանալ լիովին)։ Երկրորդ հանգրուանին կը դադարէր ջուրի դարաւոր պաշարներու օգտագործումը եւ կը հաստատուէր լիճի նոր, կայուն ջրային հաշվեկշիռ՝ տարեկան 700 միլիոն մ³ արտահոսքով։ Պէտք էր աւարտուիլ Հրազդան գետի վրայ ելեկդրակայաններու քասքատի եւ գետէն սկիզբ առնող ոռոգիչ մայր ջրանցքներու կառուցումը։ Արարատեան դաշտի եւ նախալեռնային շրջաններու ոռոգելի հողատարածութիւնները կ'աւելնային առնվազն 100 հզ. հա-ով, հանրապետութիւնը պիտի ստանար տարեկան աւելի քան 2 միլիար կՎտ.ժ ելեկդրա-ուժ։ Այդ ամենով հանդերձ, կ'ուրուագծուէին բնական միջավայրի համար սխեմայի իրականացման հնարաւոր բացասական հետեւանքները։ Լիճի բնական վարչակարգի էական փոփոխութիւնը կը հանգեցէր լիճի եւ անոր ջրհաւաք աւազանի հազարամեակներով հաստատուած ֆիզիքաաշխարհագրական երեւոյթներու՝ կենսոլորտագիտական հաւասարակշռութեան լուրջ խախտման։ Հիմնախնդիրի խոր եւ բազմակողմանի հետազոտութեան համար ստեղծուեցաւ հատուկ, մշտապէս գործող Անդրկովկասեան արշաւախումբ՝ երկրաբան ակադեմիկոս Ֆ. Յու. Լեւինգսոն-Լեսինգի ղեկավարութեամբ, որ հարուստ նիւթ տուաւ կլիմայի, ջրաբանութեան, ջրային հաշվեկշռի, մակերեւոյթի ձեւաչափութեան, լիճի հատակային հողագրունթներու, աւազանի հողային եւ բուսական ծածկոյթի, լիճի մակարդակի իջեցման հետեւանքով բնական միջավայրի հնարաւոր փոփոխութիւններու մասին։ 1962 թուականին աւարտուեցաւ Հրազդանի ջրէկների քասքատի շինարարութիւնը։ Երկրի տնտեսական զարգացման համար անհրաժեշտ էլեկտրա-ուժի պակասը կը լրացուէր նոր կառուցուող ջէկերու միջոցով։ Հատուկ կարեւորութիւն տրուեցաւ Հայաստանը Անդրկովկասեան միասնական ուժ-համակարգին միացնելուն։

Լիճի փրկման ուղղուած միջոցառումներ

Լիճի կենսոլորտագիտութեան վիճակը կը վատթարանար աւելի արագ, քան կ'ենթադրուէր։ Լիճը մոտ 10 տարուայ ընթացքին զրկուած էր ջուրի պաշարներու 40%-էն, առաւելագոյն խորութիւնը չէր անցած 80 մ-ը (առաջ 99 մ էր)։ Ջուրի շերտի նուազման բացասական հետեւանքները ակնառու են հատկապէս Մեծ Սեւանին մէջ։ Իրադրութիւնը կը պահանջէր վերանայիլ հիմնախնդիրի բովանդակութիւնը, գտնել նոր լուծումներ եւ «թեթեւացնել Սեւանի հոգսը»։ Լիճը փրկելու համար 1970-ական թուականներուն որոշուեցաւ դադրեցնել ջուրի բացթողումը եւ աստիճանաբար բարձրացնել մակարդակը։ Նոր համալիր հետազոտութիւններով պարզուեցաւ, որ լիճի մակարդակի իջեցումը կարելի է դադրեցնել 1896 մ բարձրութեան վրայ․ հայելու մակերեսը կպակասեր 190 կմ²-ով, ջուրի ծավալը՝ 26.5 միլիար մ³-ով։ Ան կը նշանակէր, որ Սեւանը առաջին սխեմայով նախատեսուած 700 միլիոն մ³-ի փոխարէն կրնար տալ ընդամենը 170 միլիոն մ³ ջուր, որ չէր ապահովէր Հրազդանի վրայ արդէն կառուցուած ջրէկներու արդիւնաւէտ աշխատանքը եւ յուրացուած հողատարածութիւններու ոռոգումը։

Սեւանի հիմնախնդիրի բաղադրիչները

Սեւանի հիմնախնդիրը անոր 3 բաղադրիչներով՝ ճարտարագիտական, տնտեսական եւ բնապահպանական, նոր բովանդակութիւն կը ստանար։ Ճարտարագիտական բաղադրիչը իր լուծումը գտաւ հիմնականօրէն Որոտան-Արփա-Սեւան ստորգետնեայ ջրատարի (լիճի ջրային պաշարը կ'աւելնար 415 միլիոն մ³-ով), Արարատեան արտեզեան աւազանէն սնուող Արեւշատի, Մխչեանի եւ Ռանչպարի պոմպակայաններու եւ շարք մը գետերու վրայ կարգաւորիչ ջրամբարներու կառուցումով։ Տնտեսական բաղադրիչի լուծումը օգնեց ջերմաէլեկտրա-ուժի զարգացման վրայ (Երեւանի, Հրազդանի, Վանաձորի ջէկեր)։ Շատ աւելի բարդ եւ բազմաբովանդակ է Սեւանի հիմնախնդիրի բնապահպանական բաղադրիչը։ Ան ներառում է աշխարհագրական թաղանթի ոլորտներու՝ քարոլորտի, մթնոլորտի, ջրոլորտի, կենսոլորտի փոխազդեցութեան եւ մարդ-բնութիւն փոխհարաբերություններու բոլոր կողմերը եւ բնական միջավայրի որակի պահպանման եւ բարելաւման համար կենսական նշանակութեան համալիր հիմնախնդիր է։

Սեւանայ լիճի հիմնախնդիրի կարգաւորումը օրէնքով

Սեւանայ լիճի, անոր ջրհաւաք աւազանի եւ տնտեսական գործունէութեան գոտիի կենսոլորտական համակարգերու պահպանման, վերականգնման, վերարտադրման, բնականոն զարգացման եւ օգտագործման հետ կապուած հարաբերութիւնները կը կարգաւորուին «Սեւանայ լիճի մասին» ՀՀ օրէնքով (2001)։ Սեւանայ լիճի պահպանման հարցերով կը զբաղուէր նաեւ Ջրային հիմնահարցերու ինստիտուտը։

Լիճի պահպանումը այժմ

Ներկայ ժամանակին Սեւան ազգային պարկին մէջ կ'իրականացնէ Սեւանայ լիճի կենսոլորտական համակարգերուն վերականգնման եւ պահպանման, բնական պաշարներու վերականգման եւ օգտագործման միջոցառումներու համալիր ծրագիր, որ կ'ընդգրկէ նորմատիվ հենքի եւ կառավարման համակարգի, ինչպէս եւ լիճի ջրհաւաք աւազանի բնօգտագործման կատարելագործման միջոցառումներ, որոնց իրականացումը կապահովէ լիճի մակարդակի բարձրացումը (մինչեւ 6 մ-ով), լիճի մաքրութիւնը, կենսաբազմազանութիւնը, բնապահպանական գործունէութիւնը։ Սեւանայ լիճի առողջացման եւ ամբողջ կենսոլորտական համակարգերու պահպանման եւ բարելաւման գործը կը կառավարուի պետական մակարդակով։ Սեւանի պահպանութիւնը եւ բարւոք վիճակին մէջ գալիք սերունդներուն փոխանցելը համազգային հիմնախնդիր է։

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է «Հայաստան» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։