Մտածողութիւն
Մտածողութիւն, անհատի ճանաչողական գործունէութեան գործընթացը՝ ուղղուած իրականութեան՝ ընդհանրացուած եւ միջնորդաւորուած արտացոլման, որու ժամանակ նիւթը կ'իրականացնէ տարբեր տեսակի ընդհանրացումներ[1]:
Մտածողութիւնը կ'արտացոլէ շրջապատող աշխարհի առարկաներու եւ երեւոյթներու այն կողմերն ու օրինաչափութիւնները, որոնք մատչելի չեն անմիջական զգայական արտացոլման համար: Մտածողութեան արդիւնքները միտքերն են, որոնք գլխաւորաբար կ'արտայայտուին հասկացողութիւններով եւ անոնց կապերով, խօսքերով: Մտածողութիւնը նաեւ նորութեան որոնման եւ բացայայտման գործընթացն է, որ կը յենի զգայական փորձի եւ մարդու գործնական գործունէութեան վրայ, բայց մեծ չափով դուրս կու գայ անոնց սահմաններէն:
Այսպիսով, մտածողութիւնը աշխոյժ հոգեկան գործընթացն է, որ ուղղուած է առարկայական աշխարհի առարկաներու եւ երեւոյթներու էական կողմերու ու անոնց ներքին կապերու միջնորդաւորուած եւ ընդհանրացուած արտացոլման[2]:
Մտածողութիւնը անհնար է դրսեւորել առանց խօսքի եւ ունի իր տրամաբանական ձեւերը: Մտածողութեան միջոցով մարդը դուրս կու գայ զգացողական ճանաչողութեան սահմաններէն եւ ձեռք կը բերէ իր գործունէութիւնը ծրագրելու եւ կանխատեսելու ունակութիւն:
Մտածել կը նշանակէ բացայայտել այն օրինաչափութիւններն ու յատկանիշերը, որոնք ակնյայտ չեն, այլ «թաքնուած են» երեւոյթներու կամ առարկաներու խորքային յարաբերութիւններուն մէջ: Մտածել կը նշանակէ ո՛չ թէ արտացոլել կամ արձագանգել արտաքինի ազդեցութեան, այլ հիմնուելով նախկին փորձառութեան վրայ, զգայական ճանաչողութեան արդի փորձառութեան վրայ «ստեղծել» նոր տրամաբանական ձեւեր՝ հասկացողութիւններ, դատողութիւններ, եզրայանգումներ:
Ծագումնաբանութիւն եւ կիրառութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Մտածողութիւն բառը ծագում առած է հին անգլերէն þoht կամ geþoht բառերէն, ինչպէս նաեւ þencan «հասկնալ մտքով, հաշուի առնել» արտայայտութենէն[3]։
«Մտածողութիւն» բառը կրնայ նշանակել[4][5]․
- մտածելու եզակի արդիւնք կամ եզակի միտք («Իմ առաջին միտքն էր՝ ոչ»)
- մտաւոր գործունէութեան արդիւնք («Մաթեմատիկան մտածողութեան հսկայ ոլորտ է»)
- մտածելու որոշում կամ համակարգ («Յոգնած էի շատ մտածելէն»)
- մտքի ուժգնութիւն, պատճառ, պատկերացում եւայլն («Անոր բոլոր միտքերը ամբողջությամբ կեդրոնացած էին իր աշխատանքին վրայ»)
- գաղափարի քննարկում կամ արտացոլում («Մահուան մասին միտքը կը սարսափեցնէ զիս»)
- յիշողութիւն («Ես կը մտածեմ մանկութեանս մասին»)
- կիսատ կամ անկատար մտադրութիւն («Որոշ միտքեր ունիմ իրագործելու»)
- սպասում կամ ակնկալիք («Անոր կրկին տեսնելու միտք չունի»)
- քննարկում, ուշադրութիւն, հոգատարութիւն կամ կապուածութիւն («Ան ոչինչ գիտէր իր արտաքին տեսքին մասին» եւ «Ես առանց մտածելու ըրի այդ»)
- դատողութիւն, կարծիք կամ հաւատ («Իր կարծիքով ազնուութիւնը լաւագոյն քաղաքականութիւնն է»)
- գաղափարներ, որոնք կը բնութագրեն յատուկ վայր, դաս կամ ժամանակ («Յունական մտածողութիւն»)
- որեւէ բան գիտակցելու վիճակին մէջ ըլլալ («Այդ ինծի ստիպեց մտածել տատիկիս մասին»)
- ձգտիլ հաւատալ որեւէ բանի, յատկապէս պակաս համոզուածութեամբ («Կը կարծեմ թէ կ'անձրեւէ, բայց համոզուած չեմ»)
Սահմանումներ, որոնք կրնան կամ չեն կրնար պահանջել, որ միտքը
- ծագի մարդու ուղեղին մէջ (տե՛ս մարդակերպութիւն),
- ծագի որպէս կենդանի կենսաբանական համակարգի մաս,
- ծագի միայն իրազեկման գիտակցական մակարդակով,
- պահանջուած լեզու ըլլայ,
- սկզբունքային կամ նոյնիսկ հայեցակարգային, վերացական ըլլայ («ֆորմալ»),
- ներառէ այլ հասկացութիւններ, ինչպիսիք են նկարագրութիւնները, մեկնաբանութիւնը, պատկերացումը, ծրագրաւորումը կամ մտապահումը։
Մտածողութեան սահմանումները կրնան նաեւ ուղղակի կամ անուղղակի կերպով ծագիլ մտքի տեսութիւններէն։
Տեսութիւններ․
- «Մտածողութեան գործընթացներու եւ մտածող մեքենաներու տեսութեան ամփոփ նկարագիր» (Կայնիելլօ)[6] – մտածողութեան գործընթացներ եւ մտաւոր երեւոյթներ՝ մոտելաւորուած մաթեմատիկական հաւասարումներու տեսքով
- Մակերեւոյթներ եւ էութիւններ․ Նմանութիւնը որպէս մտածողութեան հումք եւ կրակ (Հոֆստադեր եւ Սանդեր)[7] – նմանութիւններու վրայ կառուցուած տեսութիւն
- Լեզուի եւ մտածողութեան ջղային տեսութիւն (Ֆելդման եւ Լակոֆֆ)[8] – լեզուի եւ տարածական յարաբերութիւններու ջղային մոտելաւորում
- Մտածողութեան ձեւեր – մտածողութեան կառուցուածքը, ուժը եւ սահմանափակումները (Բաում)[9] – մտաւոր մոտելներու հիման վրայ կառուցուած տեսութիւն
- Չգիտակցուած մտածողութեան տեսութիւն[10][11] – մտածողութիւն, որ գիտակցուած չէ
- Լեզուաբանութեան տեսութիւններ – մտածողութեան բովանդակութիւնը (Սթիվեն Պինկեր, Նոամ Չոմսկի)[12] – Լեզուաբանական եւ ճանաչողական տեսութիւն այն մասին, որ մտածողութիւնը հիմնուած է սինթետիկ եւ լեզուաբանական անընդհատ կրկնուող գործընթացներու վրայ
- Մտածողութեան վարկածներու լեզուն (Ջերրի Ֆոդոր)[13] – Մտաւոր վիճակները ներկայացնող սինթետիկ արտայայտութիւն – Բառացի՝ «Մտածողութեան լեզու»[14]։
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ Իմացական գործընթացների պրակտիկում (Յիշողութիւն, մտածողութիւն եւ խօսք, երեւակայութիւն): Մտածողութիւնն ապահովում է օբյեկթիւ աշխարհի, նրա օրէնքների ճանաչում: Ուսումնամեթոտական ձեռնարկ / Կազմ. եւ գլխ. խմբ. Դ. Ռ. Հայրապետեան- Եր.: ԵՊՀ հրատ., 2009, - 190 էջ:
- ↑ Գրիգորեան Վ.Հ. Հոգեֆիզիոլոգիայ. - Եր.: Երեւանի համալս. հրատ., 2007, 366 Էջ
- ↑ Harper Douglas։ «Etymology of Thought»։ Online Etymology Dictionary։ արտագրուած է՝ 2009 թ․ մայիսի 22
- ↑ Random House Webster's Unabridged Dictionary, Second Edition, 2001, Published by Random House, Inc., 978-0-375-42599-8, p. 1975
- ↑ Webster's II New College Dictionary, Webster Staff, Webster, Houghton Mifflin Company, Edition: 2, illustrated, revised Published by Houghton Mifflin Harcourt, 1999, 978-0-395-96214-5, p. 1147
- ↑ Caianiello E.R. (1961)։ «Outline of a theory of thought-processes and thinking machines»։ Journal of Theoretical Biology։ 1, Issue: 2։ էջեր 204–235։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013 թ․ սեպտեմբերի 22-ին։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ հունիսի 27
- ↑ "Surfaces and Essences: Analogy as the Fuel and Fire of Thinking" by Douglas Hofstadter and Emmanuel Sander, 2013, Basic Books, 978-0-465-01847-5
- ↑ «The Neural Theory of Language and Thought»։ icbs.berkeley.edu։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2013 թ․ հունիսի 13-ին։ արտագրուած է՝ 2018 թ․ հունվարի 20
- ↑ "ThoughtForms – The Structure, Power, and Limitations of Thought: Volume 1 – Introduction to the Theory" by Peter Baum, 2013, Aesir Publishing, 978-0-9884893-0-1
- ↑ «Unconscious Thought Theory»։ changingminds.org։ արտագրուած է՝ 2018 թ․ հունվարի 20
- ↑ Ap Dijksterhuis, Ap and Nordgren, Loran F. (2006)։ «A Theory of Unconscious Thought» (PDF chapter)։ Perspectives On Psychological Science 1–2։ էջեր 95–109։ արտագրուած է՝ 2013 թ․ հունիսի 27
- ↑ "The Stuff of Thought: Language as a Window into Human Nature" by Steven Pinker, 2008, Penguin Books, 978-0-14-311424-6
- ↑ «Language of Thought Hypothesis | Internet Encyclopedia of Philosophy»։ www.iep.utm.edu (en-US)։ արտագրուած է՝ 2017 թ․ նոյեմբերի 20
- ↑ (հայերեն) Մտածողություն, 2024-03-07, https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%BF%D5%A1%D5%AE%D5%B8%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6, վերցված է 2024-11-05