Մաշկաբորբ (Էկզեմա)
Մաշկաբորբը կամ Էկզեման մաշկի տարածուած հիւանդութիւն մըն է:
Էկզեման սովորաբար կը յառաջացնէ մորթի մեծ տարածքներու բորբոքում, քերուըտուք եւ կարմրութիւն[1]:
Տեսակներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]էկզեմայի քանի մը տարբեր տեսակներ կան.
Անսովոր էկզեմա
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Անսովոր մորթատապը կամ անսովոր էկզեման (atopic eczema) ամէնէն տարածուած տեսակն է:
Ախտանիշները յաճախ կը դրսեւորուին մանկութեան տարիներուն եւ կրնան տատանիլ մեղմէն մինչեւ ծանր աստիճան: Աւելի հաւանական է, որ երեխան զարգացնէ անսովոր մորթատապ, եթէ անոր ծնողներէն մէկը ունեցած է զայն անցեալին:
Անսովոր մորթատապով երեխաները սովորաբար սնունդի նկատմամբ զգայունութեան մեծ վտանգ կ'ունենան: Աւելի հաւանական է նաեւ, որ անոնք զարգացնեն ազմա եւ բեղմնափոշիի գերզգայնութիւն (ալերժի):
Անսովոր մորթատապը հակում ունի յառաջացնելու չոր մաշկի բիծեր, որոնք կրնան քերուըտուք յառաջացնել, կարմրիլ եւ բորբոքիլ: Այս բիծերը յաճախ կը յայտնուին արմուկներու եւ ծունկերու ծալքերուն մէջ, ինչպէս նաեւ դէմքի, վիզի եւ դաստակներու վրայ:
Բիծերը քերթելը կրնայ աւելցնել քերուըտուքը եւ մաշկէն կրնայ հեղուկ դուրս մզիլ: Ժամանակի ընթացքին կրկնապէս քերելը կամ կնճռելը կրնայ մաշկը կարծրացնել: Այս մէկը յայտնի է իբրեւ lichen simplex chronicus (LSC):
Անսովոր մորթատապով մարդիկ սովորաբար կ'ունենան բռնկումներ, երբ էկզեման որոշ ժամանակ կը վատանայ: Այս բռնկումներու հրահրիչներէն են.
- Թեթեւ խոնաւութիւնը, ցուրտ եղանակը եւ ջերմաստիճանի ծայրայեղ փոփոխութիւնները,
- Գրգռիչներ (irritants), ինչպիսիք են` լուացքի դեղերը, օճառները եւ անուշահոտերը,
- Փոշիի ցեցերը,
- Անասուններու մազերն ու թուքը,
- Մաշկի վարակները, ինչպէս`քոսը (scabies),
- Որոշ հիւսուածքները, ինչպէս`բուրդը,
- Հորմոնային փոփոխութիւնները`յաճախ դաշտաններէն առաջ կամ յղութեան ընթացքին,
- Սննդային գերզգայնութիւն:
Շփման Մորթատապ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Կարգ մը մարդիկ մաշկային հակազդեցութիւն կ'ունենան, երբ շփում ունենան որոշակի նիւթերու հետ: Ասիկա ծանօթ է իբրեւ շփման մորթատապ:
Շփման մորթատապի (Contact dermatitis) ախտանիշները կրնան ներառել.
- Չոր, կարմիր եւ քերուըտուն մորթ, որ այրելու զգացում մը կու տայ,
- Փշտիկներ,
- Եղնջացան (hives) ցանի տեսակ մը, որ բաղկացած է փոքր ու կարմիր փշտիկներէ:
Անսովոր մորթատապէ տառապող անձը շփման մորթատապի յառաջացման վտանգ կ'ունենայ:
Շփման մորթատապի երկու տեսակ կայ.
Գրգռիչի շփման մորթատապ
Գրգռիչի շփման մորթատապը (Irritant contact dermatitis) կրնայ յառաջանալ մաշկը գրգռող նիւթի յաճախակի ազդեցութենէն, օրինակ`
- Թթուները եւ կալաղները (alkalis),
- Հագուստեղէնի փափկեցնող դեղերը,
- Լուացքի ծանր դեղերը,
- Լուծիչները,
- Մազերու ներկերը,
- Մոլախոտ մաքրողները,
- Կրաղիւսը,
- Որոշ շամփուներ,
Մարդիկ, որոնք պարբերաբար կ'օգտագործեն կամ կ'աշխատին այդ նիւթերուն հետ, ունին շփման մորթատապի զարգացման աւելի մեծ վտանգ:
Գերզգայնութեան շփման մորթատապ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Գերզգայնութեան շփման մորթատապը տեղի կ'ունենայ, երբ մարդու դիմադրականութեան համակարգը կ'արձագանգէ որոշակի նիւթի մը, որ ծանօթ է իբրեւ ալերժեն:
Մարդը կրնայ չարձագանգել ալերժենին, երբ առաջին անգամ կը շփուի անոր հետ: Այնուամենայնիւ, երբ անոնց մօտ գերզգայնութիւն յառաջանայ, անոնք սովորաբար այդ մէկը կ'ունենան ամբողջ կեանքի ընթացքին:
Հնարաւոր գերզգայնութիւններէն են.
- Սոսինձներն ու խէժերը,
- Բուսակաթն (latex) ու ձգախէժը (rubber),
- Որոշ դեղատեսակներ, ինչպիսիք են մաշկային եւ բերնի ճամբով սպառող հակակենսայինները,
- Կերպասեղէնն ու հագուստի ներկերը,
- Որոշ բոյսեր, ինչպէս` թունաւոր բաղեղը, թունաւոր կաղնին եւ աղտորը (սումաք),
- Դիմայարդարման, եղունգներու քսուքներու, մազերու ներկերու եւ շպարային որոշ այլ բաղադրիչներ,
- Որոշ մետաղներ, ինչպիսիք են նիքելն ու քոպալթը:
Պղպջակային Էկզեմա
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Պղպջակային էկզեման կամ pompholyx eczema-ն սովորաբար ի յայտ կու գայ 40 տարեկանէն վար չափահասներու մօտ: Անիկա սովորաբար տեղի կ'ունենայ ձեռքերու եւ ոտքերու վրայ եւ ունի բնորոշող ախտանիշներ, որոնցմէ են անտանելի քերուըտուքն ու փոքր փշտիկները:
Կարգ մը պարագաներու, փշտիկները կրնան մեծնալ եւ հեղուկով լեցուիլ: Փշտիկները նոյնպէս կրնան վարակուիլ, եւ այդ մէկը կրնայ պատճառել ցաւ եւ ուռեցք: Անոնք կրնան նաեւ թարախ դուրս տալ:
Փշտիկները սովորաբար կը սպիանան քանի մը շաբթուան ընթացքին: Անկէ ետք մորթը յաճախ կը դառնայ չոր եւ ճաթռտած. բան մը, որ կրնայ յանգիլ մաշկի ցաւոտ ճաքերու (fissures):
Անհասկանալի է, թէ ի՛նչն է պղպջակային էկզեմա յառաջացնողը: Այնուամենայնիւ, անիկա աւելի տարածուած է այն մարդոց մօտ, որոնք ունին`
- Բեղմնափոշիի գերզգայնութեան,
- Անսովոր մորթատապ, կամ անսովոր մորթատապի ընտանեկան պատմութիւն,
- Սնկային մաշկի վարակներ:
Մարդիկ, որոնք կ'աշխատին որոշ քիմիական նիւթերով կամ օրուան ընթացքին իրենց ձեռքերը ջուրի մէջ են անընդհատ, նոյնպէս պղպջակային էկզեմայի զարգացման աւելի մեծ վտանգի տակ են:
Այլ հրահրիչներէն են յուզական սթրեսը եւ եղանակի փոփոխութիւնները:
Պղպջակային էկզեման կրնայ սեպուիլ շփման մորթատապի մէկ ձեւ: Պղպջակային էկզեմայով մարդիկ նոյնպէս հակուած են ժամանակ առ ժամանակ բռնկումներ զգալու[2]:
Սկաւառակային էկզեմա
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Սկաւառակային կամ հաւկթաձեւ էկզեման (Discoid eczema) ճանչցուած է իբրեւ քերուըտուք յառաջացնող, կարմրած, ճաթրտած եւ ուռած մաշկի հիւանդութիւն:
Սկաւառակները սովորաբար կը յայտնուին ոտքերու վարի բաժինի, իրանի եւ նախաբազուկներու վրայ: Երբեմն սկաւառակի միջուկը կը սպիանայ` ձգելով կարմիր մաշկի օղակ մը:
Սկաւառակային էկզեման կրնայ յառաջանալ որեւէ տարիքի մարդոց մօտ (նոյնիսկ երեխաներու):
Ինչպէս էկզեմայի այլ տեսակներու պարագային, սկաւառակային էկզեմայի պատճառներն ալ լիովին պարզուած չեն: Այնուամենայնիւ, հրահրող եւ վտանգի յայտնի գործօններէն են.
- Չոր մորթը,
- Մաշկի վէրքերը, ինչպէս այրուածքները,
- Միջատներու խայթոցները,
- Արեան վտիտ հոսքը,
- Ցուրտ կլիման,
- Մաշկի պաքթերիական վարակները,
- Որոշ դեղատեսակներ,
- Զգայունութիւն մետաղներու եւ ֆորմ ալտեհիտի նկատմամբ,
- Անսովոր մորթատապը:
Վարիքոզային էկզեմա
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Վարիքոզային էկզեման ծանօթ է նաեւ իբրեւ երակային կամ ձգողական ուժի էկզեմա: Անիկա տարածուած է երակներու լայնացում ունեցող տարեցներու մօտ:
Ծերանալը եւ նուազ գործունեայ ըլլալը կրնայ թուլցնել մարդու ոտքերու երակները: Այս մէկը կրնայ յանգիլ վարիքոզի, եւ նոյնիսկ` վարիքոզային էկզեմայի:
Վարիքոզային էկզեման սովորաբար կ'ազդէ ոտքերուն ստորին բաժնին վրայ եւ անոր ախտանիշներէն են.
- Այրող ու քերուըտուք յառաջացնող բիծեր կամ փշտիկներ,
- Չոր ու թեփուկաւոր մորթ,
- Մզուն ու կեղեւաւորուած բիծեր,
- Ճաթրտած մաշկ:
Ստորին ոտքի մաշկը կրնայ փխրուն դառնալ, ուստի կարեւոր է խուսափիլ բիծերը եւ ուռերը քերելէ կամ փրցնելէ:
Չորացմանէկզեմա
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Չորացման էկզեման, որ նաեւ կը կոչուի Asteatotic eczema, սովորաբար կը յայտնուի միայն 60 տարեկանէն վեր մարդոց մօտ: Ան կրնայ պայմանաւորուած ըլլալ այն բանով, որ տարիքի հետ մաշկը կը դառնայ աւելի չոր[3]:
Չորացման էկզեման սովորաբար կը յառաջանայ ոտքերու վարի բաժինը, բայց ան կրնայ յայտնուիլ նաեւ մարմնի այլ մասերուն վրայ: Անոր ախտանիշներէն են.
- Ճաթրտած, չոր մաշկ` բնորոշ արտաքինով, որ մարդիկ կը նկարագրեն իբրեւ «անկանոն սալայատակ»,
- Վարդագոյն կամ կարմիր ճաքեր կամ ակօսներ,
- Մորթի արտաքին պաշտպանիչ բաժինի կորուստ,
- Քերուըտուք եւ ցաւ:
Ինչպէս էկզեմայի այլ տեսակներու պարագային, չորացման էկզեմայի պատճառները անյայտ են, սակայն հրահրող գործօններէն են.
- Չոր ու ցուրտ եղանակը,
- Տաք լոգանքները,
- Օճառները եւ լուացքի այլ դեղերը,
- Մորթի չափէն աւելի մաքրումը,
- Կոշտ անձեռոցով չորցուիլը:
Ախտորոշում եւ բժիշկի դիմում
Էկզեմայի ախտանիշներ ունեցող մարդիկ պէտք է դիմեն բժիշկի կամ մաշկաբանի: Էկզեման կրնայ յառաջացնել նոր գերզգայնութեան, ուստի կարեւոր է որոշել, թէ ի՛նչն է այս հակազդեցութիւնը յառաջացնողը:
Էկզեման կրնայ նաեւ պատճառ դառնալ ստաֆիլոքոքային վարակի եւ լուրջ ազդեցութիւն ունենալ մարդու հոգեկան առողջութեան վրայ: Բժիշկը կրնայ առաջարկել բուժման ծրագիր` ախտանշանները եւ բռնկումները կառավարելու համար:
Էկզեմայի բազմաթիւ տեսակներու պարագային ախտորոշման համար յատուկ քննութիւն չկայ: Բժիշկը սովորաբար պէտք է իմանայ անհատի անձնական եւ ընտանեկան բժշկական պատմութիւնը:
Բուժում
Էկզեմայի ապաքինում չկայ, ուստի բուժումը կը ներառէ ախտանիշներու կառավարում եւ հետագայ բռնկումները կանխելու փորձեր:
Էկզեմայի բուժման որոշ տարբերակներէն են.
- Տամուկցնող կամ փափկացնող միջոցներ` մաշկը խոնաւցնելու եւ քերուըտուքն ու ճաքերը նուազեցնելու համար,
- Սթերոյիտային քսուքներ` ուռեցքը, կարմրութիւնը եւ ցաւը նուազեցնելու համար,
- Հակահիսթամիններ` քերուըտուքը նուազեցնելու համար` յատկապէս գիշերը,
- Calcineurin-ը կանխող քսուքներ, որոնք կ՛օգնեն բորբոքումը նուազեցնելու,
- Անդրամանիշակագոյն շողերու (UV) օգտագործում` բորբոքման դէմ պայքարելու համար,
- Հակակենսայիններ` մաշկի պաքթերիական վարակներու բուժման համար:
Բռնկումներու կանխարգիլում
- Օգտագործել մեղմ օճառներ եւ լուացքի դեղեր,
- Խուսափիլ անուշահոտերէ,
- Լոգանքի համար օգտագործել պաղ ջուր,
- Լուացուելէ ետք մորթը նրբօրէն չորցնել կամ սրբել անձեռոցով,
- Խուսափիլ էկզեմայի բիծերը քերթելէ, որովհետեւ մաշկի վնասումը կրնայ վատթարացնել էկզեման եւ մեծցնել վարակուելու հաւանականութիւնը,
- Յաճախակի եւ կանոնաւոր խոնաւեցում` նուրբ ու իւղով հարուստ քսուքներով,
- Բնական կերպասներէ պատրաստուած հագուստ հագնիլ եւ խուսափիլ նեղ հագուստներէ:
Էկզեմայով տառապող մարդիկ նոյնպէս կ'օգտուին իրենց բժիշկին կամ մաշկաբանին հետ կապ պահելէ` պարզելու, թէ՛ ինչն է որ կը հրահրէ կամ կը վատթարացնէ իրենց ախտանիշները: Յատուկ հրահրողներէ կամ ալերժեններէ խուսափիլը կրնայ օգնել կանխելու կամ նուազագոյնի հասցնելու բռնկումները: