Կասկած
Կասկածը մտային կացութիւն մըն է, երբ միտքը կախուած կը մնայ երկու կամ աւելի իրար հակասող դրոյթներու մէջ, չկարենալով վստահ ըլլալ անոնցմէ որեւէ մէկուն մէջ։[1] Կասկածը զգացումներու մակարդակին վրայ անորոշութիւնն է հաւատքին եւ անհաւատութեան միջեւ։ Անիկա կրնայ ներառել անորոշութիւն, անվստահութիւն կամ որոշ իրողութեանց, արարքներու, շարժառիթներու, կամ որոշումներու վերաբերեալ համոզումի պակաս։ Կասկածը կրնա պատճառել համապատասխան գործողութեանց յետաձգումը կամ մերժումը, սխալներու կամ կորսուած առիթներու համար մտահոգուելուն պատճառով։
Հոգեբանութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Մասնակի կամ ընդհատական ամրապնդումը կրնա ստեղծել վախի եւ կասկածի արդիւնաւետ մթնոլորտ մը։[2]
Փիլիսոփայութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Տէքարթը իր գլխաւոր փիլիսոփայական հետազօտութեանց մէջ բանեցուծ «Կարտեսական Կասկած»-ը (Անգլերէն՝ Cartesian Doubt, երբեմն՝ «Քարթէսական Կասկած» կամ «Տէքարթական Կասկած») որպէս մեթոտաբանական (հետեւողական) գերընտիր գործիք։ Փիլիսոփայութեան կարգ մը ճիւղեր ինչպէս Տրամաբանութիւնը, մեծ ջանքեր կը գործադրեն կասկածելին, հաւանականը, եւ ստոյգը իրարմէ զատորոշելու։ Անտրամաբանութեան մեծ մասը հիմնուած է անստոյգ ենթադրութիւններու, անստոյգ տուեալներու կամ կասկածելի եզրակացութիւններու վրայ, ուր ճարտասանութիւնը (հռետորութիւնը) պարտկումը եւ խաբէութիւնը իրենց սովորական դերերը կը խաղան։
Աստուածաբանութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը].jpg)
Կասկածը որպէս ճանապարհ դեպի (աւելի խորին) հաւատք կը գտնուի Սուրբ Թովմաս Առաքեալի պատմութեան հիմքին մէջ։
Այս առումով կարելի է մէջբերել Կէորկ Հերմէսի (Գերմաներէն՝ Georg Hermes) Աստուածաբանական տեսակետները․
..Իւրաքանչիւր գիտութեան եւ ապա նաեւ Աստուածաբանութեան սկզբնակէտն ու գլխաւոր սկզբունքը ոչ միայն կանոնաւոր (մեթոտական) կասկածն է, այլ եւ դրական կասկածը։ Մարդը կրնա հաւատալ միայն անիկա, ինչ որ կը զգայ որ ճշմարիտ է, ողջամիտ հիմքերէ ելլելով, հետեւաբար մարդը պէտք է քաջութիւնն ունենայ շարունակելու կասկածիլ, մինչեւ որ գտնէ արդարամտութիւնը գոհացնող վստահելի հիմքեր:[3]
Քրիստոնեայ գոյապաշտները ինչպէս Սօրէն Քիէքիկօրը (Դանիերէն՝ Søren Kierkegaard) կ՛ըսեն թէ որպէսզի մարդը կարենա Աստուծոյ ճշմարտապէս հաւատալ, պէտք է նաեւ կասկածի Աստուծոյ հանդէպ իր հաւատքին, կասկածը մարդուն միտքին եւ մտածութեան այն բանական մասն է որ ներգրաւուած է ապացոյցները նժառին դնելու մէջ, առանց որուն հաւատքը իրական էութիւն չունենար։ Հաւատքը որոշում մը չէ հիմնուած ապացոյցերու վրայ, օրինակի համար ըսէլը որ Աստուծոյ մասին կարգ մը փաստեր ճշմարիտ են, կամ ըսել թէ մէկը արժանի է սիրելու: Այսպիսի ապացոյց մը երբեք չի կրնար բաւարար ըլլալ գործնականօրէն արդարացնելու այն կատարեալ պարտաւորութիւնը կապուած Աստուածաբանական հաւատին եւ ռոմանթիք սիրոյ հետ։ Հաւատքը յամէնյն դէպս կը ներառէ այդ պարտաւորութիւնը։ Քիէքիկօրը այն կարծիքը ունէր թէ հաւատք ունենալը միաժամանակ կասկած ունենալն է։[4][5]
Գիտութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Ամէն ինչին կասկածիլը կամ ամէն ինչին հաւատալը, երկու հաւասարապէս պատշաճ լուծումներ են․ երկուքն ալ զերծ կը մնան մտածութեան անհրաժեշտութիւնէն։
— Հանրի Փուանքարէ, Գիտութիւն եւ Ենթադրութիւն, 1905, Տուվըր Ապրիճըտ 1952-ի հրատարակութիւն, (Ֆրանսերէն՝ Henri Poincaré, Science et hypothèse, Douvres édition abrégée de 1952)։
Գիտական եղանակը (մեթոտ) կանոնաւորապէս կը քանակականացնէ (կը չափէ) կասկածը, եւ կը գործածէ անիկա վճռելու թէ արդեօ՞ք յաւելեալ հետազօտութիւն թէ ոչ։ Այզաք Ազիմովը (Ռուսերէն՝ Айзек Азимов, Անգլերէն՝ Isaac Asimov) իր «Փաստ եւ Երեւակայութիւն» (Անգլերէն՝ Fact and Fancy) քննասիրական յօդուածներու ժողովածոյին մէջ, գիտութիւնը կը ներկայացնէ որպէս ուշիմ կասկածը պատճառող ու ձուլող (լուծող) համակարգ:[6]
Ծանօթագրութիւններ ու Աղբիւրներ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ Sharpe Alfred։ «Doubt»։ The Catholic Encyclopedia 5 (New York: Robert Appleton)։ արտագրուած է՝ 2008-10-21։ «A state in which the mind is suspended between two contradictory propositions and unable to assent to either of them.»
- ↑ Braiker Harriet B. (2004)։ Who's Pulling Your Strings ? How to Break The Cycle of Manipulation։ ISBN 0-07-144672-9
- ↑ Schulte Karl Joseph (1910)։ «George Hermes»։ The Catholic Encyclopedia 7։ New York: Robert Appleton։ արտագրուած է՝ 2008-10-21
- ↑ Concluding Unscientific Postscript to Philosophical Fragments, ed. by Howard V. Hong and Edna H. Hong, v. 1, Princeton University Press, 1992, pp. 21–57
- ↑ Soren Kierkegaard's Journals and Papers, trans. Hong and Malantschuk, p. 399.
- ↑ «Isaac Asimov: A Prophet for Our Time»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2017-06-25-ին։ արտագրուած է՝ 2017-10-09