Jump to content

Թարխանութիւնը Արեւելեան Վրաստանի Մէջ

Արեւելեան Վրաստանի տարածքը ուրուագծող քարտէս

Թարխանութիւն (հարկի դրութենէն զերծ մնալ կամ հարկային մասնակի շնորհ), ուշ միջնադարուն Արեւելեան Վրաստանին մէջ զարգացած կալուծապետական կամ աւատական (feudalism) կարգերու անքակտելի բաղադրիչներէն մէկը, որ կը շնորհուէր ոչ միայն աշխարհիկ կալուածատէրերուն, այլեւ վրաց եկեղեցւոյ կալուածներուն։

Ըստ Փլաթոն Իոսսելիանիի՝ թարխանները այն անձերն էին, որոնք ազատած էին հարկերէն, ունէին բնակութեան վայրը ազատ ընտրելու եւ թագաւորի մօտ ազատ ելումուտի իրաւունք, օժտուած էին դատական մասնակի շնորհ կամ կրնային դատապարտուիլ նախօրօք որոշուած դատարանով միայն[1]:

Թարխանութիւնը Արեւելեան Վրաստանի մէջ ժամանակաւոր բնոյթ ունեցած է, ինչ որ կը հաստատէ թարխանական հրովարտակներու վերահաստատման գործադրութիւնը։ Աւելին, թարխանութիւն կարելի է տրուի նոյնիսկ մէկ տարիով[2], իսկ ժամկէտը լրանալէն ետք թարխանութիւն ստացողները պիտի շարունակէին կրել նախկին հարկային պարտաւորութիւնները։ Բացի ասկէ, վերահաստատման կարիք ունէին ո՛չ միայն վանքերուն, այլեւ՝ անհատներուն տրուած հրովարտակները, ինչպէս օրինակ, կը հաստատեն 1631[3] եւ 1651[4] թուականներուն Պերու Ճանճաշուիլիի Թէյմուրազ եւ Ռոստոմ թագաւորներուն տուած հարկէն զերծ մնալու գրութիւնները։

Ժամանակաւոր Թարխանութիւն տալու գործադրութիւնը կը կիրարկուէր նաեւ Հայաստանի մէջ, որուն վկայութիւնն է Գարա-Գոյունլու Իսքենտերի կողմէն Ագուլիսին մէկ տարիով թարխանութիւն տալը.

որ (Իսքենտերը) զի յոյժ ողորմած էր ազգիս Հայոց, եւս առաւել մեր գեղիս Ագուլեաց, իւր խաս արար, եւ մէկ տարի թարխան արար[5]:


Կալուածատիրոջ թարխանութեան շնորհը ձեռնտու չէր, քանի որ ան կը զրկուէր հարկերու տեսքով իր ստացած եկամուտներէն, աշխատող ուժէն՝ պարտադիր ձրի աշխատանքներէն՝ հարկէն զերծ պահելու պարագային, զինուժի մէկ մասէն՝ զինապարտութեան պարտականութենէն ազատելու պարագային եւ դատական իրաւասութիւններէն՝ դատական մասնակի շնորհ տալու պարագային։ Հակառակ այս հանգամանքին՝ երեւոյթը Վրաստանի մէջ լայն տարածում ստացած էր։ Թագաւորները եւ խոշոր աւատատէրերը, իրենց վասալներուն թարխանութեան արտօնութիւնները տալով, այդպիսով իսկ իրենց համար կը ստեղծէին ընկերային յենարան, եկեղեցւոյ կալուածները հարկերէ զերծ պահելով ալ՝ կը ստանային հոգեւոր իշխանութեան օժանդակութիւնը։

Անուան Ստուգաբանութիւն

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

«Թարխան» բառը թրքական[6] ծագում ունի եւ կիրառուած է թրքական բարձր տոհմիկ ազնուականութեան տիտղոսաշարքին մէջ։ Հետագային՝ 11-րդ դարէն ետք, անցած է մոնկոլերէնին թարխան կամ թարքան ձեւով եւ կրած է իմաստային փոփոխութիւն՝ նշանակելով նաեւ մաքսազերծութիւն[7]: Այս եզրին ծագումնաբանութիւնը եւ լեզուական պատկանելութիւնը վիճայարոյց է, մէկ այլ աղբիւրի համաձայն՝ բառը ունի ետուրեան լեզուի (Etrurian) (էթրուսքական) (Этрусский . اتروسكان) ծագում՝ առաջացած է «Թարքուին» (Tarkuin) յատուկ անունէն[8]:

Վրացերէնի մէջ փոխառուած թարխան բառի տարբերակներու առկայութիւնը կը վկայէ, որ թարխանութիւնը Վրաստանի մէջ արմատացած եւ գործող երեւոյթ էր։ Այսպէս, tarkhani (Tarkhani) փոխառուած ձեւէն բացի լեզուին մէջ առկայ են tarkhneba (Tarkhneba)՝ թարխանութիւն, ազատութիւն տալ, tarkhnoba (Tarkhnoba)` թարխանութիւն, ազատութիւն[9], ապահարկութիւն մաքսազերծութիւն եզրերը։

Խազարիոյ Թարխանութիւնը

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Խազարիոյ քարտէս

Թարխան եզրոյթի առաջին վկայութիւնները՝ անուանում իմաստով, յայտնի են խազարական միջավայրէն, թուագրուած են 5[10]-6-րդ դարերը[11]-6-րդ դարերէն ի վեր եւ ներկայացուած որպէս զինուորական բարձր դասին տրուող տիտղոս։ Խազարական նուիրապետական խաքանի բուրգի, պէյի եւ ջաւշիգարի ստորին սանդղակը կը զբաղեցնէին թարխանները։ Խազարական խաքանութեան մէջ թարխան կրնային կոչուիլ ինչպէս զօրագունդերու հրամանատարները, այնպէս ալ խաքանութեան առանձին շրջաններու կառավարիչները[12]: Այս մասին յիշատակուած է 762-764 թուականներու Անդրկովկաս արշաւած Աստարխան (Āstarkhān) խազարական զօրքի հրամանատարին յիշատակման մէջ[13]: Այս փաստը կը հաստատէ նաեւ Ղեւոնդ Ալիշանը, ով Աստարխանը կ'անուանէ Ռաժտարխան[14]։ «Եւ գումարեալ զօր բազում տայր ի ձեռս զօրավարի միոջ որ անուանել կոչիւր Ռաժթարխան»[15]:

737 թուականին յայտնի է մէկ այլ վկայութիւն խազարական իրականութենէն՝ հազար թարխան (Hazār Ţarkhān՝ հազարեակի զօրավար) տիտղոսի տեսքով։ Այն «tarkan» ձեւով գոյութիւն ունեցած է կէօք թուրքերու տիտղոսներու շարքին մէջ[16]:

Ծանօթագրութիւններ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
  1. ↑ C. E. Bosworth (2004)։ The New Islamic Dynasties։ Edinburgh: Edinburgh Univ. Press։ էջ 329 
  2. ↑ А. Панцхава (1965)։ Очерки аграрной истории феодальной Картли-Кахети конца XVIII века։ Тбилиси։ էջ 141 
  3. ↑ Վրաստանի ձեռագրերի ազգային կենտրոն, ֆ. HD, փաստ. 14661 ա:
  4. ↑ Վրաստանի ձեռագրերի ազգային կենտրոն, ֆ. HD, փաստ. 14661 բ։
  5. ↑ Լ. Խաչիկյան (1955)։ հայերէն ձեռագրերի հիշատակարաններ, ԺԵ դար, մասն առաջին։ Երևան։ էջ 337 
  6. ↑ R. N. Frye (June 1951)։ «Ţarxŭn-Türxūn and Central Asian History»։ Harvard Journal of Asiatic Studies 14 (№ 1/2): 105–129 
  7. ↑ G. Clauson (1972)։ An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-century Turkish։ Oxford։ էջ 539 
  8. ↑ H. Beveridge (October 1917)։ «The Mongol Title Tarkhan»։ Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland (New Series) 49 (4): 834 
  9. ↑ Д. Чубинашвили (1984)։ Грузино-русский словарь։ Тбилиси։ էջ 554 
  10. ↑ M. Brosset (1849)։ Histoire de la Géorgie depuis l’antiquité jusqu’ au XIXE siècle, 1re partie։ St.-Pétersbourg։ էջ 156 
  11. ↑ C. D’Ohsson (1834)։ Histoire des Mongols։ La Haye et Amsterdam։ էջ 45 
  12. ↑ K. A. Brook (2009)։ The Jews of Khazaria։ Lanham։ էջ 53 
  13. ↑ O. Pritzak (1978)։ «The Khazar Kingdom’s Conversion to Judaism»։ Harvard Ukrainian Studies, Cambridge 2 (3): 261–281 
  14. ↑ E. van Donzel, A. Schmidt (2009)։ Gog and Magog in Early Eastern Christian and Islamic Sources։ Leiden, Boston։ էջ 190 
  15. ↑ Ղևոնդ Ալիշան (1857)։ Արշաւանք արաբաց ի Հայս։ Փարիզ։ էջ 163 
  16. ↑ P. B. Golden (2006)։ Turks and Iranians: A Historical Sketch, Turcologica: Turkic-Iranian Contact Areas.։ Wiesbaden։ էջեր 17–39 

Աղբիւրներ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
  • Գոռ Մարգարյան (2014)։ «Թարխանության ձևերը և ապահարկումը Արևելյան Վրաստանում (XVI–XVIII դարեր)»։ Պատմա-բանասիրական հանդէս (1): 114–122  ISSN 0135-0536
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/w/index.php?title=Թարխանութիւնը_Արեւելեան_Վրաստանի_Մէջ&oldid=182864» էջէն