Վրաստանի Թեմ

Հայ առաքելական եկեղեցւոյ Վիրահայոց (Վրաստանի) թեմ, ՀԱԵ թեմ, որ կ'ընդգրկէ Վրաստանի Հանրապետութեան տարածքը։ Թեմի առաջնորդանիստը կը գտնուի՝ Տբիլիսիի Սուրբ Գեւորգ եկեղեցիին մէջ, 2013 թուականին դրութեամբ Հայ առաքելական ուղղափառ սուրբ եկեղեցիին վիրահայոց թեմը ունի 16 հոգեւորականներ, գործող 46 եկեղեցիներ։

Պատմութիւն

12-18-րդ դարեր

Կ'ենթարկուի, որ թեմը հիմնուած է XII դարուն։ Առաջնորդանիստը եղած է Տփղիս (Թբիլիսի) քաղաքի Սուրբ Գէւորգ եկեղեցին (XIII դարէն)։ Թեմակալ առաջնորդներու մասին ամենահին յիշատակութիւնը կը վերաբերուի XII դարու 70-ական թուականներուն։ Կը յիշուի Բարսեղ (Բասիլիոս) արքեպիսկոպոսը, որ 1178-ին կը մասնակցի Հռոմքլայի եկեղեցական ժողովին։ Նախքան թեմի հիմնուիլը, դեռեւս VII դարուն, վիրահայ համայնքը կը ղեկավարեն հայ եպիսկոպոսներն ու քահանաները, հայերն ունեցած են իրենց եկեղեցիներն ու մատուռները։ 754-ին Տփղիսի մէջ կառուցուածէ հայկական Հրեշտակապետաց եկեղեցին (1593-ին ավերվել է, հիմնովին վերակառուցուածէ 1781-ին և վերջնականապէս քանդուած է՝ 1937-ին)։ Պատմիչ Ուխտանեսի վկայութեամբ, 850-ական թուականներուն Տպղիսի մէջ, գործած է հայ Կիրակոս քահանան, որ գերազանց տիրապետած է վրացի գիրին ու գիտութեան։ 931-ին կառուուած է Հարանց վանքը (վերանորոգուած է 1430, 1715-ին, իսկ 1900-ին՝ հայ մեծահարուստ բարերար Ա. Մանթաշովի միջոցներով)։ Եկեղեցւոյ կից եղած է հայկական գերեզմանատուն։ Ըստ հիւսիս-արեւմուտք, արտաքին պատի արձանագրութեան, Կաթողիկէ Սուրբ Գէւորգ եկեղեցին կառուցուած է հայազգի իշխան Ումեկը 1251-ին՝ վերակառուցելով արաբական արշավանքներու ժամանակ հիմնահատակ քանդուած եկեղեցին։ Եկեղեցւոյ հիւսիս պատին տակ, կը գտնուին գուսան Սայաթ-Նովայի (ավանդութիւն) եւ գեղանկարիչ Գեւորգ Բաշինճաղեանի գերեզմանները։ Եկեղեցւոյ բակին մէջ թաղուած են հայ նշանաւոր զորավարներ՝ կոմս Մ. Լոռիս-Մելիքոֆը, գեներալներ՝ Ա. Տէր-Ղուկասովը, Հ. Լազարեանը, Բ. Շելկովնիկովը եւ ուրիշներ։

Հետագայ դարերուն, Տպղիսի մէջ կառուցուած են բազմաթիւ եկեղեցիներ՝ Մուղնու Սուրբ Գէւորգը (կառուցուած է՝ 1356-ին, նորոգուած է՝ 1752, 1860-ին), Նորաշէնի Սուրբ Աստուածածինը (կառուցուած է՝ 1507-ին, նորոգուած է՝ 1650, 1795, 1830-ին)։ Վերջինին ներսին մէջ, պահպանուած են XVIII դարուն, պալատական նկարիչ Յովնաթան Հովնաթանեանի որմնանկարները։ Յիշատակութեան արժանի են նաեւ Թիֆլիսի Բեթղեհեմի Սուրբ Աստուածածին (կառուցուած է XIII դարուն 2-րդ կէսին, նորոգուած է՝ 1718, 1884, 1898-ին, ներկայիս մէջ վերածուած է վրացական եկեղեցւոյ), Կուսանաց Սուրբ Ստեփանոս (կառուցուած է՝ 1727-ին, նորոգուած է՝ 1868, 1910-ին), Սուրբ Նշան Նիկողայոս (կառուցուած է ՝1703-ին, նորոգուած է՝ 1784, 1868-ին) եկեղեցիները, Խոճիվանքի գերեզմանատան եկեղեցին։ Վերջինս՝ հայ իշխան Բեհբութովները 1655-ին կառուցուած են որպէս տապանատուն, որ վերածուած է պանթէոնի։ Այստեղ թաղուած են՝ հայ մեծանուն իշխաններ, բարձրաստիճան հոգեւորականներ, մշակոյթի յայտնի դէմքեր Րաֆֆին, Ղազարոս Աղայանը, Մուրացանը, Գրիգոր Արծրունին, Ճիւանին, Նար-Դոսը, Պերճ Պռոշեանը, Գաբրիէլ Սունդուկեանը, Յովհաննէս Թումանեանը, Ալեքսանտր Ծատուրեանը, Մակար Եկմալեանը եւ ուրիշներ։

19-րդ Դար

1804-ին Թիֆլիսի մէջ, գործած է շուրջ 35 հայկական եկեղեցի եւ մեկմենաստան։ Վիրահայոց թեմի առաջնորդներէն շատերը եղած են՝ ականաւոր հոգեւորականներ, մտաւորականներ, հասարաքաղաքական գործիչներ, ովքեր ազգին նուիրուած աշխատանք իրականացած են ոչ միայն Վրաստանի, այլեւ՝ համայն հայութեան կեանքին մէջ։ Անոնցմէ վեցը՝ Սարգիս Դ. Վրաստանցին, Յովհաննէս Կարբեցին, Ներսէս Ե. Աշտարակեցին, Մակար Ա. Թեղուտցին, Գէւորգ Ե. Սուրենեանցը, Գեւորգ Զ .Չորեքճեանը, հետագային մէջ օծուած են՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս, Գարեգին Ա Հովսեփյանը՝ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս։ Վիրահայոց թեմի առաջնորդներ են եղել բանաստեղծ, մանկավարժ, հասարաքաղաքական գործիչ Յարութիւն վարդապետ Ալամդարեանը, Ստեփանոս արք. Արղութեանը, որուն օրով Թիֆլիսին մէջ կառուցուած է թեմի եռահարկ առաջնորդարանը։ 1824-ին Ներսես արք. Աշտարակեցին հիմնած է Ներսիսեան դպրոցը, որ նշանակաւոր դեր խաղաած է հայոց կրթութեան, հոգեւոր եւ մշակոյթ կեանքին մէջ։

1826–28-ի ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ Թիֆլիսի մէջ Ներսէս արք. Աշտարակեցւոյ եւ Հ. Ալամդարեանի նախաձեռնութեամբ ստեղծուած են հայկական կամաւոր գումարտակներ՝ ռուսական բանակի կովկասեան կորպուսի ռազմական գործողութիւններուն աջակցելու նպատակով։ 1827, Մայիս 15-ին Սուրբ Գէւորգ եկեղեցւոյ գաւթին մէջ առաջին գումարտակին հանձնուած է յատուկ զինադրոշ։ Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ՝ Վ. թ-ի եռանդուն աջակցութեամբ հայկական կամաւոր ջոկատներ ստեղծուած են Կովկասեան ռազմաճակատին մէջ, գործող ռուսական բանակը համալրելու եւ Հայաստանը թրքական լուծէն ազատագրելու նպատակով։

Վիրահայոց թեմին մէջ իր գործունեութեամբ աչքի գրաւած է յատկապես արքեպիսկոպոս՝ Կարապետ Բագրատունին։ Անոր առաջնորդութեան 20 տարիներու ընթացքին կառուցուած են շուրջ 60 եկեղեցի, բազմաթիւ հայկական դպրոցներ, որոնցմէ նշանաւոր են նոր Կարապետեան վարժարանը (հիմնուած է՝ 1842–44-ին) Ախալցխային մէջ եւ Մեսրոպեան արական դպրոցը՝ Ախալքալաքին մէջ։ 1837-ին Վրաստանին մէջ կը հաշւըուէր 198 հայկական եկեղեցի, վանք ու մատուռ, իսկ՝ 1903-ին, ներառյալ Արդուին-Արտանուշ շրջանը, եկեղեցիներու թիւը հասած է 256-ի։ Խորհրդարանի իշխանութեան տարիներուն ծաւալուած բռնութիւններու եւ հալածանքներու հետեւանքով՝ փակուած են թեմի տարածքին մէջ գործող գրեթե բոլոր եկեղեցիներն ու վանքերը։ Թբիլիսիին մէջ քանդուած են Քուքիայի Սուրբ Գրիգոր (կառուցուած է՝ 1789-ին), Հաւլաբարի Սուրբ Կարապետ (կառուցուած է՝ 1400-ին, վերակառուցուած է՝ 1790-ին), Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ (կառուցուած է՝ 1894-ին), Խարփուխի Սուրբ Սարգիս (կառուցուած է՝ 1716-ին), Հարանց վանք, Հրեշտակապետաց, Մետեխիի Սուրբ Վարդան (կառուցուած է՝ է 1893-ին), Ջիգրաշենի Աւետյաց Սուրրբ Աստուածածին (կառուցվել է 1704-ին), Նավթլուղի Սուրբ Գևորգ (կառուցվել է 1897-ին), Խոջիվանքի և այլ եկեղեցիներ ու վանքեր։ Վրաստանին մէջ, VII–XX դարուն, կառուցուած է մօտ 650 հայկական եկեղեցի, որոնցմէ կանգուն են շուրջ 320-ը։

20-րդ դարից մինչ մեր օրերը

Թբիլիսիին մէջ, ներկայիս կը գործեն Կաթողիկէ Սուրբ Գէւորգ եւ Հաւլաբարի Էջմիածնեցոց Սուրբ Գէւորգ, Ախալքալաքին մէջ՝ Սուրբ Խաչ, Նինոծմինդային մէջ (նախկին Բոգդանովկա)՝ Սուրբ Սարգիս, Ախալցխային մէջ՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցիները։ Ախալցխայի Ծուղրութ գիւղին մէջ՝ այսօր կը պահուի միջնադարեան արւեստի եւ մանր անկարչութեան արժէքաւոր ձեռագիր մատյաններ «Ծուղրութի Աւետարանը» (X դար)եւ «Գինոսենց Աւետարանը» (X դար 1-ին կէս)։ Վերականգնող. աշխատանքներէն յետոյ սկսած են գործել եւս 4 եկեղեցի Ախալցխայի շրջանին մէջ, Սուրբ Փրկիչը՝ Բաթումին մէջ, Սուրբ Աստուածածինը՝ Մառնեուլի շրջանին մէջ։ Վրաստանի թեմի առաջնորդն է՝ Վազգէն եպիսկոպոս Միրզախանեանը։ Մեսխեթ-Ջավախքին մէջ առաջնորդական փոխանորդն է Բաբգէն աբեղա Սալբիեանը (2000-էն), Բաթումին մէջ հոգեւոր հովիւ կարգուած է՝ Աբգար աբեղայ Հովակիմեանը (1998-էն)։

Վրաստանի թեմի խնդիրներ

Խորհրդային տարիներուն բռնագրաւուած եկեղեցիներու վերադարձ

Ներկայիս՝ Վիրահայոց թեմը կը պահանջէ վրացի իշխանութիւններէն, վերադարձնել խորհրդային իշխանութեան տարիներուն բռնագրաւուած Թբիլիսիի Սուրբ Նորաշէն Աստւածածին, Սուրբ Նշան, Մուղնեցոց Սուրբ Գեւորգ, Երեւանցոց Սուրբ Մինաս, Շամխորեցոց Կարմիր Աւետարան եկեղեցիները, Ախալցխային մէջ՝ Սուրբ Նշան եկեղեցին։ Վրացի իշխանութիւնները դեռեւս չեն ընդառաջանար այդ պահանջին։

Տե՛ս նաեւ

• Հայ առաքելան եկեղեցւոյ թեմերու ցանկ

Գրականութիւն

• «Քրիստոնեայ Հայաստան» հանրագիտարան, Երիւան, 2002։

Արտաքին յղումներ

• «ՔրիստոնեայՀայաստան» հանրագիտարան, Երեւան, 2002։

Ծանոթագրութիւններ

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է « Քրիստոնեա Հայաստան» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։