«Վարագայ (Սուրբ Նշանի) Վանք» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added

Գծային

20:16, 3 Մարտ 2019-ի տարբերակ

**Հայկական բարձրաւանդակ- կեդրոնը՝ Վանայ լիճ**

Վարագայ (Սուրբ Նշանի Վանք), կը գտնուի Վանէն 5 քլ․ հարաւ-արեւելք, Վարագ լերան վրայ Նկարներ Վարագ լերան^[1]։ Վարագ լերան լանջը նեղ ձորով մը երկուքի կը բաժնուի․ արեւելեան՝ վերին եւ արեւմտեան՝ ներքին (Վան քաղաքին կողմը)։ Այդ երկու մասերուն վրայ կը կանգնէին Վարագայ վանքերը, Վերին Վարագ՝ բարձր դիրքի վրայ եւ Ներքին` Ստորին Վարագ, Վարագայ Ս․ Նշանի, Աւագ Ս․ Նշան եւ կամ՝ Վարագավանք․ ծովի մակերեսէն 1800մ․ բարձութեամբ հովիտի մը վրայ^[2]։ Թէպէտ հեռուէին մէկ համալիրի երեւոյթը ունէին^[3]։ Վարագավանքը երկար ժամանակ եղած էր եպիսկոպոսանիստ, եւ անոր վանահայրերը նաեւ կը համարուէին Վանի և շրջակայ գիւղերուն առաջնորդ։ Նկարներ Վարագավանքի՝^[4],^[5]

Հիմնադրութիւն

Հիմնադրութեան յստակ թուական չկայ։ Կան հետեւեալ գրաւոր աւանդութիւնները կամ արձանագրութիւնները։

Պատմական

^[3]Ստորեւ աւանդութիւնները հեռու չեն իրարմէ։ Կը համընկնին Ս․ Գրիգոր Լուսաւորիչին հոն ներկայութեան եւ նաեւ Սուրբ Նշան մասունքի յայտնութեան թուականին՝ 7-րդ դար։

Աւետարանի մը աւանդութիւն

Աւետարանի մը մէջ գրուած աւանդութեան համաձայն^[3]), Հռիփսիմէ կոյսերը Գայանէ մայրապետի առաջնորդութեամբ կը հասնին Հայաստան։ Հալածանքներէն փրկուելու համար կը հասնին Վարագայ լեռ, ու անոր Գալիլիա կոչուող գագաթին քարայրներէն մէկուն մէջ կը պահեն Խաչափայտի մասունքը։ Կոյսերէն ոմանք կը մնան Վարագայ լերան վրայ՝ սպասաւորելու սուրբ Նշանը։ Մնացեալները Հռիփսիմէ կոյսին ու Գայանէ մայրապետին հետ կը հասնին Էջմիածին, այն ժամանակ երբ Գրիգոր Լուսաւորիչը կ՛ելլէ Խոր Վիրապէն։ Ան կ՚այցելէ Վարագայ լերան ճգնաւորներուն, որոնք անոր անունով կը կառուցեն եկեղեցի մը։ Սուրբ մասունքը Վարագայ լերան վրայ կը պահուի մինչեւ 7-րդ դարը։ Վարդ պատրիկ Ռշտունու օրօվ՝ 653թ.-ին, Թոդիկ ճգնաւորը իր Յովէլ աշակերտին հետ ուխտի կ՛երթան Վարագայ լեռ։ Երկար ժամանակ կը ճգնեն եւ կ՚աղօթեն՝ փափաքելով գտնել սուրբ մասունքը։ Իրիկուն մը լերան գագաթին լոյս կը ծագի եւ կը լուսաւորէ ամբողջ լեռը, ապա 12 լոյսէ սիւներ կը խոյանան դէպի երկինք եւ 12 օր շարունակ կը լուսաւորեն շուրջ բոլորը։ Կ՚ըսեն թէ սուրբ մասունքը իր մասնատուփով լոյսերուն մէջէն կը բարձրանայ ու կը մտնէ եկեղեցի՝ սուրբ Սեղանին։ Եւ այդ լոյսէն ձայն մը կը հասնի.-«Քրիստոս հաճեց բնակուել սուրբ Նշանի մէջ՝ Հայոց աշխարհի պահպանութեան եւ փրկութեան համար»։

Յայսմաւուրք եւ ժողովրդական աւանդութիւն

Ըստ Յայսմաւուրքի, ինչպէս նաեւ ժողովրդական աւանդութեան, Վարագայ եկեղեցիներու հիմնադիրը Ս․ Գրիգոր Լուսաւորիչն է։ Իսկ մասունքին յայտնումին կ՛արժանանայ Թոդիկ աղօթասէր ճգնաւորը, 664թ․։

Շինարարութեան պատուէր

Ներսէս Գ. Տայեցի Շինող կաթողիկոսը և Թեոդորոս իշխանի որդի Վարդ սպարապետը, երբ կ՛ իմանան մասունքի յայտնումին մասին, կ՛երթան Վարագայ լեռը՝ տեսնելու կատարուած հրաշքը: Հայրապետը կը պատուիրէ լուսեղէն սիւներուն տեղը, կառուցուի 12 սիւներով եկեղեցի, որ կ՛անուանուի Ս. Նշան: Կը գրէ նաեւ «Նշանաւ ամենայաղթ» շարականը, որ կ՚երգուի տօնին․- «Որ նշանաւ ամենայաղթ, Խաչի քո, Քրիստոս, Բարձեր զդատապարտութիւն, Ազգի մարդկան»: Շարականի երաժշտութիւնը՝ ^[6]

Տեղեկագրութիւն

Վերին Վարագի բարձր դիրքը՝ սաստիկ ցուրտ, պատճառ կ՛ըլլայ որ ճգնաւորները 8-րդ դարուն վերջերը, տեղափոխուին Ներքին Վարագ։ Թ․(9-րդ) դարուն Վարագավանքը կազմակերպուած է արդէն, սակայն զայն կը գրաւեն Ութմանիկները (արաբական ցեղախումբ մը)․ Աշոտ Արծրունի իշխանը^[7] կը յաջողի եւ կ՛ազատագրէ վանքը, կրօնաւորներն ու բանտէն ալ՝ Գրիգոր վանահայրը։ 10-րդ դարուն, Գագիկ թագաւորին ^[8], ^[9] օրով վանքը կը շէննայ․ Գագիկին տիկինը՝ Մլքէ թագուհին կառուցել կու տայ Ս․ Աստուածածին եկեղեցին եւ ձեռնտու կ՛ըլլայ «Զարդագիրք Աւետարան»ին ու կը նուիրէ Վանքին^[3]։

981 թ․ Խուշուշ թագուհին, Սենեքերիմ^[10] Արծրունի թագաւորին տիկինը, կառուցել կու տայ Ս․ Սօֆիայի եկեղեցին եւ նախաձեռնողն է Ս․ Յովհաննէսի։

Մոնկոլները Հայաստան արշաւելու տարիներուն, 1318թ․ Վանքը ներքին լուրջ խնդիրներ կը դիմագրաւէ որոնք աւերիչ կը հանդիսանան․ սակայն Պետրոս եպիսկ․ եւ անոր օգնականները՝ Յովասափ եւ Կարապետ գիտնական, կորովի կը դիմադրեն եւ կը վերականգնեն աւերակները^[3]: 1354թ․ Եփրեմ քհն․ ժառանգաբար ստացած Աստուածաշունչ մատեան մը Վարագայ Ս․ Նշանին կը նուիրէ։ Իսկ 1392թ․ թուրքերէն յափշտակուաշ «Սողոմոնի Առակներն» եւ «ԺԲ․ մարգարէից գիրքը» ետ կ՛առնուի ու Վանքին կը վերադարձուին։

1400թ․ վանքին մէջ վարակիչ մահացու հիւանդութեան պատճառով քանի մը հոգեւորականներ կը մահանան։ 1402թ․ Անանիա Վարագեցին Վանքին մէջ խաչքար մը կը կանգնեցնէ։ 1421թ․, Վանքին «Ճաշոց» մը կը նուիրուի, որով ծանօթ կը դառնայ թէ Վանի առաջնորդ է հանճարեղ վրդ․ Մարգարայ․ Մարգար առաջնորդը Գրիգոր Տաթեւացիին աշակերտը եղած է։ 1425թ․ Խօջայ Աստուածատուր յափշտակուած «Նարեկ» մը կը գնէ եւ Վերին Վարագ կը բերէ։ Այդ տարիներուն, Յովհաննէս եպիսկ․ օրով, բազմաթիւ ձեռագիրներ կ՛արտագրուին։

1505-1525թ․ Շահ Իսմայէլի կառավարութեան տարիներուն, անոր տիկինը 1519թ․ կը միաբանի Վարագավանք եւ «Աւետարան» մը կը նորոգէ։ Պարսկաթրքական կռիւներուն ընթացքին, Վասպուրականն ու Վարագավանքը կողոպուտի եւ աւերի կ՛ենթարկուին^[2]։ Սակայն շուտով Վանքը կը վերականգուի։ Այդ տարիներուն հռչակ կ՛ունենայ Զաքարիա երգասացը որ կ՛երգէ՝ «չքնաղ երգ»ը «ԶՎարագն ասեմ»։ 1581թ․ սկսեալ, Վարագավանքին մէջ համբաւ կը վայելէ իր արտաքին եւ գրական գործունէութեամբ Վարագեցի Բարսեղ։

17-րդ դարասկիզբին, Մարտիրոս արք․ օրերուն Վարագավանքը նախանձելի վիճակի կը հասնի։ Նաեւ Մարտիրոս արք․ Վարագավանքէն զատ, կը յաջողի թեթեւցնել Երուսաղեմի Ս․ Յակոբայ պարտքերը։ 1648թ․ Վանայ շրջանին մէջ կը պատահի աղետալի երկրաշարժ մը։ Վարագավանքի եկեղեցիներէն հինգը կը քանդուին, սակայն անմիջապէս կը վերականգնուին Կիրակոս վանահայրի ջանքերով եւ շնորհիւ բարերարներու՝ խոճաներ Ամրխան, Յովհաննէս եւ Դիլանչի, չալապի Մարխաս։ Այս վերաշինութիւններուն ընթացքին Ս․ Խաչ եկեղեցին կը վերածուի մատենադարանի։ Սակայն քիչ ետք, Վանքը կ՛ենթարկուի կողոպուտի․ կը չարչարուին կրօնաւորները ե՛ւ վանահայրը, որպէսզի «ցուցնեն» գանձերուն վայրը։ Աւազակները կը շարունակեն փնտռել ու կը յաջողին գտնել գանձարանն ու այն դարանը ուր դարերու ընթացքին պահուած էր Խաչափայտ Սուրբ Նշանը։ Այս չարչարանքներուն պատճառով երեք երիցագոյն վանականներ կը մահանան։^[3] Այս գանձերը կը տարուին Խոշաբ: 1655թ․ հայերը մասունքը կ՚ազատեն։ Նոյն թուականին, Աղթամարի կաթողիկոսութիւնը կը փորձէ տիրանալ Վարագավանքին, սակայն հարցը կը լուծէ Էջմիածնի Յակոբ Կաթողիկոսը լիազօրելով Պօղոս վրդ․։ Կարապետ վարդապետի վանահայրութեան օրերուն, համբաւի կ՛արժանանայ Գրիգոր Վարագեցին։

18-րդ դարուն ընթացքին, Վարագավանքը կը շարունակէ ծաղկիլ։ Կը գրուին բազմաթիւ Յիշատակարաններ։ Գրիգոր եպ․ Ճունճունկանց Խաչափայտ սուրբ Նշանը կը փոխադրէ Վանի Էջմիածին եկեղեցին։ Վարագավանքին մէջ անոր համար զետեղուած է խաչքար մը։ Ան նաեւ կը վերանորոգէ Ս․ Խաչ եկեղեցին։

1803թ․ տէր Ղազար դարպասի պարիսպը կը նորոգէ։ Վանահայր Սարգիս կը հրաժարի եւ անոր յաջորդող Մկրտիչ վրդ․ Գաղատացիին 1832թ․ Թամուր փաշան խեղդամահ կ՛ընէ։ Վանի մեծամեծները կը խանգարեն Վանքի կանոնաւոր ընթացքին՝ կը խառնուին անոր կեանքի ու գործին։ Այս պատճառով, վերընտրուած Ղազար Բերկրցին ալ, ինչպէս իր նախորդ Սարգիս վանահայրը, կը հրաժարի: նոյնպէս յաջորդը՝ Յարութիւն վրդ․ Սարայլեան։ Յաջորդ առաջնորդերն ալ նոյնպէս կը հրաժարին. Պետրոս արք․ Կուրապցին, Մկրտիչ վրդ․ Նարեկացին, Մովսէս Լիմնեցին։ Գաբրիէլ Վ․ Շորոյեանը, էջմիածին կ՛երթայ ու եպիսկոպոս կը ձեռնադրուի։ Ան Վարագավանքին մէջ շինարարական աշխատանքի կը լծուի, հայերուն կրթական մակարդակը կը փորձէ բարձրացնել։ Նաեւ Ս․ Սիոն եկեղեցին շտեմարանի կը վերածէ։ Իր առաջնորդութեան օրերուն Վարագ կու գայ Մկրտիչ Խրիմեան, որ իր գործունէութեամբ մեծ համբաւ կը շինէ^[11]։

Մկրտիչ Խրիմեան կը բանայ Ժառանգաւորաց վարժարանը՝ դպրոց եւ տպարան, ուր կը տպուի «Արծուի Վասպուրական»^[12] թերթը։ Սոյն վարժարանը Երկրագործական վարժարանի կը վերածուի։ Վարագավանքը Վանի առաջնորդարանի տիրութենէն կ՛անջատուի։ Երբ Մկրտիչ Խրիմեանին (Խրիմեան Հայրիկ) 1885թ․ Բարձր դուռը Պոլիս կը կանչէ, Վարագավանքի վանահայրութիւնը կ՛անցնի նորէն Վանի թեմին։ Անոր յաջորդը՝ Գրիգորիս Արքեպիսկոպոս Ալեաթճեանը (պաշտօնավարեց մինչեւ 1888 թ․) կը նորոգէ տպարանը, Ժառանգաւորաց դպրոցի շէնքն ու այլ շինութիւններ։

Անոր յաջորդներուն օրով վանքը կը շարունակէ իր շէն ընթացքը մինչեւ 1896թ. Յունիս, երբ Վանի կոտորածի օրերուն, ինչպէս ամբողջ շրջանը, կ՛ենթարկուի քիւրտ եւ թուրք թալանողներու յարձակման։ Վանքի միաբաններ, Ժառանգաւորաց դպրոցի աշակերտներ, վանք աշխատող մշակներ՝ կը սպաննուին, վանքապատկան շարժական գոյքը, անասուներն ու արջառը, կը կողոպտուին։ Կը հրկիզուին եւ աւերակի կը վերածուին վանքի վարչական շինութիւններուն մեծ մասըը։

Վանքը կ՛ամայանայ։

Խաչափայտ Սրբ․ մասունքին «արկածախնդրութիւնները»

Խաչափայտ Սրբազան մասունքը մինչև 1021թ. կը մնայ Վարագավանք, երբ՝ Սենեքերիմ Արծրունին կը տեղափոխէ Սեբաստիա: Անոր մահէն ետք, մասունքը կը վերադառնայ հին տեղը և հոն կը մնայ մինչև 1651թ.։ Աւազակներ կը կողոպտեն զայն, սակայն միաբաններն ու հաւատացեալներ կը հետապնդեն։ Այսպէս, Մարխաս Չալապին վճառելով մեծ փրկագին, Ս․ Խաչը ետ կ՛առնէ․ կը զետեղուի Վանի Ս. Տիրամօր եկեղեցիին մէջ, որ կ՚անուանափոխուի Ս. Նշանի (կամ Էջմիածին)։ Այստեղ սուրբ մասունքը կը մնայ մինչեւ 1915 թուականը։

Վանքի կալուած

Վանքը ըլլալով նաեւ Վանի առաջնորդանիստ, ունեցաւ լայն գործունէութիւն: Հոն զարգացաւ հայ գրչագրութեան ու մանրանկարչութեան արուեստը: Վանքը հարուստ էր: Ունէր անշարժ եւ շարժական հարստութիւն:

Ունէր 619 կտոր (այդ օրերու չափանիշ) վարելահող եւ հսկայ տարածութեամբ արօտատեղի: Իր տօնական օրերուն շատ նուէրներ կը ստանար. ուխտաւորներու խոծ բազմութիւն մը Վարագ կու գար:

Տօնը

Վարագավանքը կը տօնէր Համբարձման^[13] Հինգշաբթի Օրը եւ Վարագայ Սուրբ Խաչի տօնը, որ կը տօնուի Խաչվերացէն երկու շաբաթ ետք՝ Սեպտեմբերի 25-էն Հոկտեմբեր 1-ին ինկած Կիրակի օրը։

Վանքը - Եկեղեցիներու նկարագրութիւն

Ներքին Վարագավանք կամ՝ Վարագայ Ս․Նշանի վանք եւ կամ Վարագավանք (թրք․ Yedi Kilise)։ Մէկ կողմէն կը նայէր դէպի ձորակը եւ Ներքին Վարագ, միւս կողմէն՝ դէպի Վան քաղաք եւ Վանայ լիճ։ Կը բաղկանար համախմբուած եօթը եկեղեցիներէ, որոնք կ՛երկարէին Վանքի բակին հիւսիս արեւելեան կողմէն դէպի հարաւ։ Բակին արեւմտեան եւ հարաւային երկայնքին կը գտնուէին երկյարկանի շէնքեր․ անոնք կ՛ըմդգրկէին վանական խցեր, Ժառանգաւորաց վարժարանը եւ ծխական դպրոցները, եպիսկոպոսարանը եւ այլ օժանդակ սենեակներ։ Վանքին գլխաւոր մուտքը կը գտնուէր համալիրի հարաւ արեւմտեան կողմը։ Անոր կից՝ վանական գոմն ու փարախը։

Ստորեւ, եկեղեցիները կը նշուին կարգով, ըստ վանքին համալիրի յատակագիծին․ հիւսիս արեւելեան կողմէն դէպի արեւելք (ձախէն աջ) չորս եկեղեցիներ՝ Ս․Նշան, Ս․Աստուածածին, Ս․Յովհաննէս եւ Սուրբ Սօֆիա եւ անոնց առջեւը մնացեալ երեքը՝ Ս․Խաչ, Ս․Գէորգ եւ Ս․Սիոն։^[2], ^[14], ^[15]

Ս․Նշան․- Պզտիկ եկեղեցի մըն էր, պայտաձեւ կամարներով եւ փայտակերտ գմբէթով։ Անոր հարաւ արեւմտեան դուռը կը կապուէր Ս․Աստուածածին եկեղեցիին հետ։

Ս․ Աստուածածին․- Վարագի բոլոր եկեղեցիներէն ամենագեղեցիկը․ անոր յատակագիծը հար ու նման էր Աղթամարի Ս. Խաչ եկեղեցուոյ յատակագիծին։ Շինուած էր անտաշ մեծ քարերէ, իսկ կաթողիկէն՝ թրծւած աղիւսէ։ Եկեղեցին խաչաձեւ էր, անսիւն, չորս խորաններով, եւ զարդարուած 12 անկիւն ունեցոց գմբէթով եւ բրգաձեւ կաթողիկէով։ Առանձնայատկութիւնն էր, որ չորս պատերը անմիջապէս իրարու չէին միանար, այլ ամէն անկիւն մէկական խորշ ունէր, որոնց մէջէն դուռ կը բացուէր դէպի խորանները։ Արեւմտեան կողմի խորշերուն դռները, փակուած էին, որովհետեւ այս խորշերէն մէկը Արծրունի թագաւորին, միւսը՝ թագուհիին աղօթատեղին էր։ Եկեղեցւոյ բոլոր կամարները պայտաձեւ էին։ Չորս նեղ ու փոքր պատուհաններ անփայլ լոյս կը սփռէին։ Միայն, արեւմտեան դուռը կը նայէր գաւիթին որ յայտնի էր Ս.Գէորգ անունով։ Եկեղեցւոյ մէկ անկիւն մը միայն զետեղուած էր գեղեցիկ խաչքար մը որուն արձանագրութիւնը երկաթագիր էր: Պատերը ճերմակ ներկուած էին ^[2], ^[15]։

Ս․Յովհաննէս կամ «Քառասուն աբեղայից եկեղեցի»ն․- Շինուած էր սրբատաշ քարերով։ Ունէր պայտաձեւ կամարներ, կամարակապ կոզակ*, ութանկիւն կաթողիկէ՝ չորս լուսամուտերով։ Ս․Սօֆիա եկեղեցուոյ հետ կը կապուէր հարաւ արեւմտեան դուռէն։^[2]

Սուրբ Սօֆիա․- Կը կոչուէր նաեւ Բերգաւոր․ հաւանական է թէ պատերազմի կամ վտանգի օրերուն վանականները հոն կը պատսպարուէին, որովհետեւ պաշտպանուելու յարմարութիւններ ունէր։ Կոզակը* կիսակլոր էր։ Անոր արեւմտեան պատին վրայ կար արձանագրութիւն մը (զոր արտատպած էր «Արծիւ Վասպուրական» թերթը), ըստ որուն՝ եկեղեցին կառուցած էին Սենեքերիմ Արծրունի թագաւոր եւ իր տիկինը։

Ս․Խաչ․- Շինուած էր սրբատաշ քարերով, ունէր կիսակլոր կոզակ* մը եւ փայտաշէն գմբէթ։ Մատենադարանի վերածուեցաւ։

Ս․Գէորգ․- Ունէր մուտքի նախասրահ մը։ Գաւիթը քառակուսի էր, ութանկիւն գմբէթով, հարուստ՝ իւղաներկ պատկերներով։ Անոր հիւսիսային պատին արեւմտեան անկիւնը կը տանէր Ս․Խաչ եկեղեցին։ Ս․Աստուածածին տանող մուտքը արեւելեան կողմն էր, իսկ հիւսիսային պատին արեւելեան անկիւնի խորշը՝ մկրտարանն էր։ Հոն թաղուած էին Սենեքերիմ թագաւորը ու իր տիկինը, եւ Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսը։ ^[3],^[2]

Ս․Սիոն․- Կը գտնուէր Ս․Գէորգին հարաւային կողմը։ Երբ կաթողիկէն եւ պատերուն մեծ մասը կ՛աւերուին, ցորենի շտեմարանի կը վերածուի։

կոզակ=եկեղեցւոյ խորանի մեծ կամարի մէջտեղը

Յիշատակումի արժանի է Վերին Վարագը՝ Վերին Վարագավանքը եւ կամ՝ Ս․ Գրիգոր վանքը․ ^[16]կը գտնուէր բարձրաւանդակի վրայ, Ներքին Վարագավանքէն հիւսիս արեւելք։ Ունէր երեք եկեղեցիներ՝ Ս․ Փրկիչ, Ս․ Աստուածածին եւ Ս․ Հռիփսիմեանց կամ Գրիգորի մատուռ։ Անոր շինութիւնը կատարուած էր երեք փուլերով։ Նախ Հռիփսիմեան կոյսերուն կողմէն՝ Ս․ Աստուածածինը, որ կը գտնուէր «Կարմրուոր» կոչուած սարալանջին վրայ եւ «կը բացուէր» դէպի Շուշանց գիւղը, Վան քաղաքի Այգեստանը եւ Վանայ լիճը։ 9-րդ դէպի 10-րդ դարուն՝ կիսակլոր Ս․Փրկիչը, եւ Ս․Գրիգորի մատուրը․ վերջինը, ունէր մկրտարանի խորշ մը հիւսիսային պատին, այսինքն կ՛ընդունէր այցելուներ։

Մատենագրութիւն

Վանքը ըլլալով նաեւ Վանի առաջնորդանիստ, ունեցաւ լայն գործունէութիւն: Հոն զարգացաւ հայ գրչագրութեան ու մանրանկարչութեան արուեստը:

Ստորեւ տրուած ցանկէն զատ, Վանքը հարուստ էր արձանագրութիւններով եւ «Յիշատակարան»ներով։

8-րդ դար՝ «վանահայրերուն պատմութիւնը» Տաճատ ճգնաւորին արձ/թիւններ
922թ․ «Զարդագիրք Աւետարան»
1293թ․ «Աւետարան» մը
14-րդ դարուն սկիզբը, արտագրութիւն Եպիփան Կիպրացիին գրութիւններուն (Յովհաննէս քհնյ․)
1309թ․ արտագրութիւն Յակոբ Մեծ Պարոնենցի կազմաց «Աւետարան»ի (Ստեփանոս սրկ․ Վարագեցի)
1318թ. եւ յաջորդող տարիներուն համար, Յովհաննէս քահանան կը գրէ «Գիրք մանկութեան» յիշատակարանը
1401թ․ «Ճառընտիր»
1435թ․ «Աւետարան» մը
15-րդ դարուն առաջին կիսուն, ձեռագրերու արտագրում
1442թ․ «Յայսմաւուրք» մը
1444թ․ «Աւետարան» մը
1445թ․ եւ 1446թ․ մէկական «Յայսմաւուրք»
1448թ․ «Գանձարան» (Եկեղեցական տարուան տօներուն նուիրուած հանդիսաւոր երգաշարքերն ամփոփող հայկական միջնադարեան ձեռագիր մատեան) մը
1452թ․ «Աւետարան»ի մը արտատպում
1486թ․ «Գանձարան» մը
1507թ․ «Յովհաննու Աւետարան»ի արտատպում՝ Յովհ․ Մանգասարենց եւ «Շարակնոց»՝ Զաքարիա աբղ․
1511թ․ «Աւետարան» մը՝ Զաքարիա աբղ․
1534թ․ «Մաշտոց» «ծիսարան-ծէս՝ կրօնական արարողութիւն» մը
16-րդ դարուն կէսերուն, «Գանձարան» մը՝ Ներսէս կրօնաւոր Վարագեցի
1559թ․ «Աւետարան»ի մը արտագրում՝ Յովհաննէս
1602թ․ «Աստուածաշունչ»
1617թ․ «Աւետարան» մը
1644թ․ «Սաղմոսարան» մը՝ Սահակ քհնյ․
1660թ․ «Շարակնոց»
1679թ․ «Յիշատակարան»
1684թ․ «Յայսմաւուրք» ժամանակագրութիւն՝ Գրիգոր Վարագեցի
1721թ․ Արձանագրութիւն-յիշատակարան Բարթողոմէոս Շուշանցի
1739թ․ «Աւետարան» մը՝ Կարապետ վրդ․
1754թ․ «Ձեռագրի մը յիշատակարանը»
1772թ․ «Պրոկզի Աստուածաբանութեան շաղկապած մեկնութիւնը»
1775թ․ «Մեկնութիւն ԺԲ․ Մարգարէից»՝ Գէորք Նագաշ
1857թ․ «Արծուի Վասպուրական»

Վանահայրեր - առաջնորդներ

Ճգնաւորներ՝ Թոթիկ եւ Յովէլ
Տէր Երեմիա, հայր Տաճատ
Գրիգոր (9-րդ դարու կիսէն ետք)
909թ․ եպիսկոպոս է Յակոբ
949թ․ վանահայր է Անանիա Մոկացի
11-րդ դարուն՝ Պօղոս Վրդ․
12-րդ դարուն՝ Ստեփանոս Տիրացուն եւ Սարգիս եպիսկոպոս
1231 թ․ առաջնորդ է Ղուկաս
1300թ․ առաջնորդ է Պետրոս
1304թ․ առաջնորդ է Յովհաննէս «իմաստասէր»ը
1310թ․ վանահայրեր՝ Սարգիս եւ ապա Պետրոս՝ յետագային Պետրոս «վեհիմաստ հովապետ» եպիսկոպոս
14-րդ դարուն երկրորդ կիսուն, առաջնորդ է Տէր Պօղոս
1393թ․ առաջնորդ է Տէր Սահակ
1419թ․ առաջնորդ է Տէր Ատոմ «սրբասէրը»
1421թ․ առաջնորդ է Յովհաննէս եպիսկ․ յետաքային կը կոչուի Մեծն Յովհաննէս․ հաւանաբար զանազանուելու անոր յաջորդէն
1486թ․ առաջնորդ է Յովհաննէս արք․
16-րդ դարասկիզբին՝ առաջնորդ է Ատոմը
1510թ․ վեր ի վարոյ, առաջնորդ է Կարապետ արք․
1555թ․ առաջնորդ է Ներսէս եպիսկոպոս
1560թ․ վեր ի վարոյ, առաջնորդ է Սահակ արք․
1565թ․ առաջնորդ է Մարգար՝ «հեզ ու հանդարտ յաչո ամենին»․ խոր ծերութեան պատճառաւ, 1595թ․ անոր պարտականութիւնները կը կատարեն՝ Ստեփանոս արք․ եւ Կարապետ
1600թ․ առաջնորդ է Մարտիրոս
1647թ․ առաջնորդ ՝ Կիրակոս Վրդ․
1660թ․ առաջնորդ է Պօղոս աստուածաբան Վրդ․ եւ գիտապետ
1669թ․ առաջնորդ է Յովհաննէս Վրդ․
1679թ․ առաջնորդ է Կարապետ Վրդ․ (կը յաջորդէ Յովասափ Ղափանցիին՝ վանահայր մի քանի տարուան համար)
1697թ․ առաջնորդ է Ստեփանոս Բաղիշեցին
1711թ․ առաջնորդ է Բարթողոմէոս Շուշանցին
1739թ․ առաջնորդ է Յովհաննէս «քաջրարուն վարդապետը»
Յովհաննէսի աթոռակից եւ յաջորդը կ՛ըլլայ Սամուէլ վրդ․
1754թ․ առաջնորդ է Գրիգոր եպ․ Ճունճունկանց
1775թ․ առաջնորդ է Բաղդասար արք․
19-րդ դարասկիզբին վանահայր է՝ Յարութիւն Բաղիշեցին
1817թ․ առաջնորդ է Սարգիս վրդ․ Պարտիզակցին
1825թ․ վեր ի վարոյ առաջնորդ է Մկրտիչ վրդ․
1832թ․ առաջնորդ է Ղազար Բերկրցի
1836թ․ առաջնորդ է Յարութիւն վրդ․ Սարայլեան
Յաջորդաբար առաջնորդներ եղած են՝ Պետրոս արք․ Կուրապցին, Մկրտիչ վրդ․ Նարեկացին, Մովսէս Լիմնեցին եւ Գաբրիէլ Շորոյեան
1857թ․ Մկրտիչ Խրիմեան
1885թ․-1886թ․Գրիգորիս Արքեպիսկոպոս Ալեաթճեանը

Ծանօթագրութիւններ

Տես նաեւ

Արտաքին յղումներ

[1] նկարներ Վարագ լերան

[գործ-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 ^2,5 Վան քաղաքի պատմաճարտարապետական ժառանգութիւնը, Էջմիածին,արեւելահայերէն

[համով-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 Վասպուրական, Վան - վանքեր

[4] Վարագավանքի

[5] A ride through the spiritual landscape of Van

[6] երաժշտութիւնը

[7] Արծրունի (արեւելահայերէն)

[8] Արծրունի (արեւելահայերէն)

[9] Արծրունիներ (արեւելահայերէն)

[10] 1892թ․ էջ․ 263-271, Վանքին, վանահայրերուն եւ Սենեքերիմի գահին նկարներ Կաղապար:W/Ref-fr

[11] Մեծ Դէմքեր. Խրիմեան Հայրիկ Եւ Իր Ժամանակները

[12] Վասպուրական, նկար

[13] ttp://www.aztagdaily.com/archives/13510 Համբարձման Տօն

[14] Վարագավանքի ճարտարապետական արուեստը էջ 82-84, Կաղապար:W/Ref-de

[հոտով-15] 15,0 ^15,1 Յուշամատեան, Վանի վանքեր-Վարագայ վանքի ընդհանուր նկարը եւ յատակագիծը

[16] Բիւզանդիոն 1900,թ․1066

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

@@ Տող 163. / Տող 163. @@
 == Արտաքին յղումներ ==
-* [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%B8%D5%B6%D5%AF%D5%B8%D5%AC-%D5%A9%D5%A1%D5%A9%D5%A1%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%B8%D6%82_%D5%8F%D5%AB%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%AB%D6%82%D5%B6%D5%A8_%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%84%D5%A7%D5%BB Մոնկոլ-թաթարներու Տիրապետութիւնը Հայաստանի Մէջ]
+* [[Մոնկոլ-թաթարներու Տիրապետութիւնը Հայաստանի Մէջ]]
-* [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%AF%D5%B8%D5%A2_%D4%B4_%D5%8B%D5%B8%D6%82%D5%B2%D5%A1%D5%B5%D5%A5%D6%81%D5%AB Էջմիածնի Յակոբ Ջուղայեցի Կաթողիկոս՝ 1598- 1680]
+* [[Հակոբ Դ Ջուղայեցի|Էջմիածնի Յակոբ Ջուղայեցի Կաթողիկոս՝ 1598-1680]]
 * [http://armlands.com/portfolio/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%B6%D5%AF%D5%A1%D6%80%D5%B9%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%AB%D6%82%D5%B6/Հայ Մանրանկարչութիւն]
 * [https://www.google.com/search?ei=gex0XDOYgpO-D--btbAK&q=%D5%8A%D5%A5%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%BD+%D4%B3%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%B1+%D5%AF%D5%A1%D5%A9%D5%B8%D5%B2%D5%AB%D5%AF%D5%B8%D5%BD%D5%A8&oq=%D5%8A%D5%A5%D5%BF%D6%80%D5%B8%D5%BD+%D4%B3%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%B1+%D5%AF%D5%A1%D5%A9%D5%B8%D5%B2%D5%AB%D5%AF%D5%B8%D5%BD%D5%A8&gs_l=psy-ab.3...4381.4381..5684...0.0..0.172.172.0j1......0....2j1..gws-wiz.......0i71.-yvvFNAtFPw Պետրոս Գետադարձ կաթսղիկոս]
@@ Տող 174. / Տող 174. @@
 * [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D6%80%D5%BF%D5%AB%D5%A6%D5%A1%D5%AF_(%D5%94%D5%B8%D5%BB%D5%A1%D5%A5%D5%AC%D5%AB) Պարտիզակ, (արեւելահայերէն)]
 * [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%82%D5%A1%D6%83%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%B7%D6%80%D5%BB%D5%A1%D5%B6 Ղափան (արեւելահայերէն)]
-* [http://www.digilib.am/am/%D4%B3%D5%90%D4%BB%D4%B3%D5%88%D5%90%20%D5%8E%D4%B1%D5%90%D4%B1%D4%B3%D4%B5%D5%91%D4%BB/library/149 Գրիգոր Վարագեցի]
+* [http://www.digilib.am/am/149/library/149 Գրիգոր Վարագեցի]
 * [https://www.dasaran.am/apps/wiki/view/id/7508 Բերկրի շրջան, Վասպուրական]
 * [https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8D%D5%A5%D5%B6%D5%A5%D6%84%D5%A5%D6%80%D5%AB%D5%B4-%D5%80%D5%B8%D5%BE%D5%B0%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D5%BD_%D4%B1%D6%80%D5%AE%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%AB Սենեքերիմ Արծրունի, (արեւելահայերէն)]