«Նաւասարդ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
Կրկնակի բացատներու ջնջում, ապաթարցներու փոխարինում
Տող 1. Տող 1.
{{ԱՀ}}
{{ԱՀ}}
{{արեւելահայերէն|Նավասարդ}}
{{արեւելահայերէն|Նավասարդ}}
'''Նաւասարդ''', [[Հայկական Տոմար (արեւմտահայերէն)|Հայկական տոմարի]] առաջին ամիսը: Կազմուած է «նաւ» (նոր) եւ «սարդ» (տարի) բառերէն եւ կը նշանակէ «Նոր Տարի»: Նաւասարդ ամիսը ունեցած է 30 օր, սկսած է [[11 Օգոստոս|11 Օգոստոսին ]] եւ վերջացած՝ [[9 Սեպտեմբեր|9 Սեպտեմբերին]]: Հին [[հայ]]երուն համար 1 Նաւասարդը (11 Օգոստոսը) եղած է ժողովրդական խրախճանքներու տօն:<ref>{{cite book|title=Հայոց Հնօրեայ Զուարճախօսները|last=Խաչատրեան|first=Հայկ|publisher=«Ամարաս»|location=Երեւան|year=2003|page=118}}</ref>
'''Նաւասարդ''', [[Հայկական Տոմար (արեւմտահայերէն)|Հայկական տոմարի]] առաջին ամիսը: Կազմուած է «նաւ» (նոր) եւ «սարդ» (տարի) բառերէն եւ կը նշանակէ «Նոր Տարի»: Նաւասարդ ամիսը ունեցած է 30 օր, սկսած է [[11 Օգոստոս|11 Օգոստոսին]] եւ վերջացած՝ [[9 Սեպտեմբեր|9 Սեպտեմբերին]]: Հին [[հայ]]երուն համար 1 Նաւասարդը (11 Օգոստոսը) եղած է ժողովրդական խրախճանքներու տօն:<ref>{{cite book|title=Հայոց Հնօրեայ Զուարճախօսները|last=Խաչատրեան|first=Հայկ|publisher=«Ամարաս»|location=Երեւան|year=2003|page=118}}</ref>


== Տարուան Գաղափարը Եւ Սկիզբը ==
== Տարուան Գաղափարը Եւ Սկիզբը ==
Տարին ժամանակի սահմանն է, զոր առած է [[բնութենէն]]: Ատիկա այն ժամանակաշրջանն է, որու ընթացքին [[Երկիր]] մոլորակը կը կատարէ ամբողջական պտոյտ մը [[Արեւ | Արեւուն]] շուրջ: Երկրին կատարած շրջապտոյտը հաւասար է 934 միլիոն քմ.-ի, որ կ'անցնի մեծ արագութեամբ, եթէ յիշենք, որ մէկ երկվայրկեանի ընթացքին կ'անցնի [[30 քմ]]:
Տարին ժամանակի սահմանն է, զոր առած է [[բնութենէն]]: Ատիկա այն ժամանակաշրջանն է, որու ընթացքին [[Երկիր]] մոլորակը կը կատարէ ամբողջական պտոյտ մը [[Արեւ |Արեւուն]] շուրջ: Երկրին կատարած շրջապտոյտը հաւասար է 934 միլիոն քմ.-ի, որ կ’անցնի մեծ արագութեամբ, եթէ յիշենք, որ մէկ երկվայրկեանի ընթացքին կ’անցնի [[30 քմ]]:


Տարուան գաղափարը առաջին անգամ ծագած է Հին Արեւելքի մշակութային կենդրոններէն մէկուն` [[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոսի]] մէջ: Անիկա կապուած է [[Նեղոս]] գետի վարարման հետ: Անով պայմանաւորուած էր եգիպտացիներու կեանքը, երկրագործական աշխատանքները: [[Նեղոս Գետ (արեւմտահայերէն)|Նեղոս]]<nowiki/>ի վարարման սկիզբը կը համընկնէր Սիրիուս աստղի երեւնալուն հետ:Այդ պատճառով ալ աստղին եւ Նեղոսի վարարման միջեւ ինկած ժամանակաշրջանը կը կոչեն տարի:
Տարուան գաղափարը առաջին անգամ ծագած է Հին Արեւելքի մշակութային կենդրոններէն մէկուն` [[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոսի]] մէջ: Անիկա կապուած է [[Նեղոս]] գետի վարարման հետ: Անով պայմանաւորուած էր եգիպտացիներու կեանքը, երկրագործական աշխատանքները: [[Նեղոս Գետ (արեւմտահայերէն)|Նեղոս]]<nowiki/>ի վարարման սկիզբը կը համընկնէր Սիրիուս աստղի երեւնալուն հետ:Այդ պատճառով ալ աստղին եւ Նեղոսի վարարման միջեւ ինկած ժամանակաշրջանը կը կոչեն տարի:


Հակառակ այն իրողութեան որ «տարի» հասկացողութիւնը ծնած է [[Հին Եգիպտոս]]ի մէջ, այն ժամանակէն, երբ կը սկսի գոյութիւն ունենալ թուականութիւնը (ժամանակը համրանքը), բայց տարբեր ժողովուրդներ տարբեր ամիսներ համարած են տարուան առաջին ամիսը, եւ տարբեր եղած է անոնց նոր տարին:
Հակառակ այն իրողութեան որ «տարի» հասկացողութիւնը ծնած է [[Հին Եգիպտոս]]ի մէջ, այն ժամանակէն, երբ կը սկսի գոյութիւն ունենալ թուականութիւնը (ժամանակը համրանքը), բայց տարբեր ժողովուրդներ տարբեր ամիսներ համարած են տարուան առաջին ամիսը, եւ տարբեր եղած է անոնց նոր տարին:


Այսպէս, օրինակ, հին պարսիկներու նոր տարին կը սկսէր գարնան օրահաւասարէն եւ կը կոչուէր «վարդի» եւ գինիի» օր: Հետագային անիկա կ'ընդունուի իսլամական աշխարհի կողմէ եւ կը ստանայ «[[Նովրուզ]]» անունը, որ այսօր ալ կը նշեն մեծ շուքով:
Այսպէս, օրինակ, հին պարսիկներու նոր տարին կը սկսէր գարնան օրահաւասարէն եւ կը կոչուէր «վարդի» եւ գինիի» օր: Հետագային անիկա կ’ընդունուի իսլամական աշխարհի կողմէ եւ կը ստանայ «[[Նովրուզ]]» անունը, որ այսօր ալ կը նշեն մեծ շուքով:


Ռուսերը նոր տարին կը նշէին 1 [[Սեպտեմբեր]]ին, անգլիացիները` [[26 Մարտ]]ին, իսկ [[Ֆրանսա|Ֆրանսայի]] մէջ անիկա կը զուգադիպէր [[Զատիկ|Զատկուան]] տօնին:
Ռուսերը նոր տարին կը նշէին 1 [[Սեպտեմբեր]]ին, անգլիացիները` [[26 Մարտ]]ին, իսկ [[Ֆրանսա|Ֆրանսայի]] մէջ անիկա կը զուգադիպէր [[Զատիկ|Զատկուան]] տօնին:
Տող 16. Տող 16.
[[Հայեր]]ու մօտ տարուան առաջին ամիսը [[Օգոստոս (արեւմտահայերէն)|Օգոստոսն]] էր եւ Նաւասարդ կը կոչուէր:
[[Հայեր]]ու մօտ տարուան առաջին ամիսը [[Օգոստոս (արեւմտահայերէն)|Օգոստոսն]] էր եւ Նաւասարդ կը կոչուէր:


Նման բազմազանութիւնը ժողովուրդներու տնտեսական ու մշակութային փոխյարաբերութիւններուն մէջ դժուարութիւններ կը յառաջացնէր: Ուստի, 16-րդ դարու վերջաւորութենէն սկսեալ՝ ([[1582]])-ին, կ'որոշուի Նոր Տարուան սկիզբը համարել 1 [[Յունուար]]ը, որ կ'ընդունուի մեր ներկայ օրացոյցի հիմքին մէջ: Տարեգրութեան մէջ, ժամանակի ընթացքին ստեղծուած էին երկու տոմարներ, որոնք կը հիմնուէին աստղաբաշխական հաշիւներու վրայ: Անոնցմէ մէկը կը կոչուէր Հին կամ Յուլեան, միւսը` Նոր կամ Գրիգորեան:
Նման բազմազանութիւնը ժողովուրդներու տնտեսական ու մշակութային փոխյարաբերութիւններուն մէջ դժուարութիւններ կը յառաջացնէր: Ուստի, 16-րդ դարու վերջաւորութենէն սկսեալ՝ ([[1582]])-ին, կ’որոշուի Նոր Տարուան սկիզբը համարել 1 [[Յունուար]]ը, որ կ’ընդունուի մեր ներկայ օրացոյցի հիմքին մէջ: Տարեգրութեան մէջ, ժամանակի ընթացքին ստեղծուած էին երկու տոմարներ, որոնք կը հիմնուէին աստղաբաշխական հաշիւներու վրայ: Անոնցմէ մէկը կը կոչուէր Հին կամ Յուլեան, միւսը` Նոր կամ Գրիգորեան:


Նոր տոմարը մուծուած է [[Հռոմի պապ]]ին՝ Գրիգոր 13-րդի կողմէ, Յուլեան օրացոյցին փոխարէն: Այդ երկու տոմարներու միջեւ եղած տարբերութիւնը տասներեք օր է:
Նոր տոմարը մուծուած է [[Հռոմի պապ]]ին՝ Գրիգոր 13-րդի կողմէ, Յուլեան օրացոյցին փոխարէն: Այդ երկու տոմարներու միջեւ եղած տարբերութիւնը տասներեք օր է:
Տող 38. Տող 38.
Կար նաեւ տոպրակ կախելու սովորութիւնը: Երդիքներէն կը կախէին գոյնզգոյն գուլպաներ, այն ակնկալութեամբ, որ անոնց մէջէն՝ Նոր տարուան, նուէրներ կը յայտնուէին:
Կար նաեւ տոպրակ կախելու սովորութիւնը: Երդիքներէն կը կախէին գոյնզգոյն գուլպաներ, այն ակնկալութեամբ, որ անոնց մէջէն՝ Նոր տարուան, նուէրներ կը յայտնուէին:


Նաւասարդեան օրերը կը կրէին փաստօրէն ազգային–ժողովրդական բնոյթ: Կ'իշխէին զուարճութիւնը, տօնահանդէսները, երգն ու պարը: Կը մեծարէին [[Անահիտ (արեւմտահայերէն)|Անահիտ]] ու [[Աստղիկ (արեւմտահայերէն)|Աստղիկ]] աստուածուհիները, ինչպէս նաեւ [[Վահագն (արեւմտահայերէն)|Վահագն]] դիւցազնը, որոնք ժողովուրդին համար բարի համբաւ ունէին:
Նաւասարդեան օրերը կը կրէին փաստօրէն ազգային–ժողովրդական բնոյթ: Կ’իշխէին զուարճութիւնը, տօնահանդէսները, երգն ու պարը: Կը մեծարէին [[Անահիտ (արեւմտահայերէն)|Անահիտ]] ու [[Աստղիկ (արեւմտահայերէն)|Աստղիկ]] աստուածուհիները, ինչպէս նաեւ [[Վահագն (արեւմտահայերէն)|Վահագն]] դիւցազնը, որոնք ժողովուրդին համար բարի համբաւ ունէին:


==== Տօնակատարութեան Վայրերը ====
==== Տօնակատարութեան Վայրերը ====
[[Պատմական Հայաստան (արեւմտահայաստան)|Պատմական Հայաստանի]] մէջ Նոր տարին կը կրէր համաժողովրդական բնոյթ, որու կը մասնակցէին ազգին բոլոր ներկայացուցիչները: Այդ տօնը կը նշուէր նախ [[Բագաւան]]ի, ապա Աշտիշատի մէջ: Այդ շրջաններուն մէջ, տարեմուտին, Նաւասարդ ամսուան սկիզբը մեծ խրախճանքներ ու տօնախմբութիւններ կ'ըլլային:
[[Պատմական Հայաստան (արեւմտահայաստան)|Պատմական Հայաստանի]] մէջ Նոր տարին կը կրէր համաժողովրդական բնոյթ, որու կը մասնակցէին ազգին բոլոր ներկայացուցիչները: Այդ տօնը կը նշուէր նախ [[Բագաւան]]ի, ապա Աշտիշատի մէջ: Այդ շրջաններուն մէջ, տարեմուտին, Նաւասարդ ամսուան սկիզբը մեծ խրախճանքներ ու տօնախմբութիւններ կ’ըլլային:


Հին հայերու մօտ ջուրի եւ գետի նկատմամբ եղած է պաշտամունք: Նուիրական գետ համարուած է [[Արածանի (արեւմտահայերէն)|Արածանին]]: Անոր նկատմամբ եղած պաշտամունքը կ՚արտայայտուէր նաեւ անով, որ անոր ափին կը գտնուէին հայոց նշանաւոր դիցաւանները` [[Բագաւան]]<nowiki/>ն ու [[Աշտիշատ]]ը:
Հին հայերու մօտ ջուրի եւ գետի նկատմամբ եղած է պաշտամունք: Նուիրական գետ համարուած է [[Արածանի (արեւմտահայերէն)|Արածանին]]: Անոր նկատմամբ եղած պաշտամունքը կ՚արտայայտուէր նաեւ անով, որ անոր ափին կը գտնուէին հայոց նշանաւոր դիցաւանները` [[Բագաւան]]<nowiki/>ն ու [[Աշտիշատ]]ը:


=== Նշման Արարողութիւնը ===
=== Նշման Արարողութիւնը ===
Տող 50. Տող 50.
Նաւասարդի օրերուն Բագաւանը հանդիսաւոր տեսք կը ստանար: Տօնակատարութեան ներկայ կը գտնուէր թագաւորը իր շքախումբով.կը մասնակցէր նաեւ հայոց բանակը:
Նաւասարդի օրերուն Բագաւանը հանդիսաւոր տեսք կը ստանար: Տօնակատարութեան ներկայ կը գտնուէր թագաւորը իր շքախումբով.կը մասնակցէր նաեւ հայոց բանակը:


Կը պատմեն, որ շուրջ հարիւր քսան հազար զինուորականներ կը մասնակցէին: Այդ օրը [[Արածանի (արեւմտահայերէն)|Արածանիի]] ափին կարելի էր տեսնել գոյնզգոյն վրաններ, գետափը կը ստանար վրանաքաղաքի տեսք` տարածուելով դաշտերու եւ բլուրներու վրայ: Վրաններուն մէջ շքեղագոյնը կ'ըլլար ոսկեդիպակ վրանը, որ թագաւորինը կ'ըլլար, ապա աչքի կը զարնէին նախարարներուն վրանները՝ մէկը միւսէն գեղեցիկ: Ուխտաւորներու բազմութեան մեծ մասը ժամանակը կ'անցնէր ծառերու տակ: Հին ժամանակ [[Բագրեւանդ]]ը, ինչպէս նաեւ Բագաւանը ծառազարդ եղած են, զորս հետագային կտրատուած են նուաճողներու կողմէ:
Կը պատմեն, որ շուրջ հարիւր քսան հազար զինուորականներ կը մասնակցէին: Այդ օրը [[Արածանի (արեւմտահայերէն)|Արածանիի]] ափին կարելի էր տեսնել գոյնզգոյն վրաններ, գետափը կը ստանար վրանաքաղաքի տեսք` տարածուելով դաշտերու եւ բլուրներու վրայ: Վրաններուն մէջ շքեղագոյնը կ’ըլլար ոսկեդիպակ վրանը, որ թագաւորինը կ’ըլլար, ապա աչքի կը զարնէին նախարարներուն վրանները՝ մէկը միւսէն գեղեցիկ: Ուխտաւորներու բազմութեան մեծ մասը ժամանակը կ’անցնէր ծառերու տակ: Հին ժամանակ [[Բագրեւանդ]]ը, ինչպէս նաեւ Բագաւանը ծառազարդ եղած են, զորս հետագային կտրատուած են նուաճողներու կողմէ:


Ուխտաւորները զոհաբերութեան համար կը բերէին [[խոյ]]<nowiki/>եր, [[աղաւնի]]<nowiki/>ներ,մեծ եղջերաւոր անասուններ, որոնց եղջիւրները կը ներկէին զանազան գոյներով: Գիշերները խարոյկ կը վառէին, որոնց բոցերուն վրայէն կը ցատկէին երեխաները եւ պատանիները, չար ոգիներէն ձերբազատելու համար:
Ուխտաւորները զոհաբերութեան համար կը բերէին [[խոյ]]<nowiki/>եր, [[աղաւնի]]<nowiki/>ներ,մեծ եղջերաւոր անասուններ, որոնց եղջիւրները կը ներկէին զանազան գոյներով: Գիշերները խարոյկ կը վառէին, որոնց բոցերուն վրայէն կը ցատկէին երեխաները եւ պատանիները, չար ոգիներէն ձերբազատելու համար:


Նաւասարդեան տօնի առթիւ հաւաքուած բազմութիւնը իրեն հետ կը բերէր նաեւ տարուան պտուղներու առաջին բերքը: Այդ ժամանակ կը կատարուէին հանդիսաւոր արարողութիւններ, տեղի կ'ունենային ձիարշաւներ, եղջերուներու վազք եւ հազարաւոր աղաւնիներ կը թռցնէին: Նաւասարդի կամ [[Նոր Տարի (արեւմտահայերէն)|Ամանորի]] աստուածը հայ դիցաբանութեան մէջ կը համարուէր պտուղներու պահապանը եւ մարդոց կերակրողը: Անոր արձանը կը գտնուէր Բագաւանի մէջ, որ, ինչպէս ըսուած է, հեթանոս հայերու նշանաւոր ուխտատեղիներէն մէկն էր:Այստեղ կառուցուած էր առանձին հիւրանոց մը, ուր պատսպարան կը գտնէին եւ կը կերակրուէին օտարական անցորդներն ու եկուոր ուխտաւորները:
Նաւասարդեան տօնի առթիւ հաւաքուած բազմութիւնը իրեն հետ կը բերէր նաեւ տարուան պտուղներու առաջին բերքը: Այդ ժամանակ կը կատարուէին հանդիսաւոր արարողութիւններ, տեղի կ’ունենային ձիարշաւներ, եղջերուներու վազք եւ հազարաւոր աղաւնիներ կը թռցնէին: Նաւասարդի կամ [[Նոր Տարի (արեւմտահայերէն)|Ամանորի]] աստուածը հայ դիցաբանութեան մէջ կը համարուէր պտուղներու պահապանը եւ մարդոց կերակրողը: Անոր արձանը կը գտնուէր Բագաւանի մէջ, որ, ինչպէս ըսուած է, հեթանոս հայերու նշանաւոր ուխտատեղիներէն մէկն էր:Այստեղ կառուցուած էր առանձին հիւրանոց մը, ուր պատսպարան կը գտնէին եւ կը կերակրուէին օտարական անցորդներն ու եկուոր ուխտաւորները:


[[Նոր Տարի (արեւմտահայերէն)|Ամանոր]]<nowiki/>ը կը կոչուի նաեւ «կաղանդ», որ [[յունարէն]]է փոխ առնուած է ու կը նշանակէ «ամսեգլխու օր», «ամսագլուխ», «ամսամուտ»: [[Ժամանակ (արեւմտահայերէն)|Ժամանակի]] ընթացքին «Ամանոր», «Կաղանդ» եւ «Տարեմուտ» հասկացողութիւնները նոյն իմաստը կը ստանան:
[[Նոր Տարի (արեւմտահայերէն)|Ամանոր]]<nowiki/>ը կը կոչուի նաեւ «կաղանդ», որ [[յունարէն]]է փոխ առնուած է ու կը նշանակէ «ամսեգլխու օր», «ամսագլուխ», «ամսամուտ»: [[Ժամանակ (արեւմտահայերէն)|Ժամանակի]] ընթացքին «Ամանոր», «Կաղանդ» եւ «Տարեմուտ» հասկացողութիւնները նոյն իմաստը կը ստանան:


Նաւասարդեան խրախճանքի օրերուն կ'երգէին ու կը պարէին: Տեղի կ'ունենային նաեւ մրցումներ, ու մարզիկները կը ցուցադրէին իրենց բազուկի, միտքի ու [[հոգի|հոգիի]] կարողութիւնները:
Նաւասարդեան խրախճանքի օրերուն կ’երգէին ու կը պարէին: Տեղի կ’ունենային նաեւ մրցումներ, ու մարզիկները կը ցուցադրէին իրենց բազուկի, միտքի ու [[հոգի|հոգիի]] կարողութիւնները:


Նաւասարդը մեծ հանդէսով տօնելու յիշատակը մնացած է նաեւ [[Արտաշէս Ա․]] թագաւորին վերագրած այն [[Առասպել (արեւմտահայերէն)|առասպել]]<nowiki/>ին մէջ, որ մեզի հասած է [[Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունի|Գրիգոր Մագիստրոսի]] միջոցով`
Նաւասարդը մեծ հանդէսով տօնելու յիշատակը մնացած է նաեւ [[Արտաշէս Ա․]] թագաւորին վերագրած այն [[Առասպել (արեւմտահայերէն)|առասպել]]<nowiki/>ին մէջ, որ մեզի հասած է [[Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունի|Գրիգոր Մագիստրոսի]] միջոցով`
Տող 68. Տող 68.
Ինչպէս օրէնքն էր թագաւորներու:</poem>
Ինչպէս օրէնքն էր թագաւորներու:</poem>


Նաւասարդեան աշխարհախումբ տօնակատարութիւնները, այնուհետեւ կը շարունակուէին Աշտիշատի մէջ: Այսինքն` Բագրեւանդ գաւառէն կը տեղափոխուէին [[Տարօն]] ([[Մուշ (արեւմտահայերէն)|Մուշ]]), ուր կը գտնուէին Հայոց «եօթը բագինները». ([[հայեր]]ը թիւ եօթն ընդունած են որպէս նուիրական թիւ: Հեթանոս հայերն ալ նախընտրած էին կառուցել «եօթը բագիններ», այսինքն «եօթը զոհասեղաններ»` նուիրուած [[Արամազդ (արեւմտահայերէն)|Արամազդին]], [[Անահիտ (արեւմտահայերէն)|Անահիտին]], [[Միհր (արեւմտահայերէն)|Միհրին]], [[Նանէ]]ին, [[Աստղիկ (արեւմտահայերէն)|Աստղիկին]], [[Տիր (արեւմտահայերէն)|Տիրին]] եւ [[Վահագն (արեւմտահայերէն)|Վահագնին]] ):
Նաւասարդեան աշխարհախումբ տօնակատարութիւնները, այնուհետեւ կը շարունակուէին Աշտիշատի մէջ: Այսինքն` Բագրեւանդ գաւառէն կը տեղափոխուէին [[Տարօն]] ([[Մուշ (արեւմտահայերէն)|Մուշ]]), ուր կը գտնուէին Հայոց «եօթը բագինները». ([[հայեր]]ը թիւ եօթն ընդունած են որպէս նուիրական թիւ: Հեթանոս հայերն ալ նախընտրած էին կառուցել «եօթը բագիններ», այսինքն «եօթը զոհասեղաններ»` նուիրուած [[Արամազդ (արեւմտահայերէն)|Արամազդին]], [[Անահիտ (արեւմտահայերէն)|Անահիտին]], [[Միհր (արեւմտահայերէն)|Միհրին]], [[Նանէ]]ին, [[Աստղիկ (արեւմտահայերէն)|Աստղիկին]], [[Տիր (արեւմտահայերէն)|Տիրին]] եւ [[Վահագն (արեւմտահայերէն)|Վահագնին]] ):
[[Պատկեր:Saryan-002.jpg|մինի|300px|[[Մարտիրոս Սարեան]]]]
[[Պատկեր:Saryan-002.jpg|մինի|300px|[[Մարտիրոս Սարեան]]]]
Աշտիշատի մէջ եւս մեծ հանդիսաւորութեամբ կը նշուէր Նաւասարդի տօնը: Հայ ժողովուրդը այդ աւանդական տօնին, թէ՛ Բագաւանի մէջ, թէ՛ Աշտիշատի մէջ իր դիւցազուններուն եւ աստուածներուն պէտք էր հաշուետուութիւն ներկայացնէր անցեալ տարուան համար. Վահագնին` քաջութեան, Անահիտին` արուեստի եւ Աստղիկին` արուեստի, սիրոյ եւ բանաստեղծութեան գործերէն ներս: Այսպիսով` Վահագնը` անվեհեր էր, Անահիտը` պահպանող, Աստղիկը` պարկեշտ, որոնք ձեւով մը կը մարմնաւորէին հայ ժողովուրդի առաքինութիւնները:
Աշտիշատի մէջ եւս մեծ հանդիսաւորութեամբ կը նշուէր Նաւասարդի տօնը: Հայ ժողովուրդը այդ աւանդական տօնին, թէ’ Բագաւանի մէջ, թէ’ Աշտիշատի մէջ իր դիւցազուններուն եւ աստուածներուն պէտք էր հաշուետուութիւն ներկայացնէր անցեալ տարուան համար. Վահագնին` քաջութեան, Անահիտին` արուեստի եւ Աստղիկին` արուեստի, սիրոյ եւ բանաստեղծութեան գործերէն ներս: Այսպիսով` Վահագնը` անվեհեր էր, Անահիտը` պահպանող, Աստղիկը` պարկեշտ, որոնք ձեւով մը կը մարմնաւորէին հայ ժողովուրդի առաքինութիւնները:


=== Կազմակերպուող խաղերը ===
=== Կազմակերպուող խաղերը ===
Աշտիշատի մէջ,  համանման յունական [[Ողիմպիական խաղեր]]<nowiki/>ուն համանման, կը կազմակերպուէին մրցումներ: Այստեղ նոյնպէս մարզական խաղերու ժամանակ երիտասարդները կը ցուցադրէին իրենց բազուկի, միտքի եւ հոգիի կարողութիւնները:
Աշտիշատի մէջ,  համանման յունական [[Ողիմպիական խաղեր]]<nowiki/>ուն համանման, կը կազմակերպուէին մրցումներ: Այստեղ նոյնպէս մարզական խաղերու ժամանակ երիտասարդները կը ցուցադրէին իրենց բազուկի, միտքի եւ հոգիի կարողութիւնները:


Մրցոյթներու ընթացքին բանաստեղծը իր յօրինած երգը կ'արտասանէր կամ կ'երգէր, [[Երաժշտութիւն|երաժիշտ]]<nowiki/>ը իր բամբիռը կը նուագէր․ ըմբիշը՝ բազուկներու զօրութիւնը, արհեստաւորը՝ իր պատրաստած ընտիր գործերը, գիւղացին` իր հողի ճոխ բարիքները կը ցուցադրէր: Յաղթողներուն կը յանձնէին վարդերէ շինուած վառվռուն պսակներ եւ վարդաջուրով կ'օծէին: [[Աղաւնի]]ներ կ՚արձակէին եւ իրարու վրայ վարդաջուր կը սրսկէին: Ընդհանրապէս կը զարդարուէին վարդերով: Այստեղէն ալ յառաջացած է [[Վարդավառ (արեւմտահայերէն)|Վարդավառը]], որ կը նշանակէ վարդերով զարդարուիլ: Կազմուած է ''վարդ'' եւ ''վառ'' բառերէն: Վառ բառը տուեալ պարագային կը գործածուի փայլուն, պայծառ իմաստով: Մեր հեթանոս պապերէն, նաւասարդի օրերէն մեզի հասած [[աւանդոյթ|աւանդութիւն]] է Վարդավառը: Յատկապէս իրարու վրայ ջուր սրսկելու սովորութիւնը:
Մրցոյթներու ընթացքին բանաստեղծը իր յօրինած երգը կ’արտասանէր կամ կ’երգէր, [[Երաժշտութիւն|երաժիշտ]]<nowiki/>ը իր բամբիռը կը նուագէր․ ըմբիշը՝ բազուկներու զօրութիւնը, արհեստաւորը՝ իր պատրաստած ընտիր գործերը, գիւղացին` իր հողի ճոխ բարիքները կը ցուցադրէր: Յաղթողներուն կը յանձնէին վարդերէ շինուած վառվռուն պսակներ եւ վարդաջուրով կ’օծէին: [[Աղաւնի]]ներ կ՚արձակէին եւ իրարու վրայ վարդաջուր կը սրսկէին: Ընդհանրապէս կը զարդարուէին վարդերով: Այստեղէն ալ յառաջացած է [[Վարդավառ (արեւմտահայերէն)|Վարդավառը]], որ կը նշանակէ վարդերով զարդարուիլ: Կազմուած է ''վարդ'' եւ ''վառ'' բառերէն: Վառ բառը տուեալ պարագային կը գործածուի փայլուն, պայծառ իմաստով: Մեր հեթանոս պապերէն, նաւասարդի օրերէն մեզի հասած [[աւանդոյթ|աւանդութիւն]] է Վարդավառը: Յատկապէս իրարու վրայ ջուր սրսկելու սովորութիւնը:


== Հեթանոսական Տօներու Փոխարինումը Քրիստոնէականով ==
== Հեթանոսական Տօներու Փոխարինումը Քրիստոնէականով ==


Երբ չորրորդ դարու սկիզբը [[Գրիգոր Լուսաւորիչ]] [[Մեծ Հայք (արեւմտահայերէն)|Մեծ Հայքի]] մէջ տարածեց [[քրիստոնէութիւն|քրիստոնէական]] կրօնը, հեթանոսական տօներէն շատերը փոխարինուեցան քրիստոնէականով: Այսպէս, Վարդավառը, որ Աստղիկի տօնը կը համարուէր, փոխարինուեցաւ [[Յիսուս Քրիստոս]]ի պայծառակերպութեան անունը կրող տօնով: Այդ տօնն ալ բնականաբար պէտք է յարմարէր Ս.Զատկուան տօնին եւ դառնար շարժական: Այսինքն` Ս.Զատիկէն իննսուն օր ետք պէտք է նշուէր անիկա, որ չէր համընկնէր հեթանոսական Վարդավառի օրուան հետ: Այդ պատճառով ալ հեթանոսական շրջանէն մեզի հասած Վարդավառը միշտ չէ, որ Օգոստոսին կը նշուի, երբեմն կը զուգադիպի [[Յուլիս]]ին:
Երբ չորրորդ դարու սկիզբը [[Գրիգոր Լուսաւորիչ]] [[Մեծ Հայք (արեւմտահայերէն)|Մեծ Հայքի]] մէջ տարածեց [[քրիստոնէութիւն|քրիստոնէական]] կրօնը, հեթանոսական տօներէն շատերը փոխարինուեցան քրիստոնէականով: Այսպէս, Վարդավառը, որ Աստղիկի տօնը կը համարուէր, փոխարինուեցաւ [[Յիսուս Քրիստոս]]ի պայծառակերպութեան անունը կրող տօնով: Այդ տօնն ալ բնականաբար պէտք է յարմարէր Ս.Զատկուան տօնին եւ դառնար շարժական: Այսինքն` Ս.Զատիկէն իննսուն օր ետք պէտք է նշուէր անիկա, որ չէր համընկնէր հեթանոսական Վարդավառի օրուան հետ: Այդ պատճառով ալ հեթանոսական շրջանէն մեզի հասած Վարդավառը միշտ չէ, որ Օգոստոսին կը նշուի, երբեմն կը զուգադիպի [[Յուլիս]]ին:
Չորրորդ դարուն քրիստոնէ<nowiki/>[[Քրիստոնէութիւն|ութեան]] մուտքը Հայաստան չէր կրնար վերացնել ժողովուրդին մէջ արմատացած ու դարերով սրբագործուած հեթանոսական շատ աւանդոյթներ, ուստի ժողովրդական կարգ մը տօներ պահպանուեցան, անոնցմէ շատերու որոշ չափով տրուեցաւ նոր բովանդակութիւն: Ժողովուրդը շարունակեց պահել իր խրախճանքները, [[Թմբուկ (արեւմտահայերէն)|թմբուկ]]<nowiki/>ն ու [[Զուռնայ|զուռնա]]<nowiki/>ն, երգն ու [[Պար (արեւմտահայերէն)|պար]]<nowiki/>ը: Զոհը փոխարինուեցաւ մատաղով, կրակ վառելը փոխարինուեցաւ մոմ վառելով եւ այլ աւանդոյթներ:
Չորրորդ դարուն քրիստոնէ<nowiki/>[[Քրիստոնէութիւն|ութեան]] մուտքը Հայաստան չէր կրնար վերացնել ժողովուրդին մէջ արմատացած ու դարերով սրբագործուած հեթանոսական շատ աւանդոյթներ, ուստի ժողովրդական կարգ մը տօներ պահպանուեցան, անոնցմէ շատերու որոշ չափով տրուեցաւ նոր բովանդակութիւն: Ժողովուրդը շարունակեց պահել իր խրախճանքները, [[Թմբուկ (արեւմտահայերէն)|թմբուկ]]<nowiki/>ն ու [[Զուռնայ|զուռնա]]<nowiki/>ն, երգն ու [[Պար (արեւմտահայերէն)|պար]]<nowiki/>ը: Զոհը փոխարինուեցաւ մատաղով, կրակ վառելը փոխարինուեցաւ մոմ վառելով եւ այլ աւանդոյթներ:


Տող 87. Տող 87.
Ջուրի պաշտամունքին հետ կապուած է այն երեւոյթը, որ շատ աղբիւրներ սրբագործուած եւ դարձած էին ժողովուրդի համար ուխտատեղի: Հայաստանի մէջ, գրեթէ, բոլոր գաւառները ունեցած են իրենց «կաթնաղբիւրը» կամ «[[Լուսաղբիւր]]»ը: Այդպէս կը կոչուէին բոլոր այն աղբիւրները, որոնց ջուրը ժողովուրդը համարած է մաքրիչ, առողջացուցիչ եւ զովացուցիչ: Ժողովուրդը այդ տեղերը դարձուցած էր ուխտատեղի: Ժողովրդական դիցաբանութեան աւանդութիւնէն մեզի յայտնի է նաեւ այն, որ [[Սասունցի Դաւիթ]] ''Կաթնաղբիւր''էն ջուր խմած եւ հզօրացած է:
Ջուրի պաշտամունքին հետ կապուած է այն երեւոյթը, որ շատ աղբիւրներ սրբագործուած եւ դարձած էին ժողովուրդի համար ուխտատեղի: Հայաստանի մէջ, գրեթէ, բոլոր գաւառները ունեցած են իրենց «կաթնաղբիւրը» կամ «[[Լուսաղբիւր]]»ը: Այդպէս կը կոչուէին բոլոր այն աղբիւրները, որոնց ջուրը ժողովուրդը համարած է մաքրիչ, առողջացուցիչ եւ զովացուցիչ: Ժողովուրդը այդ տեղերը դարձուցած էր ուխտատեղի: Ժողովրդական դիցաբանութեան աւանդութիւնէն մեզի յայտնի է նաեւ այն, որ [[Սասունցի Դաւիթ]] ''Կաթնաղբիւր''էն ջուր խմած եւ հզօրացած է:


Ուխտատեղի դարձած են [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի մէջ նաեւ շատ գետեր, որոնցմէ կը յիշուի Արածանին (Բագրեւանդին մէջ), իսկ Կոգովիտ գաւառի մէջ ալ այդպիսին կը համարուէր, Գետ–Վարդանը, որու հետ գեղեցիկ աւանդութիւն մը կապուած է: Կը պատմեն, որ [[Վարդան Մամիկոնեան]] իր բանակով պարսիկներու դէմ [[Աւարայրի Ճակատամարտ|Աւարայր]]<nowiki/>ի դաշտ երթալու ատեն, անցնելով այս տեղէն, ջուր չի գտներ: Ամբողջ զօրքը ծարաւէն ուժասպառ եղած, չի կրնար շարունակել ճանապարհը: Վարդան ծնկաչոք կ'աղօթէ. այդ աղօթքէն աղբիւրներ կը բխին ու կը յագեցնեն զօրքին ծարաւը: Այդ աղբիւրներն ալ միախառնուելով կը կազմեն գետ մը, որ [[հայեր]]ը Վարդանի անունով կը կոչեն Գետ-Վարդանայ:
Ուխտատեղի դարձած են [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի մէջ նաեւ շատ գետեր, որոնցմէ կը յիշուի Արածանին (Բագրեւանդին մէջ), իսկ Կոգովիտ գաւառի մէջ ալ այդպիսին կը համարուէր, Գետ–Վարդանը, որու հետ գեղեցիկ աւանդութիւն մը կապուած է: Կը պատմեն, որ [[Վարդան Մամիկոնեան]] իր բանակով պարսիկներու դէմ [[Աւարայրի Ճակատամարտ|Աւարայր]]<nowiki/>ի դաշտ երթալու ատեն, անցնելով այս տեղէն, ջուր չի գտներ: Ամբողջ զօրքը ծարաւէն ուժասպառ եղած, չի կրնար շարունակել ճանապարհը: Վարդան ծնկաչոք կ’աղօթէ. այդ աղօթքէն աղբիւրներ կը բխին ու կը յագեցնեն զօրքին ծարաւը: Այդ աղբիւրներն ալ միախառնուելով կը կազմեն գետ մը, որ [[հայեր]]ը Վարդանի անունով կը կոչեն Գետ-Վարդանայ:


== Ծանօթագրութիւններ ==
== Ծանօթագրութիւններ ==

05:41, 26 Փետրուար 2016-ի տարբերակ

Կաղապար:ԱՀ Կաղապար:Արեւելահայերէն Նաւասարդ, Հայկական տոմարի առաջին ամիսը: Կազմուած է «նաւ» (նոր) եւ «սարդ» (տարի) բառերէն եւ կը նշանակէ «Նոր Տարի»: Նաւասարդ ամիսը ունեցած է 30 օր, սկսած է 11 Օգոստոսին եւ վերջացած՝ 9 Սեպտեմբերին: Հին հայերուն համար 1 Նաւասարդը (11 Օգոստոսը) եղած է ժողովրդական խրախճանքներու տօն:[1]

Տարուան Գաղափարը Եւ Սկիզբը

Տարին ժամանակի սահմանն է, զոր առած է բնութենէն: Ատիկա այն ժամանակաշրջանն է, որու ընթացքին Երկիր մոլորակը կը կատարէ ամբողջական պտոյտ մը Արեւուն շուրջ: Երկրին կատարած շրջապտոյտը հաւասար է 934 միլիոն քմ.-ի, որ կ’անցնի մեծ արագութեամբ, եթէ յիշենք, որ մէկ երկվայրկեանի ընթացքին կ’անցնի 30 քմ:

Տարուան գաղափարը առաջին անգամ ծագած է Հին Արեւելքի մշակութային կենդրոններէն մէկուն` Եգիպտոսի մէջ: Անիկա կապուած է Նեղոս գետի վարարման հետ: Անով պայմանաւորուած էր եգիպտացիներու կեանքը, երկրագործական աշխատանքները: Նեղոսի վարարման սկիզբը կը համընկնէր Սիրիուս աստղի երեւնալուն հետ:Այդ պատճառով ալ աստղին եւ Նեղոսի վարարման միջեւ ինկած ժամանակաշրջանը կը կոչեն տարի:

Հակառակ այն իրողութեան որ «տարի» հասկացողութիւնը ծնած է Հին Եգիպտոսի մէջ, այն ժամանակէն, երբ կը սկսի գոյութիւն ունենալ թուականութիւնը (ժամանակը համրանքը), բայց տարբեր ժողովուրդներ տարբեր ամիսներ համարած են տարուան առաջին ամիսը, եւ տարբեր եղած է անոնց նոր տարին:

Այսպէս, օրինակ, հին պարսիկներու նոր տարին կը սկսէր գարնան օրահաւասարէն եւ կը կոչուէր «վարդի» եւ գինիի» օր: Հետագային անիկա կ’ընդունուի իսլամական աշխարհի կողմէ եւ կը ստանայ «Նովրուզ» անունը, որ այսօր ալ կը նշեն մեծ շուքով:

Ռուսերը նոր տարին կը նշէին 1 Սեպտեմբերին, անգլիացիները` 26 Մարտին, իսկ Ֆրանսայի մէջ անիկա կը զուգադիպէր Զատկուան տօնին:

Հայերու մօտ տարուան առաջին ամիսը Օգոստոսն էր եւ Նաւասարդ կը կոչուէր:

Նման բազմազանութիւնը ժողովուրդներու տնտեսական ու մշակութային փոխյարաբերութիւններուն մէջ դժուարութիւններ կը յառաջացնէր: Ուստի, 16-րդ դարու վերջաւորութենէն սկսեալ՝ (1582)-ին, կ’որոշուի Նոր Տարուան սկիզբը համարել 1 Յունուարը, որ կ’ընդունուի մեր ներկայ օրացոյցի հիմքին մէջ: Տարեգրութեան մէջ, ժամանակի ընթացքին ստեղծուած էին երկու տոմարներ, որոնք կը հիմնուէին աստղաբաշխական հաշիւներու վրայ: Անոնցմէ մէկը կը կոչուէր Հին կամ Յուլեան, միւսը` Նոր կամ Գրիգորեան:

Նոր տոմարը մուծուած է Հռոմի պապին՝ Գրիգոր 13-րդի կողմէ, Յուլեան օրացոյցին փոխարէն: Այդ երկու տոմարներու միջեւ եղած տարբերութիւնը տասներեք օր է:

Այսպիսով, 1 Յունուարը Նոր Տարուան սկիզբը համարելը բնաւ ալ պատմական իրադարձութեան հետ կապ չունի եւ ընդունուած է պայմանականօրէն: Բայց ժամանակի ընթացքին անիկա աւանդոյթի ուժ կը ստանայ: Այդ օրը, որ այսօր մեզի համար այնքան հարազատ ու անփոխարինելի դարձած է, ունի համեմատաբար նոր պատմութիւն:

Թէեւ միջազգային առումով 1 Յունուարը պաշտօնապէս ընդունուած է իբրեւ Նոր տարի, բայց Միջին եւ Մերձաւոր Արեւելքի շարք մը երկիրներու մէջ (Իրանի մէջ, Աֆղանիստանի մէջ, արաբական քանի մը երկիրներու մէջ՝ կը շարունակուին պահպանել իրենց աւանդական նոր տարին:

Նաւասարդի Պատմութիւնը

Նաւասարդ անունը պարթեւ-իրանական ծագում ունի եւ կազմուած է երկու բառերէ` նաւա - նոր եւ սարդ - տարի, այսինքն` Նոր Տարի:

Նաւասարդը ամրան վերջին ամիսն է, «ոսկէ աշնան» նախադուռը: Նաւասարդի օրերուն կը հասնին հայկական հողի ու ջուրի բարիքները` խաղողն ու տանձը, դեղձն ու ձմերուկը:

Տօնակատարութիւնը

Նաւասարդեան օրերը հայերը կը տօնէին առանձին շուքով, որ կը համարուէր ամենահանդիսաւոր եւ ուրախալի տօնը:

Նոր տարին կը սկսէր 1 Նաւասարդէն (Օգոստոս) էն եւ կը տեւէր մէկ շաբաթ:

Բոլոր հայ ընտանիքները Նաւասարդը կը դիմաւորէին մեծ խրախճանքով: Այդ օրը իւրայատուկ կերակուրներ եւ ուտելիքներ կը պատրաստէին: Ճոխ սեղան կը սարքէին եւ ընտանիքի բոլոր անդամները ուրախութեամբ կը դիմաւորէին Նաւասարդը:

Կար նաեւ տոպրակ կախելու սովորութիւնը: Երդիքներէն կը կախէին գոյնզգոյն գուլպաներ, այն ակնկալութեամբ, որ անոնց մէջէն՝ Նոր տարուան, նուէրներ կը յայտնուէին:

Նաւասարդեան օրերը կը կրէին փաստօրէն ազգային–ժողովրդական բնոյթ: Կ’իշխէին զուարճութիւնը, տօնահանդէսները, երգն ու պարը: Կը մեծարէին Անահիտ ու Աստղիկ աստուածուհիները, ինչպէս նաեւ Վահագն դիւցազնը, որոնք ժողովուրդին համար բարի համբաւ ունէին:

Տօնակատարութեան Վայրերը

Պատմական Հայաստանի մէջ Նոր տարին կը կրէր համաժողովրդական բնոյթ, որու կը մասնակցէին ազգին բոլոր ներկայացուցիչները: Այդ տօնը կը նշուէր նախ Բագաւանի, ապա Աշտիշատի մէջ: Այդ շրջաններուն մէջ, տարեմուտին, Նաւասարդ ամսուան սկիզբը մեծ խրախճանքներ ու տօնախմբութիւններ կ’ըլլային:

Հին հայերու մօտ ջուրի եւ գետի նկատմամբ եղած է պաշտամունք: Նուիրական գետ համարուած է Արածանին: Անոր նկատմամբ եղած պաշտամունքը կ՚արտայայտուէր նաեւ անով, որ անոր ափին կը գտնուէին հայոց նշանաւոր դիցաւանները` Բագաւանն ու Աշտիշատը:

Նշման Արարողութիւնը

Պատկեր:Saryan-001.jpg
Մարտիրոս Սարեան

Նաւասարդի օրերուն Բագաւանը հանդիսաւոր տեսք կը ստանար: Տօնակատարութեան ներկայ կը գտնուէր թագաւորը իր շքախումբով.կը մասնակցէր նաեւ հայոց բանակը:

Կը պատմեն, որ շուրջ հարիւր քսան հազար զինուորականներ կը մասնակցէին: Այդ օրը Արածանիի ափին կարելի էր տեսնել գոյնզգոյն վրաններ, գետափը կը ստանար վրանաքաղաքի տեսք` տարածուելով դաշտերու եւ բլուրներու վրայ: Վրաններուն մէջ շքեղագոյնը կ’ըլլար ոսկեդիպակ վրանը, որ թագաւորինը կ’ըլլար, ապա աչքի կը զարնէին նախարարներուն վրանները՝ մէկը միւսէն գեղեցիկ: Ուխտաւորներու բազմութեան մեծ մասը ժամանակը կ’անցնէր ծառերու տակ: Հին ժամանակ Բագրեւանդը, ինչպէս նաեւ Բագաւանը ծառազարդ եղած են, զորս հետագային կտրատուած են նուաճողներու կողմէ:

Ուխտաւորները զոհաբերութեան համար կը բերէին խոյեր, աղաւնիներ,մեծ եղջերաւոր անասուններ, որոնց եղջիւրները կը ներկէին զանազան գոյներով: Գիշերները խարոյկ կը վառէին, որոնց բոցերուն վրայէն կը ցատկէին երեխաները եւ պատանիները, չար ոգիներէն ձերբազատելու համար:

Նաւասարդեան տօնի առթիւ հաւաքուած բազմութիւնը իրեն հետ կը բերէր նաեւ տարուան պտուղներու առաջին բերքը: Այդ ժամանակ կը կատարուէին հանդիսաւոր արարողութիւններ, տեղի կ’ունենային ձիարշաւներ, եղջերուներու վազք եւ հազարաւոր աղաւնիներ կը թռցնէին: Նաւասարդի կամ Ամանորի աստուածը հայ դիցաբանութեան մէջ կը համարուէր պտուղներու պահապանը եւ մարդոց կերակրողը: Անոր արձանը կը գտնուէր Բագաւանի մէջ, որ, ինչպէս ըսուած է, հեթանոս հայերու նշանաւոր ուխտատեղիներէն մէկն էր:Այստեղ կառուցուած էր առանձին հիւրանոց մը, ուր պատսպարան կը գտնէին եւ կը կերակրուէին օտարական անցորդներն ու եկուոր ուխտաւորները:

Ամանորը կը կոչուի նաեւ «կաղանդ», որ յունարէնէ փոխ առնուած է ու կը նշանակէ «ամսեգլխու օր», «ամսագլուխ», «ամսամուտ»: Ժամանակի ընթացքին «Ամանոր», «Կաղանդ» եւ «Տարեմուտ» հասկացողութիւնները նոյն իմաստը կը ստանան:

Նաւասարդեան խրախճանքի օրերուն կ’երգէին ու կը պարէին: Տեղի կ’ունենային նաեւ մրցումներ, ու մարզիկները կը ցուցադրէին իրենց բազուկի, միտքի ու հոգիի կարողութիւնները:

Նաւասարդը մեծ հանդէսով տօնելու յիշատակը մնացած է նաեւ Արտաշէս Ա․ թագաւորին վերագրած այն առասպելին մէջ, որ մեզի հասած է Գրիգոր Մագիստրոսի միջոցով`

Ո՞վ կու տայ ինծի ծխանի ծուխը
Եւ առաւօտը նաւասարդեան,
Եղնիկներու վազելը եւ եղջերուներու վարգելը,
Մենք փող կը փչէինք եւ թմբուկ կը զարնէինք...
Ինչպէս օրէնքն էր թագաւորներու:

Նաւասարդեան աշխարհախումբ տօնակատարութիւնները, այնուհետեւ կը շարունակուէին Աշտիշատի մէջ: Այսինքն` Բագրեւանդ գաւառէն կը տեղափոխուէին Տարօն (Մուշ), ուր կը գտնուէին Հայոց «եօթը բագինները». (հայերը թիւ եօթն ընդունած են որպէս նուիրական թիւ: Հեթանոս հայերն ալ նախընտրած էին կառուցել «եօթը բագիններ», այսինքն «եօթը զոհասեղաններ»` նուիրուած Արամազդին, Անահիտին, Միհրին, Նանէին, Աստղիկին, Տիրին եւ Վահագնին ):

Պատկեր:Saryan-002.jpg
Մարտիրոս Սարեան

Աշտիշատի մէջ եւս մեծ հանդիսաւորութեամբ կը նշուէր Նաւասարդի տօնը: Հայ ժողովուրդը այդ աւանդական տօնին, թէ’ Բագաւանի մէջ, թէ’ Աշտիշատի մէջ իր դիւցազուններուն եւ աստուածներուն պէտք էր հաշուետուութիւն ներկայացնէր անցեալ տարուան համար. Վահագնին` քաջութեան, Անահիտին` արուեստի եւ Աստղիկին` արուեստի, սիրոյ եւ բանաստեղծութեան գործերէն ներս: Այսպիսով` Վահագնը` անվեհեր էր, Անահիտը` պահպանող, Աստղիկը` պարկեշտ, որոնք ձեւով մը կը մարմնաւորէին հայ ժողովուրդի առաքինութիւնները:

Կազմակերպուող խաղերը

Աշտիշատի մէջ,  համանման յունական Ողիմպիական խաղերուն համանման, կը կազմակերպուէին մրցումներ: Այստեղ նոյնպէս մարզական խաղերու ժամանակ երիտասարդները կը ցուցադրէին իրենց բազուկի, միտքի եւ հոգիի կարողութիւնները:

Մրցոյթներու ընթացքին բանաստեղծը իր յօրինած երգը կ’արտասանէր կամ կ’երգէր, երաժիշտը իր բամբիռը կը նուագէր․ ըմբիշը՝ բազուկներու զօրութիւնը, արհեստաւորը՝ իր պատրաստած ընտիր գործերը, գիւղացին` իր հողի ճոխ բարիքները կը ցուցադրէր: Յաղթողներուն կը յանձնէին վարդերէ շինուած վառվռուն պսակներ եւ վարդաջուրով կ’օծէին: Աղաւնիներ կ՚արձակէին եւ իրարու վրայ վարդաջուր կը սրսկէին: Ընդհանրապէս կը զարդարուէին վարդերով: Այստեղէն ալ յառաջացած է Վարդավառը, որ կը նշանակէ վարդերով զարդարուիլ: Կազմուած է վարդ եւ վառ բառերէն: Վառ բառը տուեալ պարագային կը գործածուի փայլուն, պայծառ իմաստով: Մեր հեթանոս պապերէն, նաւասարդի օրերէն մեզի հասած աւանդութիւն է Վարդավառը: Յատկապէս իրարու վրայ ջուր սրսկելու սովորութիւնը:

Հեթանոսական Տօներու Փոխարինումը Քրիստոնէականով

Երբ չորրորդ դարու սկիզբը Գրիգոր Լուսաւորիչ Մեծ Հայքի մէջ տարածեց քրիստոնէական կրօնը, հեթանոսական տօներէն շատերը փոխարինուեցան քրիստոնէականով: Այսպէս, Վարդավառը, որ Աստղիկի տօնը կը համարուէր, փոխարինուեցաւ Յիսուս Քրիստոսի պայծառակերպութեան անունը կրող տօնով: Այդ տօնն ալ բնականաբար պէտք է յարմարէր Ս.Զատկուան տօնին եւ դառնար շարժական: Այսինքն` Ս.Զատիկէն իննսուն օր ետք պէտք է նշուէր անիկա, որ չէր համընկնէր հեթանոսական Վարդավառի օրուան հետ: Այդ պատճառով ալ հեթանոսական շրջանէն մեզի հասած Վարդավառը միշտ չէ, որ Օգոստոսին կը նշուի, երբեմն կը զուգադիպի Յուլիսին: Չորրորդ դարուն քրիստոնէութեան մուտքը Հայաստան չէր կրնար վերացնել ժողովուրդին մէջ արմատացած ու դարերով սրբագործուած հեթանոսական շատ աւանդոյթներ, ուստի ժողովրդական կարգ մը տօներ պահպանուեցան, անոնցմէ շատերու որոշ չափով տրուեցաւ նոր բովանդակութիւն: Ժողովուրդը շարունակեց պահել իր խրախճանքները, թմբուկն ու զուռնան, երգն ու պարը: Զոհը փոխարինուեցաւ մատաղով, կրակ վառելը փոխարինուեցաւ մոմ վառելով եւ այլ աւանդոյթներ:

Այնպէս որ ջուրի հետ կապուած հեթանոսական սովորութիւնը պահպանուեցաւ ժողովուրդին մօտ: Վարդավառին ամէնուրեք, իրարու վրայ ջուր կը սրսկեն: Ինչպէս կը տեսնենք Վարդավառի աւանդոյթը ունի շատ հին պատմութիւն եւ կապուած է պատմական Հայաստանի մէջ նշուող նաւասարդեան աշխարհախումբ տօնակատարութեան հետ:

Ջուրի Պաշտամունքը

Ջուրի պաշտամունքին հետ կապուած է այն երեւոյթը, որ շատ աղբիւրներ սրբագործուած եւ դարձած էին ժողովուրդի համար ուխտատեղի: Հայաստանի մէջ, գրեթէ, բոլոր գաւառները ունեցած են իրենց «կաթնաղբիւրը» կամ «Լուսաղբիւր»ը: Այդպէս կը կոչուէին բոլոր այն աղբիւրները, որոնց ջուրը ժողովուրդը համարած է մաքրիչ, առողջացուցիչ եւ զովացուցիչ: Ժողովուրդը այդ տեղերը դարձուցած էր ուխտատեղի: Ժողովրդական դիցաբանութեան աւանդութիւնէն մեզի յայտնի է նաեւ այն, որ Սասունցի Դաւիթ Կաթնաղբիւրէն ջուր խմած եւ հզօրացած է:

Ուխտատեղի դարձած են Արեւմտեան Հայաստանի մէջ նաեւ շատ գետեր, որոնցմէ կը յիշուի Արածանին (Բագրեւանդին մէջ), իսկ Կոգովիտ գաւառի մէջ ալ այդպիսին կը համարուէր, Գետ–Վարդանը, որու հետ գեղեցիկ աւանդութիւն մը կապուած է: Կը պատմեն, որ Վարդան Մամիկոնեան իր բանակով պարսիկներու դէմ Աւարայրի դաշտ երթալու ատեն, անցնելով այս տեղէն, ջուր չի գտներ: Ամբողջ զօրքը ծարաւէն ուժասպառ եղած, չի կրնար շարունակել ճանապարհը: Վարդան ծնկաչոք կ’աղօթէ. այդ աղօթքէն աղբիւրներ կը բխին ու կը յագեցնեն զօրքին ծարաւը: Այդ աղբիւրներն ալ միախառնուելով կը կազմեն գետ մը, որ հայերը Վարդանի անունով կը կոչեն Գետ-Վարդանայ:

Ծանօթագրութիւններ

  1. Խաչատրեան Հայկ (2003)։ Հայոց Հնօրեայ Զուարճախօսները։ Երեւան: «Ամարաս»։ էջ 118 

Կաղապար:Օրվա հոդված նախագծի մասնակից