«Հայոց Ցեղասպանութեան Ժխտում» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Չ վերջակետների ուղղում, փոխարինվեց: թ: → թ։ (192) |
Չ կետադրություն և բացատներ, փոխարինվեց: ը,զ → ը, զ (6) oգտվելով ԱՎԲ |
||
| Տող 22. | Տող 22. | ||
[[1923]]<nowiki/>-ին, [[Թուրքիա (արեւմտահայերէն)|թրքական Հանրապետութեան]] կազմաւորումէն ետք անոր քաղաքական եւ գիտական վերնախաւը անհրաժեշտութիւն չէր տեսներ տարածութիւն պահպանել հայերու ցեղասպանութենէն կամ այդ իրականացնող անձերէն։ Ղեկավարող վերնախաւը գլխաւորապէս կազմուած էր [[Միութիւն եւ յառաջադիմութիւն|իթթիհատ]]ի նախկին գործիչներէն, որոնցմէ շատերը անձամբ մասնակցած էին հայերու ոչնչացման գործողութիւններուն եւ դաշնակցութիւնը կազմած էին իսլամներու տեղագրական առաջնորդներու եւ իսլմական ցեղերու առաջնորդներու հետ, որոնք մեծ շահոյթ կը ստանային հայերու եւ յոյներու արտաքսումէն։ Հայերու ցեղասպանութեան հարցի քննարկումը կրնար քայքայիչ ըլլալ այդ դաշնակցութեան համար։ |
[[1923]]<nowiki/>-ին, [[Թուրքիա (արեւմտահայերէն)|թրքական Հանրապետութեան]] կազմաւորումէն ետք անոր քաղաքական եւ գիտական վերնախաւը անհրաժեշտութիւն չէր տեսներ տարածութիւն պահպանել հայերու ցեղասպանութենէն կամ այդ իրականացնող անձերէն։ Ղեկավարող վերնախաւը գլխաւորապէս կազմուած էր [[Միութիւն եւ յառաջադիմութիւն|իթթիհատ]]ի նախկին գործիչներէն, որոնցմէ շատերը անձամբ մասնակցած էին հայերու ոչնչացման գործողութիւններուն եւ դաշնակցութիւնը կազմած էին իսլամներու տեղագրական առաջնորդներու եւ իսլմական ցեղերու առաջնորդներու հետ, որոնք մեծ շահոյթ կը ստանային հայերու եւ յոյներու արտաքսումէն։ Հայերու ցեղասպանութեան հարցի քննարկումը կրնար քայքայիչ ըլլալ այդ դաշնակցութեան համար։ |
||
[[1926]]-ին [[Թուրքիոյ ազգային ժողով]]ը օրէնք ընդունեց Իթթիհատի հայերու կողմէն «[[Նեմեսիս գործողութիւն|նեմեսիս]]» վրիժառութեան գործողութեան շրջանակներուն մէջ սպաննուած, ինչպէս նաեւ [[1919]]-ին մահապատիժի դատապարտուած անդամներու այրիներուն եւ ծնողազուրկներուն կենսաթոշակ նշանակելու մասին։ [[1927]]-ին, [[Թուրքիոյ Հանրապետական կուսակցութիւն|թուրքիոյ Հանրապետական կուսակցութեան]] համագումարին Մուսթաֆա Քեմալ քանի մը օր շարունակ կը պատմէր այդ մասին, թէ ինչպէս անկախութեան համար պայքարի ընթացքին ստեղծուեցաւ թուրք ազգը։ Այդ բնագիրը ընդունուեցաւ իբրեւ թրքական պաշտօնական պատմութիւն եւ պետութեան կողմէ սահմանուեցաւ իբրեւ սրբութիւն։ Համաձայն այդ պատմութեան` [[Թուրքեր (արեւմտահայերէն)|թուրք]] ազգի ծագումը սկսած է 1919-ին, իսկ անոր ձեւաւորման հարցին մէջ մասնակցութիւն ունեցած են բացառապէս իսլամները եւ առաջին հերթին` թուրքերը։ Ճառը կը գովաբանէր թուրքերը եւ կը մերկացնէր քրիստոնէական փոքրամասնութիւններն ու Արեւմուտքը։ Աթաթուրքի պատմական մտապատկերը կ՛արհամարհէր թրքական հասարակութեան մէջ պատմականօրէն կազմաւորուած աւանդական բազմացեղութիւնը։ Թրքական Հանրապետութեան մասին խմբակային աւանդոյթներուն մէջ տեղ չկար ցեղային փոքրամասնութիւններու` հայերու, [[քիւրտեր]]ու, [[յոյներ]]ու համար, իսկ անոնց նկատմամբ նախահանրապետական շրջանին եւ անոնցմէ ետք իրականացուած բռնութիւններու մասին կը լռէին։ Մինչ այժմ [[Թուրքիոյ քրէական օրէնսդրութեան 301-րդ յօդուածը|թուրքիոյ քրէական օրէնսդրութեամբ]]յանցագործութիւն կը համարէ պատմութեան քեմալական տարբերակի քննադատութիւնը,զորս անհնար կը դարձնէ թրքական հասարակութեան մէջ անոր քննարկումը<ref name="Renewal and Silence" /><ref name="Reading Genocide">{{Գիրք|վերնագիր=Suny, Gփջek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|42-52|հեղինակ=Fatma Mֆge Gփջek.|մաս=Reading Genocide: Turkish Historiography on 1915}}</ref>: |
[[1926]]-ին [[Թուրքիոյ ազգային ժողով]]ը օրէնք ընդունեց Իթթիհատի հայերու կողմէն «[[Նեմեսիս գործողութիւն|նեմեսիս]]» վրիժառութեան գործողութեան շրջանակներուն մէջ սպաննուած, ինչպէս նաեւ [[1919]]-ին մահապատիժի դատապարտուած անդամներու այրիներուն եւ ծնողազուրկներուն կենսաթոշակ նշանակելու մասին։ [[1927]]-ին, [[Թուրքիոյ Հանրապետական կուսակցութիւն|թուրքիոյ Հանրապետական կուսակցութեան]] համագումարին Մուսթաֆա Քեմալ քանի մը օր շարունակ կը պատմէր այդ մասին, թէ ինչպէս անկախութեան համար պայքարի ընթացքին ստեղծուեցաւ թուրք ազգը։ Այդ բնագիրը ընդունուեցաւ իբրեւ թրքական պաշտօնական պատմութիւն եւ պետութեան կողմէ սահմանուեցաւ իբրեւ սրբութիւն։ Համաձայն այդ պատմութեան` [[Թուրքեր (արեւմտահայերէն)|թուրք]] ազգի ծագումը սկսած է 1919-ին, իսկ անոր ձեւաւորման հարցին մէջ մասնակցութիւն ունեցած են բացառապէս իսլամները եւ առաջին հերթին` թուրքերը։ Ճառը կը գովաբանէր թուրքերը եւ կը մերկացնէր քրիստոնէական փոքրամասնութիւններն ու Արեւմուտքը։ Աթաթուրքի պատմական մտապատկերը կ՛արհամարհէր թրքական հասարակութեան մէջ պատմականօրէն կազմաւորուած աւանդական բազմացեղութիւնը։ Թրքական Հանրապետութեան մասին խմբակային աւանդոյթներուն մէջ տեղ չկար ցեղային փոքրամասնութիւններու` հայերու, [[քիւրտեր]]ու, [[յոյներ]]ու համար, իսկ անոնց նկատմամբ նախահանրապետական շրջանին եւ անոնցմէ ետք իրականացուած բռնութիւններու մասին կը լռէին։ Մինչ այժմ [[Թուրքիոյ քրէական օրէնսդրութեան 301-րդ յօդուածը|թուրքիոյ քրէական օրէնսդրութեամբ]]յանցագործութիւն կը համարէ պատմութեան քեմալական տարբերակի քննադատութիւնը, զորս անհնար կը դարձնէ թրքական հասարակութեան մէջ անոր քննարկումը<ref name="Renewal and Silence" /><ref name="Reading Genocide">{{Գիրք|վերնագիր=Suny, Gփջek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|42-52|հեղինակ=Fatma Mֆge Gփջek.|մաս=Reading Genocide: Turkish Historiography on 1915}}</ref>: |
||
[[Պատկեր:Mark Lambert Bristol.jpg|thumb|left|200px|Թուրքիոյ ԱՄՆ-ի գերագոյն կոմիսար [[Մարք Պրիսթոլ]]ը, որ ձեւաւորած է ԱՄՆ-ի Թուրքիոյ հանդէպ ունեցած քաղաքականութիւնը։]] |
[[Պատկեր:Mark Lambert Bristol.jpg|thumb|left|200px|Թուրքիոյ ԱՄՆ-ի գերագոյն կոմիսար [[Մարք Պրիսթոլ]]ը, որ ձեւաւորած է ԱՄՆ-ի Թուրքիոյ հանդէպ ունեցած քաղաքականութիւնը։]] |
||
1919-էն Թուրքիա դարձաւ ամերիկեան ռազմավարական հետաքրքրութիւններու անբաժան մասը,հետախուզութեան մեծ շուկայ եւ յառաջապահ՝ ընդդէմ Խորհրդային [[Ռուսաստան (արեւմտահայերէն)|Ռուսաստանի]], յետոյ նաեւ` [[ԽՍՀՄ (արեւմտահայերէն)|ԽՍՀՄ]]-ի։ [[Մերձաւոր Արեւելք]]ի երկրորդ մեծ խաղացողը կը հանդիսանար [[Մեծն Բրիտանիա]]ն: Այս երկու երկիրներն ալ կը հետապնդէին այն սկզբունքը, որ որքան քիչ հարց կը ծագի Թուրքիոյ հին կազմին մասին, այնքան լաւ, եւ ամէն գնով կ՛աջակցէին Հայոց ցեղասպանութեան թրքական ժխտման։ |
1919-էն Թուրքիա դարձաւ ամերիկեան ռազմավարական հետաքրքրութիւններու անբաժան մասը, հետախուզութեան մեծ շուկայ եւ յառաջապահ՝ ընդդէմ Խորհրդային [[Ռուսաստան (արեւմտահայերէն)|Ռուսաստանի]], յետոյ նաեւ` [[ԽՍՀՄ (արեւմտահայերէն)|ԽՍՀՄ]]-ի։ [[Մերձաւոր Արեւելք]]ի երկրորդ մեծ խաղացողը կը հանդիսանար [[Մեծն Բրիտանիա]]ն: Այս երկու երկիրներն ալ կը հետապնդէին այն սկզբունքը, որ որքան քիչ հարց կը ծագի Թուրքիոյ հին կազմին մասին, այնքան լաւ, եւ ամէն գնով կ՛աջակցէին Հայոց ցեղասպանութեան թրքական ժխտման։ |
||
1919-ին, Թուրքիոյ մէջ [[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|ԱՄՆ]]-ի Գերագոյն յանձնակատար նշանակուեցաւ ատմիրալ [[Մարք Պրիսթոլ]]ը ({{lang-en|Mark Lambert Bristol}}), որ անկեղծօրէն համոզուած էր, որ [[Ուիլսընեան Հայաստան]]ը Իրաքի եւ Խորհրդային Ռուսաստանի միջեւ իբրեւ թափարգել կը ծառայէ միայն յօգուտ [[Ֆրանսա (արեւմտահայերէն)|Ֆրանսայի]] եւ [[Մեծն Բրիտանիա|Մեծն Բրիտանիոյ]]: Տնտեսական ոլորտին մէջ Պրիսթոլ կը ձգտէր ամրապնդել ամերիկեան ազդեցութիւնը Թուրքիոյ մէջ։ «Կասկածելի» ազգային փոքրամասնութիւնները կ՛ընկալուէին անոր կողմէ իբրեւ Թուրքիոյ կայունութեան սպառնալիք։ [[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|ԱՄՆ]]-ի քաղաքականութիւնը կը բխէր Հայաստանի` իբրեւ առանցք արտաքին պաշտպանութեան գոյատեւման անկարող. իսկ այդ պաշտպանութիւնը կրնար ցուցաբերել միայն [[Խորհրդային Ռուսաստան (արեւմտահայերէն)|Խորհրդային Ռուսաստանը]]: Կ. Պոլիս ժամանած առաջին իսկ օրերէն Պրիսթոլ սկսաւ քննադատել ամերիկեան կազմակերպութիւններու` հայերուն աջակցող գործողութիւնները եւ հակառակ քայլեր կը ձեռնարկէր [[Մերձարեւելեան օգնութիւն|«մերձարեւելեան օգնութիւն»]] ({{lang-en|Near East Relief}}) կազմակերպութեան կողմէ հայ որբերու` Թուրքիայէն դուրսբերման փորձերուն` յայտարարելով, որ «աւելի լաւ է զոհել այդ որբերը, եթէ ատիկա անհրաժեշտ է, որպէսզի վստահութիւնն ամրապնդուի»<ref name="Bloxham-195">Bristol to Secretary of State, 29 May 1922. // Մէջբերում Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians, 195 գրքից</ref>: Պրիսթոլ նաեւ թուրք ընտանիքներու մէջ ինկած հայ կանանց ազատելու փորձերուն ուղղուած հակառակ քայլեր կը ձեռնարկէր մէջ<ref name="Bristol" group="Ն">ԱՄՆ-ի արտաքին գործոց նախարարութեան սկզբնական փաստաթուղթին մէջ Պրիսթոլի արտայայտութիւնները ընդգծուած էին եւ մեկնաբանուած` «Ասիկա այն քիչ դէպքերէն մէկն է, ուր Պրիսթոլ իրօք կ'ըսէ այն ինչ, որ կը մտածէ» (Bristol diary, 10, 12 Oct. 1922 // Մէջբերւում է Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians, 196 գրքից)</ref>: 1922 թուականին Թուրքիոյ եւ [[Յունաստան (արեւմտահյաերէն)|Յունաստանի]] միջեւ սկսած ազգաբնակչութեան զանգուածային փոխանակման ժամանակ Պրիսթոլ բնութագրեց յոյները եւ հայերը իբրեւ «դարերով արիւն քաշող տզրուկներու» եւ հրապարակայնօրէն յայտարարեց, որ բոլոր քրիստոնեաները պէտք է լքեն Թուրքիան եւ այլ վայրի մէջ բնակութիւն հաստատեն։ Այդ ամէնը կը ներդաշնակուէր Իթթիհատականներու եւ քեմալականներու ազգայնամոլական եւ հակաքրիստոնէական հռետորաբանութեան հետ<ref name="Bloxham-185-197">{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր =185-197}}</ref>: |
1919-ին, Թուրքիոյ մէջ [[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|ԱՄՆ]]-ի Գերագոյն յանձնակատար նշանակուեցաւ ատմիրալ [[Մարք Պրիսթոլ]]ը ({{lang-en|Mark Lambert Bristol}}), որ անկեղծօրէն համոզուած էր, որ [[Ուիլսընեան Հայաստան]]ը Իրաքի եւ Խորհրդային Ռուսաստանի միջեւ իբրեւ թափարգել կը ծառայէ միայն յօգուտ [[Ֆրանսա (արեւմտահայերէն)|Ֆրանսայի]] եւ [[Մեծն Բրիտանիա|Մեծն Բրիտանիոյ]]: Տնտեսական ոլորտին մէջ Պրիսթոլ կը ձգտէր ամրապնդել ամերիկեան ազդեցութիւնը Թուրքիոյ մէջ։ «Կասկածելի» ազգային փոքրամասնութիւնները կ՛ընկալուէին անոր կողմէ իբրեւ Թուրքիոյ կայունութեան սպառնալիք։ [[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|ԱՄՆ]]-ի քաղաքականութիւնը կը բխէր Հայաստանի` իբրեւ առանցք արտաքին պաշտպանութեան գոյատեւման անկարող. իսկ այդ պաշտպանութիւնը կրնար ցուցաբերել միայն [[Խորհրդային Ռուսաստան (արեւմտահայերէն)|Խորհրդային Ռուսաստանը]]: Կ. Պոլիս ժամանած առաջին իսկ օրերէն Պրիսթոլ սկսաւ քննադատել ամերիկեան կազմակերպութիւններու` հայերուն աջակցող գործողութիւնները եւ հակառակ քայլեր կը ձեռնարկէր [[Մերձարեւելեան օգնութիւն|«մերձարեւելեան օգնութիւն»]] ({{lang-en|Near East Relief}}) կազմակերպութեան կողմէ հայ որբերու` Թուրքիայէն դուրսբերման փորձերուն` յայտարարելով, որ «աւելի լաւ է զոհել այդ որբերը, եթէ ատիկա անհրաժեշտ է, որպէսզի վստահութիւնն ամրապնդուի»<ref name="Bloxham-195">Bristol to Secretary of State, 29 May 1922. // Մէջբերում Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians, 195 գրքից</ref>: Պրիսթոլ նաեւ թուրք ընտանիքներու մէջ ինկած հայ կանանց ազատելու փորձերուն ուղղուած հակառակ քայլեր կը ձեռնարկէր մէջ<ref name="Bristol" group="Ն">ԱՄՆ-ի արտաքին գործոց նախարարութեան սկզբնական փաստաթուղթին մէջ Պրիսթոլի արտայայտութիւնները ընդգծուած էին եւ մեկնաբանուած` «Ասիկա այն քիչ դէպքերէն մէկն է, ուր Պրիսթոլ իրօք կ'ըսէ այն ինչ, որ կը մտածէ» (Bristol diary, 10, 12 Oct. 1922 // Մէջբերւում է Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians, 196 գրքից)</ref>: 1922 թուականին Թուրքիոյ եւ [[Յունաստան (արեւմտահյաերէն)|Յունաստանի]] միջեւ սկսած ազգաբնակչութեան զանգուածային փոխանակման ժամանակ Պրիսթոլ բնութագրեց յոյները եւ հայերը իբրեւ «դարերով արիւն քաշող տզրուկներու» եւ հրապարակայնօրէն յայտարարեց, որ բոլոր քրիստոնեաները պէտք է լքեն Թուրքիան եւ այլ վայրի մէջ բնակութիւն հաստատեն։ Այդ ամէնը կը ներդաշնակուէր Իթթիհատականներու եւ քեմալականներու ազգայնամոլական եւ հակաքրիստոնէական հռետորաբանութեան հետ<ref name="Bloxham-185-197">{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր =185-197}}</ref>: |
||
ԱՄՆ-ի մէջ միսիոնարական գրականութիւնը հիմնականին դրական ուղղութիւն ունէր հայերու հանդէպ եւ բացասական` թուրքերու նկատմամբ, բացի ատկէ, 1915-ի իրադարձութիւնները դժուար էր մեկնաբանել յօգուտ [[Թուրքիա (արեւմտահայերէն)|Թուրքիոյ]]: «Հաւասարակշռութիւնը» պահպանելու համար Պրիսթոլ կը նուազեցնէր հայ զոհերու քանակը կամ ընդհանրապէս կը հրաժարէր զանոնք ընդունելէ։ [[Փետրուար]] [[1920]]-ին ան դիտումնաւոր ապատեղեկատուութիւն ներկայացուց [[ԱՄՆ արտաքին գործոց նախարարութեան]] [[Կիլիկիա (արեւմտահայերէն)|Կիլիկիոյ]] մէջ տեղի ունեցած հայերու սպանդի մասին` յայտարարելով, որ այնտեղ զոհեր չեն եղած։ Այն դէպքերուն մէջ, երբ ան պէտք է բացատրութիւն տար զանգուածային սպանութիւններու մասին, Պրիսթոլ կը յայտարարէր, որ անով զբաղած են «աշխարհի այդ հատուածի բոլոր ազգերը»: Կատարուածին վերաբերեալ տեսակէտներու վերանայման եւս մէկ աշխոյժ կողմնակից էր ատմիրալ [[Քոլպի Չեսթըր]]ը ({{lang-en|Colby Mitchell Chester}}), որ 1922-ին գրած էր, որ Օսմանեան ղեկավարութիւնը մեծ գումարներով տեղափոխած է հայերը [[Սուրիա|Սուրիոյ]] ամենահիասքանչ շրջանները, ուր կլիման կը յիշեցնէր [[Ֆլորիտա]]ն: Այդ պնդումները տարրեր կը պարունակէին, որոնք հետագային ընդունուեցան հայերու ցեղասպանութիւնը ժխտողներու հետեւորդները` հայերու կորուստներու նուազեցում, հայերը սպաննելու մտադրութեան ժխտում, սպանութիւններու զոհերու եւ եւրոպացիներու մեղադրում, ուժեղացուած ուշադրութիւն թրքական կորուստներուն։ Պրիսթոլ նոյնպէս ապատեղեկացուց արտաքին գործոց նախարարութեան թուրքերու կողմէ քրտական ապստամբութիւններու դաժան ճնշումներու մասին` նկարագրելով զանոնք,իբրեւ «թրքական բանակի հրաշալի քաջագործութիւն»: [[1923]]-ին ստեղծուեցաւ «Թուրքիոյ Ամերիկեան բարեկամներ» կազմակերպութիւնը ({{lang-en|American Friends of Turkey}}), որ հետագային ղեկավարեց Պրիսթոլը<ref name="Bloxham 197-202">{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր =197-202}}</ref>: |
ԱՄՆ-ի մէջ միսիոնարական գրականութիւնը հիմնականին դրական ուղղութիւն ունէր հայերու հանդէպ եւ բացասական` թուրքերու նկատմամբ, բացի ատկէ, 1915-ի իրադարձութիւնները դժուար էր մեկնաբանել յօգուտ [[Թուրքիա (արեւմտահայերէն)|Թուրքիոյ]]: «Հաւասարակշռութիւնը» պահպանելու համար Պրիսթոլ կը նուազեցնէր հայ զոհերու քանակը կամ ընդհանրապէս կը հրաժարէր զանոնք ընդունելէ։ [[Փետրուար]] [[1920]]-ին ան դիտումնաւոր ապատեղեկատուութիւն ներկայացուց [[ԱՄՆ արտաքին գործոց նախարարութեան]] [[Կիլիկիա (արեւմտահայերէն)|Կիլիկիոյ]] մէջ տեղի ունեցած հայերու սպանդի մասին` յայտարարելով, որ այնտեղ զոհեր չեն եղած։ Այն դէպքերուն մէջ, երբ ան պէտք է բացատրութիւն տար զանգուածային սպանութիւններու մասին, Պրիսթոլ կը յայտարարէր, որ անով զբաղած են «աշխարհի այդ հատուածի բոլոր ազգերը»: Կատարուածին վերաբերեալ տեսակէտներու վերանայման եւս մէկ աշխոյժ կողմնակից էր ատմիրալ [[Քոլպի Չեսթըր]]ը ({{lang-en|Colby Mitchell Chester}}), որ 1922-ին գրած էր, որ Օսմանեան ղեկավարութիւնը մեծ գումարներով տեղափոխած է հայերը [[Սուրիա|Սուրիոյ]] ամենահիասքանչ շրջանները, ուր կլիման կը յիշեցնէր [[Ֆլորիտա]]ն: Այդ պնդումները տարրեր կը պարունակէին, որոնք հետագային ընդունուեցան հայերու ցեղասպանութիւնը ժխտողներու հետեւորդները` հայերու կորուստներու նուազեցում, հայերը սպաննելու մտադրութեան ժխտում, սպանութիւններու զոհերու եւ եւրոպացիներու մեղադրում, ուժեղացուած ուշադրութիւն թրքական կորուստներուն։ Պրիսթոլ նոյնպէս ապատեղեկացուց արտաքին գործոց նախարարութեան թուրքերու կողմէ քրտական ապստամբութիւններու դաժան ճնշումներու մասին` նկարագրելով զանոնք, իբրեւ «թրքական բանակի հրաշալի քաջագործութիւն»: [[1923]]-ին ստեղծուեցաւ «Թուրքիոյ Ամերիկեան բարեկամներ» կազմակերպութիւնը ({{lang-en|American Friends of Turkey}}), որ հետագային ղեկավարեց Պրիսթոլը<ref name="Bloxham 197-202">{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր =197-202}}</ref>: |
||
1951-ին, ամերիկացի մասնագէտ [[Լիւիս Թովմաս]] ({{lang-en|Lewis Thomas}}) համահեղինակներու հետ կը հրատարակէ «Միացեալ Նահանգները, Թուրքիան եւ Իրանը» գիրքը` «Ամերիկայի արտաքին քաղաքականութեան գրադարան» շարքէն։ Սերիոյ խմբագիր հանդէս եկաւ [[Ամն-ի պետ քարտուղար]]ի նախկին տեղակալ [[Սամնըր Ուելս]]ը ({{lang-en|Sumner Welles}}), որ նախաբանին մէջ կը նշէր թուրքերու եւ կոմունիզմի միջեւ հիմնական հակադրութեան մասին։ Նկարագրելով Թուրքիան` Լիւիս Թովմաս կը պնդէր, որ թուրքերը, ոչնչացնելով եւ տեղահանելով հայերը՝ կը փրկէին իրենք զիրենք։ Ըստ Թովմասի` Թուրքիոյ բնակչութեան միատարրութիւնը կ՛ապահովէ երկրի կայունութիւնը, որ ԱՄՆ-ի համար կարեւոր գործընկեր էր։ Թովմասի աշակերտը [[Պրինսթընի համալսարան]]ին մէջ [[Ստենֆորդ Շոու]]ն էր, որ իր հերթին կը ղեկավարէր [[Ճասթին Մաքքարտնի]]ի եւ [[Հիթ Լոուրի]]ի թեզի պաշտպանութիւնը [[Գալիֆորնիոյ համալսարան (Լոս Անճելըս)|Գալիֆորնիոյ համալսարան]]ին մէջ<ref name="Bloxham_213-214">Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր=213-214</ref>: Շոուն, Մաքքարտնին եւ Լոուրին դարձան հայերու ցեղասպանութեան ժխտման առանցքային անձերը ԱՄՆ-ի մէջ<ref name="Charny_163">Israel W. Charny:Encyclopedia of genocide, հատոր 1, 163</ref>: |
1951-ին, ամերիկացի մասնագէտ [[Լիւիս Թովմաս]] ({{lang-en|Lewis Thomas}}) համահեղինակներու հետ կը հրատարակէ «Միացեալ Նահանգները, Թուրքիան եւ Իրանը» գիրքը` «Ամերիկայի արտաքին քաղաքականութեան գրադարան» շարքէն։ Սերիոյ խմբագիր հանդէս եկաւ [[Ամն-ի պետ քարտուղար]]ի նախկին տեղակալ [[Սամնըր Ուելս]]ը ({{lang-en|Sumner Welles}}), որ նախաբանին մէջ կը նշէր թուրքերու եւ կոմունիզմի միջեւ հիմնական հակադրութեան մասին։ Նկարագրելով Թուրքիան` Լիւիս Թովմաս կը պնդէր, որ թուրքերը, ոչնչացնելով եւ տեղահանելով հայերը՝ կը փրկէին իրենք զիրենք։ Ըստ Թովմասի` Թուրքիոյ բնակչութեան միատարրութիւնը կ՛ապահովէ երկրի կայունութիւնը, որ ԱՄՆ-ի համար կարեւոր գործընկեր էր։ Թովմասի աշակերտը [[Պրինսթընի համալսարան]]ին մէջ [[Ստենֆորդ Շոու]]ն էր, որ իր հերթին կը ղեկավարէր [[Ճասթին Մաքքարտնի]]ի եւ [[Հիթ Լոուրի]]ի թեզի պաշտպանութիւնը [[Գալիֆորնիոյ համալսարան (Լոս Անճելըս)|Գալիֆորնիոյ համալսարան]]ին մէջ<ref name="Bloxham_213-214">Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր=213-214</ref>: Շոուն, Մաքքարտնին եւ Լոուրին դարձան հայերու ցեղասպանութեան ժխտման առանցքային անձերը ԱՄՆ-ի մէջ<ref name="Charny_163">Israel W. Charny:Encyclopedia of genocide, հատոր 1, 163</ref>: |
||
| Տող 57. | Տող 57. | ||
* Հայերը իրենք սադրած էին իրենց արտաքսումն ու ոչնչացումը։ |
* Հայերը իրենք սադրած էին իրենց արտաքսումն ու ոչնչացումը։ |
||
Սադրանքներու վարկածը կը սնանէր գաղափարական ըմբռնումներով եւ օսմանեան հասարակութեան որեւէ բացասական գիծ չէր ընդուներ։ Ան կ՛անտեսէր նաեւ հայերու դիմադրութեան պատճառները եւ հայ ազգաբնակչութեան մեծամասնութեան օրինապահութիւնը թրքական պետութեան հանդէպ։ Առաջին անգամ այդ վարկածը առաջադրուեցաւ Օսմանեան կայսրութեան ներքին գործերու |
Սադրանքներու վարկածը կը սնանէր գաղափարական ըմբռնումներով եւ օսմանեան հասարակութեան որեւէ բացասական գիծ չէր ընդուներ։ Ան կ՛անտեսէր նաեւ հայերու դիմադրութեան պատճառները եւ հայ ազգաբնակչութեան մեծամասնութեան օրինապահութիւնը թրքական պետութեան հանդէպ։ Առաջին անգամ այդ վարկածը առաջադրուեցաւ Օսմանեան կայսրութեան ներքին գործերու նախարար՝ ՝ [[Թալլաթ]]ի կողմէ, որ հայերու արտաքսումը կ՛արդարացնէր Վանի հայերու 1915-ի ապստամբութեամբ։ Այլ ընտրանքային բացատրութիւն կ՛առաջարկուէր Օսմանեան կայսրութեան մէջ [[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|ԱՄՆ]]-ի դեսպան [[Հենրի Մորկընթաու (արեւմտահայերէն)|Հենրի Մորկընթաուի]] կողմէ։ Հիմնուելով ռուսական զօրքերու նահանջած բնակավայրերուն մէջ օսմանեան զինուորներու կողմէն հետապնդուող հայ ազգաբնակչութեան նկատմամբ գազանութիւններու մասին ամերիկեան միսիոնարներու տեղեկութիւններու վրայ` Մորկընթաուն կու գայ այն եզրակացութեան, որ Վանի իրադարձութիւնները միայն առիթ հանդիսացան Թուրքիոյ հայ ազգաբնակչութեան նպատակաուղղուած ոչնչացման :<ref name="Miller-75-77">''Miller, Donald E. and Miller, Lorna Touryan''. Survivors: An Oral History Of The Armenian Genocide. Berkeley: University of California Press. P. 75-77</ref> Աւելի ուշ սադրանքներու վարկածը աջակցութիւն գտաւ արեւմտեան պատմաբաններ [[Ուիլիամ Լանգըր]]ի եւ [[Ստենֆորդ Շոու]]ի, ինչպէս նաեւ թուրք պատմաբաններու կողմէ, որոնք կը պնդէին, որ հայ յեղափոխականները գիտակցաբար զոհաբերեցին իրենց հայրենակիցները` յանուն անկախ հայկական պետութեան ստեղծման։ |
||
Այդ վարկածի քննադատները ուշադրութեան կ՛արժանացնեն այն հանգամանքը, որ հայկական յեղափոխական խումբերը կազմաւորուեցան, երբ այլեւս չկային հայերու գոյութիւնը ապահոուղ պայքարի այլ եղանակներ, եւ որ այդ խումբերը հիացմունքի առարկայ էին ծայրահեղական [[երիտթուրքեր (արեւմտահայերէն)|երիտթուրքեր]]ու համար։ Քննադատները անիմաստ կը համարեն սադրանքներու վարկածը [[1896]]-ին, մանաւանդ [[1908]]-ին դիտարկուող իրադարձութիւններէն ետք, երբ, չնայած հայ ազգաբնակչութեան ճնշող մեծամասնութեան օրինապահութեան եւ Օսմանեան կայսրութեան խորհրդարանին մէջ հայկական կուսակցութիւններու աշխատանքին` հայերու նկատմամբ խտրականութիւնն ու սպանութիւնները չէին դադրեր (առաւել յայտնի դէպքերէն է [[Ատանայի ջարդ]]ը):<ref name="Suny-qog-24-27">{{Գիրք|վերնագիր=Suny, Gփջek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|մէջբերուող էջեր=24-27|հեղինակ=Ronald Grigor Suny.|մաս=Writing Genocide. The Fate of the Ottoman Armenians}}</ref><ref name="Suny-qog-100-101">{{Գիրք|վերնագիր=Suny, Gփջek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|մէջբերուող էջեր=100-101|հեղինակ=Ronald Grigor Suny.|մաս=Writing Genocide. The Fate of the Ottoman Armenians}}</ref> [[Տոնալտ Պլոքսհեմ]]ը կը նշէ, որ այդ փաստարկը կը միտէր Օսմանեան պետութեան գործողութիւնները ընկալելու միայն որպէս պատասխան` պետական գաղափարախօսութեան անտեսման եւ հայ յեղափոխականներու դերի բարձրացման։<ref name="Bloxham-17" /> Պատմաբանը բազմաթիւ ցեղասպանութիւններու օրինակներ կը բերէ` սկսած [[Հերերոներու եւ հոտենտոտներու ապստամբութիւն|հերերոներու եւ հոտենտոտներու ոչնչացումէն]] մինչեւ [[Հարաւ Սլաւիոյ փլուզում]], երբ սպաննող կողմը իր գործողութիւններու շարժառիթ կը համարէ զոհին դիմադրութիւնը<ref name="Bloxham-208-210">{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր =208-210}}</ref>: Հակադարձելով սադրանքներու վարկածին` [[Քրիստոֆըր Ճոզըֆ Ուոքըր]]ը կը նշէ, որ ան կը հակասէ ժամանակագրութեան, քանի որ հայերու առաջին արտաքսումը տեղի ունեցած էր [[[[8 Ապրիլ]] 1915-ին [[Զէյթուն]]]] քաղաքին մէջ, եւ օրինակ կը բերէ Ստենֆորդ Շոուն, որ, արդարացնելով թրքական իշխանութիւններու գործողութիւնները Թուրքիոյ ժամանակակից պատմութեան մասին գիրքին մէջ, ոչ մէկ ձեւով կը յիշատակէ Վանի (1915-ի Ապրիլի կէսերուն) հայկական ապստամբութեան նախորդող հայերու արտաքսումները եւ սպանութիւնները<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-218-219">Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times, volume=2, pages=218-219</ref>: |
Այդ վարկածի քննադատները ուշադրութեան կ՛արժանացնեն այն հանգամանքը, որ հայկական յեղափոխական խումբերը կազմաւորուեցան, երբ այլեւս չկային հայերու գոյութիւնը ապահոուղ պայքարի այլ եղանակներ, եւ որ այդ խումբերը հիացմունքի առարկայ էին ծայրահեղական [[երիտթուրքեր (արեւմտահայերէն)|երիտթուրքեր]]ու համար։ Քննադատները անիմաստ կը համարեն սադրանքներու վարկածը [[1896]]-ին, մանաւանդ [[1908]]-ին դիտարկուող իրադարձութիւններէն ետք, երբ, չնայած հայ ազգաբնակչութեան ճնշող մեծամասնութեան օրինապահութեան եւ Օսմանեան կայսրութեան խորհրդարանին մէջ հայկական կուսակցութիւններու աշխատանքին` հայերու նկատմամբ խտրականութիւնն ու սպանութիւնները չէին դադրեր (առաւել յայտնի դէպքերէն է [[Ատանայի ջարդ]]ը):<ref name="Suny-qog-24-27">{{Գիրք|վերնագիր=Suny, Gփջek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|մէջբերուող էջեր=24-27|հեղինակ=Ronald Grigor Suny.|մաս=Writing Genocide. The Fate of the Ottoman Armenians}}</ref><ref name="Suny-qog-100-101">{{Գիրք|վերնագիր=Suny, Gփջek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|մէջբերուող էջեր=100-101|հեղինակ=Ronald Grigor Suny.|մաս=Writing Genocide. The Fate of the Ottoman Armenians}}</ref> [[Տոնալտ Պլոքսհեմ]]ը կը նշէ, որ այդ փաստարկը կը միտէր Օսմանեան պետութեան գործողութիւնները ընկալելու միայն որպէս պատասխան` պետական գաղափարախօսութեան անտեսման եւ հայ յեղափոխականներու դերի բարձրացման։<ref name="Bloxham-17" /> Պատմաբանը բազմաթիւ ցեղասպանութիւններու օրինակներ կը բերէ` սկսած [[Հերերոներու եւ հոտենտոտներու ապստամբութիւն|հերերոներու եւ հոտենտոտներու ոչնչացումէն]] մինչեւ [[Հարաւ Սլաւիոյ փլուզում]], երբ սպաննող կողմը իր գործողութիւններու շարժառիթ կը համարէ զոհին դիմադրութիւնը<ref name="Bloxham-208-210">{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր =208-210}}</ref>: Հակադարձելով սադրանքներու վարկածին` [[Քրիստոֆըր Ճոզըֆ Ուոքըր]]ը կը նշէ, որ ան կը հակասէ ժամանակագրութեան, քանի որ հայերու առաջին արտաքսումը տեղի ունեցած էր [[[[8 Ապրիլ]] 1915-ին [[Զէյթուն]]]] քաղաքին մէջ, եւ օրինակ կը բերէ Ստենֆորդ Շոուն, որ, արդարացնելով թրքական իշխանութիւններու գործողութիւնները Թուրքիոյ ժամանակակից պատմութեան մասին գիրքին մէջ, ոչ մէկ ձեւով կը յիշատակէ Վանի (1915-ի Ապրիլի կէսերուն) հայկական ապստամբութեան նախորդող հայերու արտաքսումները եւ սպանութիւնները<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-218-219">Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times, volume=2, pages=218-219</ref>: |
||
| Տող 119. | Տող 119. | ||
Ինքը` [[Թուրքիա (արեւմտահայերէն)|Թուրքիան]], իր պահոցները բանալու մասին առաջին անգամ պաշտօնապէս յայտարարած է [[1989]] թուականին։ Այս յայտարարութեան կապակցութեամբ [[Եաիր Օրոն]]ը կը նշէ, որ անոնցէ ետք թրքական կառավարութիւնը դեռեւս քանի մը անգամ յայտարարած է հերթական անգամ «պահոցներու բացման» մասին այն դէպքին, երբ իրականի մէջ փաստաթուղթերու հասանելիութիւնը սահմանափակուած է<ref name="Auron_259-260">Yair Auron "The banality of denial: Israel and the Armenian genocide", pages 259-260</ref>: Հիզեր Ռեյը նոյնպէս համաձայն է, որ գիտնականներուն վաղուց մերժուած է օսմանեան պահոցներու հասանելիութեան թոյլտուութիւնը. «1980-ականներու վերջերուն թրքական կառավարութեան կողմէն որոշ պահոցներ մուտք գործելու թոյլտուութիւն տրուեցաւ, բայց անոնցմէ էր այն նիւթը, որ սահմանափակուած էր, եւ կառավարութիւնը շատ կողմնակալ մօտեցում կը ցուցաբերէր անոնց հանդէպ, որոնց թոյլ կը տրուէր ուսումնասիրել նիւթը»<ref>Heather Rae. State Identities and the Homogenisation of Peoples. Cambridge: Cambridge University Press, 2002, p. 128. ISBN 0-521-79708-X. «Scholars have long been denied access to Ottoman archives. In the late 1980s access was granted to some archives by the Turkish government, but it appears that the material was limited and the government took a very selective approach to who was allowed to study the materialէ</ref><ref>Vahakn Dadrian. «Ottoman archives and Denial of the Armenian Genocideէ in The Armenian Genocide: History, Politics and Ethics. Richard G. Hovannisian (ed.) New York: Palgrave MacMillan, 1992.</ref>: Նմանատիպ տեսակէտ յայտնեց նաեւ Թաներ Աքչամը<ref>Taner Akcam. A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility. Macmillan, 2007, ISBN 1466832126, 9781466832121. Стр. 5 «While we are missing a significant portion of these papers, what remains in the Ottoman archives and in court records is sufficient to show that the CUP Central Committee, and the Special Organization it set up to carry out its plan, did deliberately attempt to destroy the Armenian populationէ</ref>: [[Հոկտեմբեր]] [[2000]] թուականին թրքական քաղաքական գործիչ Մուստաֆայ Շիւքրիի Էլեկդադագը նոյնպէս հաւաստեց, որ թրքական պահոցները բացուած չեն եղած ուսումնասիրութիւններու համար։<ref name="Sukru" /> |
Ինքը` [[Թուրքիա (արեւմտահայերէն)|Թուրքիան]], իր պահոցները բանալու մասին առաջին անգամ պաշտօնապէս յայտարարած է [[1989]] թուականին։ Այս յայտարարութեան կապակցութեամբ [[Եաիր Օրոն]]ը կը նշէ, որ անոնցէ ետք թրքական կառավարութիւնը դեռեւս քանի մը անգամ յայտարարած է հերթական անգամ «պահոցներու բացման» մասին այն դէպքին, երբ իրականի մէջ փաստաթուղթերու հասանելիութիւնը սահմանափակուած է<ref name="Auron_259-260">Yair Auron "The banality of denial: Israel and the Armenian genocide", pages 259-260</ref>: Հիզեր Ռեյը նոյնպէս համաձայն է, որ գիտնականներուն վաղուց մերժուած է օսմանեան պահոցներու հասանելիութեան թոյլտուութիւնը. «1980-ականներու վերջերուն թրքական կառավարութեան կողմէն որոշ պահոցներ մուտք գործելու թոյլտուութիւն տրուեցաւ, բայց անոնցմէ էր այն նիւթը, որ սահմանափակուած էր, եւ կառավարութիւնը շատ կողմնակալ մօտեցում կը ցուցաբերէր անոնց հանդէպ, որոնց թոյլ կը տրուէր ուսումնասիրել նիւթը»<ref>Heather Rae. State Identities and the Homogenisation of Peoples. Cambridge: Cambridge University Press, 2002, p. 128. ISBN 0-521-79708-X. «Scholars have long been denied access to Ottoman archives. In the late 1980s access was granted to some archives by the Turkish government, but it appears that the material was limited and the government took a very selective approach to who was allowed to study the materialէ</ref><ref>Vahakn Dadrian. «Ottoman archives and Denial of the Armenian Genocideէ in The Armenian Genocide: History, Politics and Ethics. Richard G. Hovannisian (ed.) New York: Palgrave MacMillan, 1992.</ref>: Նմանատիպ տեսակէտ յայտնեց նաեւ Թաներ Աքչամը<ref>Taner Akcam. A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility. Macmillan, 2007, ISBN 1466832126, 9781466832121. Стр. 5 «While we are missing a significant portion of these papers, what remains in the Ottoman archives and in court records is sufficient to show that the CUP Central Committee, and the Special Organization it set up to carry out its plan, did deliberately attempt to destroy the Armenian populationէ</ref>: [[Հոկտեմբեր]] [[2000]] թուականին թրքական քաղաքական գործիչ Մուստաֆայ Շիւքրիի Էլեկդադագը նոյնպէս հաւաստեց, որ թրքական պահոցները բացուած չեն եղած ուսումնասիրութիւններու համար։<ref name="Sukru" /> |
||
[[WikiLeaks]]-ի հրապարակած փաստաթուղթերուն մաս կը կազեն անոնք որոնք,արկայ էր [[Ստամպուլ]]ի մէջ [[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|ԱՄՆ]]-ի գրագոյն հիւպատոսի հաղորդագրութիւնը, ուր գրառուած է անոր զրոյցը թրքական պատմաբան [[Հալիլ Բերքթա]]ի հետ [[Յունիս]] [[2004]] թուականին։ Բերկթայը կը հաստատէ, որ թրքական պահոցները երկու անգամ ենթարկուած են «մաքրման» հայերու ցեղասպանութիւնը վկայող փաստաթուղթերէն` [[1919]] թուականին եւ [[20-րդ դար]]ու 90-ական թուականներուն<ref name="WikiLeaks">[http://www.mirrorspectator.com/2011/09/16/wikileaks-on-armenian-genocide-turkey-‘purged'-archives-to-destroy-evidence/ WikiLeaks on Armenian Genocide: Turkey ‘Purged' Archives to Destroy Evidence] // The Armenian Mirror Spectator, SEPTEMBER 16, 2011 ([http://web.archive.org/web/20110916220232/http://www.mirrorspectator.com/2011/09/16/wikileaks-on-armenian-genocide-turkey-‘purged'-archives-to-destroy-evidence/ պատճէն])</ref>: |
[[WikiLeaks]]-ի հրապարակած փաստաթուղթերուն մաս կը կազեն անոնք որոնք, արկայ էր [[Ստամպուլ]]ի մէջ [[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|ԱՄՆ]]-ի գրագոյն հիւպատոսի հաղորդագրութիւնը, ուր գրառուած է անոր զրոյցը թրքական պատմաբան [[Հալիլ Բերքթա]]ի հետ [[Յունիս]] [[2004]] թուականին։ Բերկթայը կը հաստատէ, որ թրքական պահոցները երկու անգամ ենթարկուած են «մաքրման» հայերու ցեղասպանութիւնը վկայող փաստաթուղթերէն` [[1919]] թուականին եւ [[20-րդ դար]]ու 90-ական թուականներուն<ref name="WikiLeaks">[http://www.mirrorspectator.com/2011/09/16/wikileaks-on-armenian-genocide-turkey-‘purged'-archives-to-destroy-evidence/ WikiLeaks on Armenian Genocide: Turkey ‘Purged' Archives to Destroy Evidence] // The Armenian Mirror Spectator, SEPTEMBER 16, 2011 ([http://web.archive.org/web/20110916220232/http://www.mirrorspectator.com/2011/09/16/wikileaks-on-armenian-genocide-turkey-‘purged'-archives-to-destroy-evidence/ պատճէն])</ref>: |
||
== Հիթ Լոուրիի նամակը ==' |
== Հիթ Լոուրիի նամակը ==' |
||
| Տող 258. | Տող 258. | ||
[[1995]] թուականին [[Ֆրանսա (արեւմտահայերէն)|Ֆրանսայի]] քաղաքացիական դատարանը դատապարտեց պատմաբան [[Պերնարտ Լուիս]]ի յայտարարութիւնը եւ հայերու ցեղասպանութեան ժխտման համար տուգանեց մէկ [[Ֆրանսական ֆրանք|ֆրաք]]ով, ինչպէս նաեւ վճռեց [[Le Monde]] թերթին մէջ պարտադիր վճարովի յայտարարութիւն տեղադրելու մասին` ի հակադրումն հէնց իրեն<ref name=Frjudg>[http://www.voltairenet.org/article14133.html Civil judgment finding Lewis at fault], 21 June 1995</ref>: Դատարանը որոշեց, որ եթէ Լուիսը իրաւունք ունի իր սեփական տեսակէտները ունենալ, ապա անոնք իրականին մէջ կարող են վնաս հասցնել երրորդ անձերու եւ «միայն ծածկելով փաստերը, որոնք կը հակասէին անոր համոզմունքներուն, պատասխանողը կարողացաւ յայտարարել, որ հայերու ցեղասպանութեան «լուրջ ապացոյցներ» չկան, հետեւաբար ան չարաշահեց անաչառ եւ այնպիսի վիճելի հարցի մասին կարծիք յայտնելու ողջախոհ ըլլալու իր պարտաւորածութիւնը` այդ պարագային չունենալով համապատասխան որակաւորում»<ref name="Frjudg"/>: |
[[1995]] թուականին [[Ֆրանսա (արեւմտահայերէն)|Ֆրանսայի]] քաղաքացիական դատարանը դատապարտեց պատմաբան [[Պերնարտ Լուիս]]ի յայտարարութիւնը եւ հայերու ցեղասպանութեան ժխտման համար տուգանեց մէկ [[Ֆրանսական ֆրանք|ֆրաք]]ով, ինչպէս նաեւ վճռեց [[Le Monde]] թերթին մէջ պարտադիր վճարովի յայտարարութիւն տեղադրելու մասին` ի հակադրումն հէնց իրեն<ref name=Frjudg>[http://www.voltairenet.org/article14133.html Civil judgment finding Lewis at fault], 21 June 1995</ref>: Դատարանը որոշեց, որ եթէ Լուիսը իրաւունք ունի իր սեփական տեսակէտները ունենալ, ապա անոնք իրականին մէջ կարող են վնաս հասցնել երրորդ անձերու եւ «միայն ծածկելով փաստերը, որոնք կը հակասէին անոր համոզմունքներուն, պատասխանողը կարողացաւ յայտարարել, որ հայերու ցեղասպանութեան «լուրջ ապացոյցներ» չկան, հետեւաբար ան չարաշահեց անաչառ եւ այնպիսի վիճելի հարցի մասին կարծիք յայտնելու ողջախոհ ըլլալու իր պարտաւորածութիւնը` այդ պարագային չունենալով համապատասխան որակաւորում»<ref name="Frjudg"/>: |
||
[[2006]] թուականին [[Ֆրանսայի ազգային ժողով|ֆրանսայի Ազգային ժողովը]] օրինագիծ ընդունեց<ref name="assembleenationale">[http://www.assembleenationale.fr/12/propositions/pion3030.asp Proposition de loi complռtant la loi n՛ 2001-70 du 29 janvier 2001 relative ՈՅ la reconnaissance du gռnocide armռnien de 1915]{{ref-fr}}</ref>, որ հայերու ցեղասպանութեան ժխտումը կը դիտէր որպէս յանցագործութիւն։ Օրինագիծը, որ կը նախատեսէր մինչեւ 1 տարի ազատազրկում եւ 45 000 [[եւրոյ]] տուգանք<ref>[http://en.rian.ru/society/20111222/170430019.html France makes denial of Armenian genocide illegal]</ref>, կրկնակի ընդունուեց [[22 դեկտեմբեր]] [[2011]] թուականին |
[[2006]] թուականին [[Ֆրանսայի ազգային ժողով|ֆրանսայի Ազգային ժողովը]] օրինագիծ ընդունեց<ref name="assembleenationale">[http://www.assembleenationale.fr/12/propositions/pion3030.asp Proposition de loi complռtant la loi n՛ 2001-70 du 29 janvier 2001 relative ՈՅ la reconnaissance du gռnocide armռnien de 1915]{{ref-fr}}</ref>, որ հայերու ցեղասպանութեան ժխտումը կը դիտէր որպէս յանցագործութիւն։ Օրինագիծը, որ կը նախատեսէր մինչեւ 1 տարի ազատազրկում եւ 45 000 [[եւրոյ]] տուգանք<ref>[http://en.rian.ru/society/20111222/170430019.html France makes denial of Armenian genocide illegal]</ref>, կրկնակի ընդունուեց [[22 դեկտեմբեր]] [[2011]] թուականին, իսկ [[23 Յունուար]] [[2012]] թուականին Սենատը հաստատեց այդ որոշումը<ref>NTV.RU. 24.01.2012, 11:21. [http://www.ntv.ru/novosti/263754/ Отношения Франции с Арменией расцвели, а вот связи Парижа с Турцией, напротив, грозят охладеть вплоть до разрыва]</ref>: Բայց օրինագիծը ուժի մէջ չմտաւ, քանի որ [[28 փետրուար]] [[2012]] թուականին [[Ֆրանսայի Սահմանադրական խորհուրդ]]ը որոշում ընդունեց, ըստ որուն 1915 թուականին Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու ցեղասպանութեան ժխտումը պատժող օրէնքը հակասող համարուեցաւ Ֆրանսայի Սահմանադրութեանը, քանի որ կը ոտնձգէ կարծիքի ազատ արտայայտմանն ու շփմանը<ref>[http://www.gazeta.ru/politics/2012/02/29_a_4016413.shtml Отрицание геноцида армян не является преступлением, решил конституционный совет Франции: "«Пресекая оспаривание факта или юридической квалификации преступлений, (…) которые им самим признаются и квалифицируются как таковые, законодатель совершил неконституционное покушение на свободу выражения мнений и общенияէ]</ref><ref>[http://www.russian.rfi.fr/frantsiya/20120228-zakon-ob-armyanskom-genotside-protivorechit-konstitutsii-frantsii Закон об армянском геноциде противоречит Конституции Франции] ([http://web.archive.org/web/20120301203014/http://www.russian.rfi.fr/frantsiya/20120228-zakon-ob-armyanskom-genotside-protivorechit-konstitutsii-frantsii պատճէն])</ref>: |
||
[[Մարտ]] [[2007]] թուականին թուրք քաղաքական գործիչ Դողու Փէրինչէքը հայերու ցեղասպանութեան ժխտման համար ռասսայական տարբերակման մեղադրանքով մեղաւոր ճանչցուեցաւ շուէյցարական Լոզանի շրջանային դատարանի կողմէն։ Փէրինչէքը բողոքարկեց որոշումը, բայց [[դեկտեմբեր]] [[2007]] թուականին շուեէցարական դաշնային դատարանը դատավճիռը անփոփոխ ձգեց<ref>[http://www.swissinfo.org/eng/front/Court_confirms_verdict_against_Perin_ek.html?siteSect=104&sid=8549273&cKey=1198071731000&ty=nd Court confirms verdict against Perinջek], SwissInfo, December 19, 2007</ref>: [[Դեկտեմբեր]] [[2013]] թուականին Եւրոպական դատարանը արդարացրեց Փէրինչէքին` իր որոշումը հիմնաւորելով խօսքի ազատութեան սկզբունքով<ref name="News.Am_17_12_2013">[http://news.am/arm/news/185817.html Եւրադատարանն արդարացրել է Ցեղասպանութիւնը ժխտող Դողու Փէրինչէքին], Նիւզ.ամ, Դեկտեմբերի 17, 2013</ref>: [[12 մարտ]] [[2014]] թուականին [[շուէյցարիա]]յի արդարադատութեան դաշնային նախարարութիւնը բողոքարկեց վճիռը<ref>[http://www.armtimes.com/hy/read/54413 Փէրինչէքի գործով Միեդ-ում կայանալիք դատը վճռորոշ է լինելու]</ref>: Որպէս երրորդ կողմեր ներգրաւուած են նաեւ Հայաստանի Հանրապետութիւնը եւ Թուրքիան։ 15 հոկտեմբեր 2015 թուականին Միեդ-ը մերժեց Շուէցարիայի հայցը` վճիռ կայացնելով օգուտ Փէրիչէքի<ref>{{Cite web|title = Միեդ-ը վճիռ կայացրեց յօգուտ Փէրինչէքի|url = http://armtimes.com/hy/read/72014|website = Armtimes.com|publisher = https://plus.google.com/+ArmtimesNewspaper|accessdate = 2015-10-21}}</ref>: Հայկական կողմը եւ Հայաստանը ներկայացնող փաստաբանները այդ վճիռը յաղթանակ համարեցին Հայաստանի Հանրապետութեան համար, քանի որ դատաւորներէն 10-ը նշած են, որ այդ հարցը պէտք չէ քննուի, իսկ 7-ը արձանագրել, որ «հայոց ցեղասպանութիւնը յստակօրէն ամրագրուած պատմական փաստ է»<ref>{{Cite web|title = Ռոբերթսոն եւ Քլունի. ՄԻԵԴ որոշումը յաղթանակ է Հայաստանի համար|url = http://news.am/arm/news/291082.html|website = news.am|accessdate = 2015-10-21}}</ref>: |
[[Մարտ]] [[2007]] թուականին թուրք քաղաքական գործիչ Դողու Փէրինչէքը հայերու ցեղասպանութեան ժխտման համար ռասսայական տարբերակման մեղադրանքով մեղաւոր ճանչցուեցաւ շուէյցարական Լոզանի շրջանային դատարանի կողմէն։ Փէրինչէքը բողոքարկեց որոշումը, բայց [[դեկտեմբեր]] [[2007]] թուականին շուեէցարական դաշնային դատարանը դատավճիռը անփոփոխ ձգեց<ref>[http://www.swissinfo.org/eng/front/Court_confirms_verdict_against_Perin_ek.html?siteSect=104&sid=8549273&cKey=1198071731000&ty=nd Court confirms verdict against Perinջek], SwissInfo, December 19, 2007</ref>: [[Դեկտեմբեր]] [[2013]] թուականին Եւրոպական դատարանը արդարացրեց Փէրինչէքին` իր որոշումը հիմնաւորելով խօսքի ազատութեան սկզբունքով<ref name="News.Am_17_12_2013">[http://news.am/arm/news/185817.html Եւրադատարանն արդարացրել է Ցեղասպանութիւնը ժխտող Դողու Փէրինչէքին], Նիւզ.ամ, Դեկտեմբերի 17, 2013</ref>: [[12 մարտ]] [[2014]] թուականին [[շուէյցարիա]]յի արդարադատութեան դաշնային նախարարութիւնը բողոքարկեց վճիռը<ref>[http://www.armtimes.com/hy/read/54413 Փէրինչէքի գործով Միեդ-ում կայանալիք դատը վճռորոշ է լինելու]</ref>: Որպէս երրորդ կողմեր ներգրաւուած են նաեւ Հայաստանի Հանրապետութիւնը եւ Թուրքիան։ 15 հոկտեմբեր 2015 թուականին Միեդ-ը մերժեց Շուէցարիայի հայցը` վճիռ կայացնելով օգուտ Փէրիչէքի<ref>{{Cite web|title = Միեդ-ը վճիռ կայացրեց յօգուտ Փէրինչէքի|url = http://armtimes.com/hy/read/72014|website = Armtimes.com|publisher = https://plus.google.com/+ArmtimesNewspaper|accessdate = 2015-10-21}}</ref>: Հայկական կողմը եւ Հայաստանը ներկայացնող փաստաբանները այդ վճիռը յաղթանակ համարեցին Հայաստանի Հանրապետութեան համար, քանի որ դատաւորներէն 10-ը նշած են, որ այդ հարցը պէտք չէ քննուի, իսկ 7-ը արձանագրել, որ «հայոց ցեղասպանութիւնը յստակօրէն ամրագրուած պատմական փաստ է»<ref>{{Cite web|title = Ռոբերթսոն եւ Քլունի. ՄԻԵԴ որոշումը յաղթանակ է Հայաստանի համար|url = http://news.am/arm/news/291082.html|website = news.am|accessdate = 2015-10-21}}</ref>: |
||
16:29, 11 Մարտ 2016-ի տարբերակ
.jpg)
Հայոց ցեղասպանութեան ժխտում, պնդումներ` որոշ երկիրներու մէջ արգիլուած, համաձայն որոնց Թուրքիոյ մէջ Հայոց ցեղասպանութիւն տեղի չէ ունեցած եւ կամ հայերու կոտորածները չեն կրած պետականօրէն կազմակերպուած բնոյթ։ Այս տեսակէտը, որ մասնաւորապէս կը պաշտպանուի Թուրքիոյ կողմէն, բազմիցս քննադատուած է պատմաբաններու եւ ցեղասպանութեան մասնագէտներու ճնշող մեծամասնութեան կողմէն, որպէս զուտ քաղաքականօրէն պատճառաբանուած կեղծ-պատմագիտական թեզ։
Հայոց ցեղասպանութեան` որպէս 20-րդ դարու առաջին ցեղասպանութեան ժխտումը նոր հնարաւորութիւններ կ՛ընձեռէ մարդկութեան դէմ՝ ապագային նորանոր ոճիրներու իրականացման համար, ուստի հայութեան եւ համայն յառաջադէմ մարդկութեան առջեւ կը ծառանայ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը կանխելու եւ թոյլ չտալու պատասխանատու խնդիրը։ Արժանթինը, Զուիցերիան եւ Ուրուկուէյը ընդունած են օրէնքներ, որոնցմով պատասխանատուութիւն սահմանուած է Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման համար։ 2006-ի Հոկտեմբերին, Ֆրանսայի Ազգային Ժողովին կողմէ ընդունուած օրէնքին համաձայն, Սենատի եւ նախագահի վաւերացումէն ետք, թոյլ կը տրուի Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը դիտարկել որպէս յանցագործութիւն։ Հայոց ցեղասպանութեան ժխտման համար, քրէական պատասխանատուութեան մասին օրինագիծ կը պատրաստուի ընդունիլ նաեւ Սլովաքիան:
Հայերու ցեղասպանութեան ժխտումը կը տարբերի յատուկ անձերու կամ կազմակերպութիւններու կողմէ իրականացուող ցեղասպանութիւններու ժխտման այլ տեսակներէն անով, որ անոնք պաշտօնապէս աջակցութիւն կը ստանան Թուրքիոյ եւ Ազրպէյճանի մէջ, ինչպէս նաեւ այդ երկրներու պաշտօնական պատմաբաններուն կողմէ։ Այդ մէկը ակնածելի տեսք կը ստանայ եւ ակադեմական շրջանակներուն մէջ կը դառնայ աւելի փաստարկուած[Ն 1]: Թրքական կառավարութեան հիմնական դիրքորոշումը Հայոց ցեղասպանութեան հարցին մէջ կը կայանայ անոր մէջ, որ Առաջին Համաշհարհային պատերազմի ժամանակ տեղի ունեցած են տեղահանութիւններ, այդ տեղահանութիւններու ժամանակ եղած են նաեւ բազմաթիւ զոհեր թէ՛ հայկական, թէ՛ թրքական բնակչութեան մէջ, սակայն ծրագրուած ցեղասպանութիւն որպէս՝ այդպիսին չէ եղած։
23 Յունուար 2012-ին, Ֆրանսայի Սենատը ընդունեց ցեղասպանութիւններու ժխտումը քրէականացնող օրէնք, որ կը վերաբերի նաեւ Հայոց ցեղասպանութեան։
Ժխտման առարկան
Հայերու ցեղասպանութիւնը հայ ազգաբնակչութեան զանգուածային կոտորածն էր, որ կազմակերպուեցաւ եւ իրականացուեցաւ 1915-ին, (որոշ հետազօտողներու հաւաստմամբ շարունակուեցաւ մինչեւ 1923 [1], օսմանեան կայսրութեան եւ Թուրքիոյ Հանրապետութեան տիրապետութեան տակ գտնուող տարածքներուն մէջ` ուղեկցուելով նիւթական ոչնչացումներով եւ բռնի արտաքսումներով, որոնցմէ են` բնակչութեան դէպի անխուսափելի մահ տանող տեղահանումները։ Ցեղասպանութեան քաղաքականութեան իբր արդիւնք զոհուեցան 600 000-էն մինչեւ 1,5 միլիոն հայեր։
«Ցեղասպանութիւն» եզրը ժամանակին առաջ քաշած է Ռաֆայէլ Լեմկինը` Օսմանեան Թուրքիոյ մէջ հայ ազգաբնակչութեան[2] եւ նացիստական Գերմանիոյ տիրապետութեան տակ գտնուող տարածքներուն մէջ հրեաներու (հոլոքոսթ) զանգուածային ոչնչացումները արտայայտելու համար: Դեռեւս Ք.Ե. 7-րդ դարէն նշուած տարածքներուն մէջ ապրող հայերու ցեղասպանութիւնը կ՛ուղեկցէր նաեւ անոնց պատմական եւ նիւթական արժէքներու վերացմամբ:
Պատմական ակնարկ
Հայերու ցեղասպանութեան ժխտման նկատմամբ քաղաքականութիւնը ձեւաւորուած էր Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի կողմէ, որ 1919-ին Անքարաի մէջ իր ծրագրային ելոյթին ընթացքին բերաւ բռնի նուաճողական գործողութիւններու բոլոր դասական արդարացումները` զոհի մեղաւորութիւնը. ամէն ինչ այնքան վատ չէր, միւսները աւելի վատ կը վարուէին։ Քեմալը մեղաւոր համարեց հայերը եւ բարձր գնահատեց Օսմանեան կայսրութեան մէջ իսլամներու համբերատարութեան դրսեւորումը. ան նաեւ շրջապատուած էր իր մարդոցմով, որոնք մասնակից էին հայերու ոչնչացման։
1923-ին, թրքական Հանրապետութեան կազմաւորումէն ետք անոր քաղաքական եւ գիտական վերնախաւը անհրաժեշտութիւն չէր տեսներ տարածութիւն պահպանել հայերու ցեղասպանութենէն կամ այդ իրականացնող անձերէն։ Ղեկավարող վերնախաւը գլխաւորապէս կազմուած էր իթթիհատի նախկին գործիչներէն, որոնցմէ շատերը անձամբ մասնակցած էին հայերու ոչնչացման գործողութիւններուն եւ դաշնակցութիւնը կազմած էին իսլամներու տեղագրական առաջնորդներու եւ իսլմական ցեղերու առաջնորդներու հետ, որոնք մեծ շահոյթ կը ստանային հայերու եւ յոյներու արտաքսումէն։ Հայերու ցեղասպանութեան հարցի քննարկումը կրնար քայքայիչ ըլլալ այդ դաշնակցութեան համար։
1926-ին Թուրքիոյ ազգային ժողովը օրէնք ընդունեց Իթթիհատի հայերու կողմէն «նեմեսիս» վրիժառութեան գործողութեան շրջանակներուն մէջ սպաննուած, ինչպէս նաեւ 1919-ին մահապատիժի դատապարտուած անդամներու այրիներուն եւ ծնողազուրկներուն կենսաթոշակ նշանակելու մասին։ 1927-ին, թուրքիոյ Հանրապետական կուսակցութեան համագումարին Մուսթաֆա Քեմալ քանի մը օր շարունակ կը պատմէր այդ մասին, թէ ինչպէս անկախութեան համար պայքարի ընթացքին ստեղծուեցաւ թուրք ազգը։ Այդ բնագիրը ընդունուեցաւ իբրեւ թրքական պաշտօնական պատմութիւն եւ պետութեան կողմէ սահմանուեցաւ իբրեւ սրբութիւն։ Համաձայն այդ պատմութեան` թուրք ազգի ծագումը սկսած է 1919-ին, իսկ անոր ձեւաւորման հարցին մէջ մասնակցութիւն ունեցած են բացառապէս իսլամները եւ առաջին հերթին` թուրքերը։ Ճառը կը գովաբանէր թուրքերը եւ կը մերկացնէր քրիստոնէական փոքրամասնութիւններն ու Արեւմուտքը։ Աթաթուրքի պատմական մտապատկերը կ՛արհամարհէր թրքական հասարակութեան մէջ պատմականօրէն կազմաւորուած աւանդական բազմացեղութիւնը։ Թրքական Հանրապետութեան մասին խմբակային աւանդոյթներուն մէջ տեղ չկար ցեղային փոքրամասնութիւններու` հայերու, քիւրտերու, յոյներու համար, իսկ անոնց նկատմամբ նախահանրապետական շրջանին եւ անոնցմէ ետք իրականացուած բռնութիւններու մասին կը լռէին։ Մինչ այժմ թուրքիոյ քրէական օրէնսդրութեամբյանցագործութիւն կը համարէ պատմութեան քեմալական տարբերակի քննադատութիւնը, զորս անհնար կը դարձնէ թրքական հասարակութեան մէջ անոր քննարկումը[3][4]:
1919-էն Թուրքիա դարձաւ ամերիկեան ռազմավարական հետաքրքրութիւններու անբաժան մասը, հետախուզութեան մեծ շուկայ եւ յառաջապահ՝ ընդդէմ Խորհրդային Ռուսաստանի, յետոյ նաեւ` ԽՍՀՄ-ի։ Մերձաւոր Արեւելքի երկրորդ մեծ խաղացողը կը հանդիսանար Մեծն Բրիտանիան: Այս երկու երկիրներն ալ կը հետապնդէին այն սկզբունքը, որ որքան քիչ հարց կը ծագի Թուրքիոյ հին կազմին մասին, այնքան լաւ, եւ ամէն գնով կ՛աջակցէին Հայոց ցեղասպանութեան թրքական ժխտման։
1919-ին, Թուրքիոյ մէջ ԱՄՆ-ի Գերագոյն յանձնակատար նշանակուեցաւ ատմիրալ Մարք Պրիսթոլը (անգլերէն՝ Mark Lambert Bristol), որ անկեղծօրէն համոզուած էր, որ Ուիլսընեան Հայաստանը Իրաքի եւ Խորհրդային Ռուսաստանի միջեւ իբրեւ թափարգել կը ծառայէ միայն յօգուտ Ֆրանսայի եւ Մեծն Բրիտանիոյ: Տնտեսական ոլորտին մէջ Պրիսթոլ կը ձգտէր ամրապնդել ամերիկեան ազդեցութիւնը Թուրքիոյ մէջ։ «Կասկածելի» ազգային փոքրամասնութիւնները կ՛ընկալուէին անոր կողմէ իբրեւ Թուրքիոյ կայունութեան սպառնալիք։ ԱՄՆ-ի քաղաքականութիւնը կը բխէր Հայաստանի` իբրեւ առանցք արտաքին պաշտպանութեան գոյատեւման անկարող. իսկ այդ պաշտպանութիւնը կրնար ցուցաբերել միայն Խորհրդային Ռուսաստանը: Կ. Պոլիս ժամանած առաջին իսկ օրերէն Պրիսթոլ սկսաւ քննադատել ամերիկեան կազմակերպութիւններու` հայերուն աջակցող գործողութիւնները եւ հակառակ քայլեր կը ձեռնարկէր «մերձարեւելեան օգնութիւն» (անգլերէն՝ Near East Relief) կազմակերպութեան կողմէ հայ որբերու` Թուրքիայէն դուրսբերման փորձերուն` յայտարարելով, որ «աւելի լաւ է զոհել այդ որբերը, եթէ ատիկա անհրաժեշտ է, որպէսզի վստահութիւնն ամրապնդուի»[5]: Պրիսթոլ նաեւ թուրք ընտանիքներու մէջ ինկած հայ կանանց ազատելու փորձերուն ուղղուած հակառակ քայլեր կը ձեռնարկէր մէջ[Ն 2]: 1922 թուականին Թուրքիոյ եւ Յունաստանի միջեւ սկսած ազգաբնակչութեան զանգուածային փոխանակման ժամանակ Պրիսթոլ բնութագրեց յոյները եւ հայերը իբրեւ «դարերով արիւն քաշող տզրուկներու» եւ հրապարակայնօրէն յայտարարեց, որ բոլոր քրիստոնեաները պէտք է լքեն Թուրքիան եւ այլ վայրի մէջ բնակութիւն հաստատեն։ Այդ ամէնը կը ներդաշնակուէր Իթթիհատականներու եւ քեմալականներու ազգայնամոլական եւ հակաքրիստոնէական հռետորաբանութեան հետ[6]:
ԱՄՆ-ի մէջ միսիոնարական գրականութիւնը հիմնականին դրական ուղղութիւն ունէր հայերու հանդէպ եւ բացասական` թուրքերու նկատմամբ, բացի ատկէ, 1915-ի իրադարձութիւնները դժուար էր մեկնաբանել յօգուտ Թուրքիոյ: «Հաւասարակշռութիւնը» պահպանելու համար Պրիսթոլ կը նուազեցնէր հայ զոհերու քանակը կամ ընդհանրապէս կը հրաժարէր զանոնք ընդունելէ։ Փետրուար 1920-ին ան դիտումնաւոր ապատեղեկատուութիւն ներկայացուց ԱՄՆ արտաքին գործոց նախարարութեան Կիլիկիոյ մէջ տեղի ունեցած հայերու սպանդի մասին` յայտարարելով, որ այնտեղ զոհեր չեն եղած։ Այն դէպքերուն մէջ, երբ ան պէտք է բացատրութիւն տար զանգուածային սպանութիւններու մասին, Պրիսթոլ կը յայտարարէր, որ անով զբաղած են «աշխարհի այդ հատուածի բոլոր ազգերը»: Կատարուածին վերաբերեալ տեսակէտներու վերանայման եւս մէկ աշխոյժ կողմնակից էր ատմիրալ Քոլպի Չեսթըրը (անգլերէն՝ Colby Mitchell Chester), որ 1922-ին գրած էր, որ Օսմանեան ղեկավարութիւնը մեծ գումարներով տեղափոխած է հայերը Սուրիոյ ամենահիասքանչ շրջանները, ուր կլիման կը յիշեցնէր Ֆլորիտան: Այդ պնդումները տարրեր կը պարունակէին, որոնք հետագային ընդունուեցան հայերու ցեղասպանութիւնը ժխտողներու հետեւորդները` հայերու կորուստներու նուազեցում, հայերը սպաննելու մտադրութեան ժխտում, սպանութիւններու զոհերու եւ եւրոպացիներու մեղադրում, ուժեղացուած ուշադրութիւն թրքական կորուստներուն։ Պրիսթոլ նոյնպէս ապատեղեկացուց արտաքին գործոց նախարարութեան թուրքերու կողմէ քրտական ապստամբութիւններու դաժան ճնշումներու մասին` նկարագրելով զանոնք, իբրեւ «թրքական բանակի հրաշալի քաջագործութիւն»: 1923-ին ստեղծուեցաւ «Թուրքիոյ Ամերիկեան բարեկամներ» կազմակերպութիւնը (անգլերէն՝ American Friends of Turkey), որ հետագային ղեկավարեց Պրիսթոլը[7]:
1951-ին, ամերիկացի մասնագէտ Լիւիս Թովմաս (անգլերէն՝ Lewis Thomas) համահեղինակներու հետ կը հրատարակէ «Միացեալ Նահանգները, Թուրքիան եւ Իրանը» գիրքը` «Ամերիկայի արտաքին քաղաքականութեան գրադարան» շարքէն։ Սերիոյ խմբագիր հանդէս եկաւ Ամն-ի պետ քարտուղարի նախկին տեղակալ Սամնըր Ուելսը (անգլերէն՝ Sumner Welles), որ նախաբանին մէջ կը նշէր թուրքերու եւ կոմունիզմի միջեւ հիմնական հակադրութեան մասին։ Նկարագրելով Թուրքիան` Լիւիս Թովմաս կը պնդէր, որ թուրքերը, ոչնչացնելով եւ տեղահանելով հայերը՝ կը փրկէին իրենք զիրենք։ Ըստ Թովմասի` Թուրքիոյ բնակչութեան միատարրութիւնը կ՛ապահովէ երկրի կայունութիւնը, որ ԱՄՆ-ի համար կարեւոր գործընկեր էր։ Թովմասի աշակերտը Պրինսթընի համալսարանին մէջ Ստենֆորդ Շոուն էր, որ իր հերթին կը ղեկավարէր Ճասթին Մաքքարտնիի եւ Հիթ Լոուրիի թեզի պաշտպանութիւնը Գալիֆորնիոյ համալսարանին մէջ[8]: Շոուն, Մաքքարտնին եւ Լոուրին դարձան հայերու ցեղասպանութեան ժխտման առանցքային անձերը ԱՄՆ-ի մէջ[9]:
Ցեղասպանութեան ժխտումը․ նպատակներ եւ մեթոտներ
Հայոց ցեղասպանութեան ժխտումը խնդիր կը դնէ վերատեսութեան ենթարկել պատմագրութեան մէջ ընդունուած ուղղութիւնը, ըստ որուն` 1915 -ին Օսմանեան կայսրութեան մէջ իրականացուած է հայ ժողովուրդի ոչնչացման զանգուածային եւ նպատակաուղղուած քաղաքականութիւնը։
Թուրքիոյ մէջ հայերու ցեղասպանութեան ժխտումը[10] Օսմանեան կայսրութեան քաղաքականութեան շարունակութիւնն է,[11][12] որ կը ժխտէր հայերու զանգուածային կոտորածները 19-րդ դարու վերջերուն։ Արեւմտեան տէրութիւնները այդ հարցին մէջ կ՛աջակցէին Թուրքիոյ, եթէ անիկա կը համընկէր իրենց շահերուն։ Այսպէս, Մեծն Բրիտանիոյ վարչապետ ՊենՃամին Տիզրայէլին կը փորձէր ներկայացնել պուլկարներու ջարդերը որպէս «սուրճի բամբասանք»,[13] սօլսպերիի կառավարութիւնը կը լռէր 1894-1895 թուականներու զանգուածային ջարդերու մասին, Գերմանիա 1915-ին զբաղած էր զանգուածային կեղծարարութիւններով` իր դաշնակից Թուրքիան արդարացնելու նպատակով։ Մերձաւոր Արեւելքի մէջ ազդեցութեան առաւել մեծ ոլորտ ունեցող երկու երկիրները` ԱՄՆ-ը ու Մեծն Բրիտանիան, Թուրքիոյ հետ պայմանագրութեան համաձայն, ամէն հնարաւոր ջանք կը գործադրէր հայերու զանգուածային ջարդերը ժխտելու համար։ Այնուամենայնիւ, հայոց ցեղասպանութեան հիմնախնդիրը իր արդիականութիւնը չէ կորսնցուցած։[14]:
Թրքական Հանրապետութիւնը համակողմանիօրէն կ՛աջակցէր հայերու ցեղասպանութեան ժխտման, կը հովանաւորէր թրքական դիրքորոշման աջակցութիւն ապահովող համալսարանները։ հայերու ցեղասպանութեան հարցը քննարկելու դէպքին մէջ Թուրքիա պետութիւններուն կը սպառնայ երկրին մէջ բնակող փոքրամասնութիւններու նկատմամբ կիրառել դիւանագիտական եւ առեւտրական պատժամիջոցներ եւ ճնշումներ։[15][16]:
Վարկածներ
Ցեղասպանութեան ժխտման տեսութեան համախոհներու փաստարկները սովորաբար հետեւեալ պնդումներէն մէկուն վերափոխուած տարբերակներն են.[15]
- Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու զանգուածային կոտորածներ երբեք չեն եղած,
- Հայերու մահը տեղի ունեցած է անզգուշութեան հետեւանքով վրայ հասած սովէն կամ հիւանդութիւններէն` ռազմական գործողութիւններու գօտիներէն անոնց տեղահանութեան ժամանակ,
- երիտթուրքերու կողմէ չէ եղած հայերու ոչնչացման նպատակաուղղուած քաղաքականութիւն,
- Հայերու մահը Օսմանեան կայսրութեան մէջ քաղաքացիական պատերազմի հետեւանք էր, որուն ընթացքին մահացած են նաեւ բազմաթիւ թուրքեր։
Սադրանքներու վարկած
Հայերու ցեղասպանութեան դէմ պատմականօրէն առաջին փաստարկը, այսպէս կոչուած, «սադրանքներու վարկածն» է (եզրը ներդրուած է Ռոպըրթ Մելսընի կողմէ[17])`
- Հայերը եւ թուրքերը դարերով ապրած են խաղաղ պայմաններու մէջ, որ խախտեցաւ արտաքին ուժերու կողմէ` ի դէմս հայ միսիոնարներու, Ռուսաստանի եւ հայ յեղափոխականներու, որոնք կը ձգտէին փլուզել օսմանեան կայսրութեան տարածքային ամբողջականութիւնը։
- Թրքական կառավարութեան գործողութիւնները պայմանաւորուած էին հայկական ապստամբութիւններով։
- Հայերը իրենք սադրած էին իրենց արտաքսումն ու ոչնչացումը։
Սադրանքներու վարկածը կը սնանէր գաղափարական ըմբռնումներով եւ օսմանեան հասարակութեան որեւէ բացասական գիծ չէր ընդուներ։ Ան կ՛անտեսէր նաեւ հայերու դիմադրութեան պատճառները եւ հայ ազգաբնակչութեան մեծամասնութեան օրինապահութիւնը թրքական պետութեան հանդէպ։ Առաջին անգամ այդ վարկածը առաջադրուեցաւ Օսմանեան կայսրութեան ներքին գործերու նախարար՝ ՝ Թալլաթի կողմէ, որ հայերու արտաքսումը կ՛արդարացնէր Վանի հայերու 1915-ի ապստամբութեամբ։ Այլ ընտրանքային բացատրութիւն կ՛առաջարկուէր Օսմանեան կայսրութեան մէջ ԱՄՆ-ի դեսպան Հենրի Մորկընթաուի կողմէ։ Հիմնուելով ռուսական զօրքերու նահանջած բնակավայրերուն մէջ օսմանեան զինուորներու կողմէն հետապնդուող հայ ազգաբնակչութեան նկատմամբ գազանութիւններու մասին ամերիկեան միսիոնարներու տեղեկութիւններու վրայ` Մորկընթաուն կու գայ այն եզրակացութեան, որ Վանի իրադարձութիւնները միայն առիթ հանդիսացան Թուրքիոյ հայ ազգաբնակչութեան նպատակաուղղուած ոչնչացման :[18] Աւելի ուշ սադրանքներու վարկածը աջակցութիւն գտաւ արեւմտեան պատմաբաններ Ուիլիամ Լանգըրի եւ Ստենֆորդ Շոուի, ինչպէս նաեւ թուրք պատմաբաններու կողմէ, որոնք կը պնդէին, որ հայ յեղափոխականները գիտակցաբար զոհաբերեցին իրենց հայրենակիցները` յանուն անկախ հայկական պետութեան ստեղծման։
Այդ վարկածի քննադատները ուշադրութեան կ՛արժանացնեն այն հանգամանքը, որ հայկական յեղափոխական խումբերը կազմաւորուեցան, երբ այլեւս չկային հայերու գոյութիւնը ապահոուղ պայքարի այլ եղանակներ, եւ որ այդ խումբերը հիացմունքի առարկայ էին ծայրահեղական երիտթուրքերու համար։ Քննադատները անիմաստ կը համարեն սադրանքներու վարկածը 1896-ին, մանաւանդ 1908-ին դիտարկուող իրադարձութիւններէն ետք, երբ, չնայած հայ ազգաբնակչութեան ճնշող մեծամասնութեան օրինապահութեան եւ Օսմանեան կայսրութեան խորհրդարանին մէջ հայկական կուսակցութիւններու աշխատանքին` հայերու նկատմամբ խտրականութիւնն ու սպանութիւնները չէին դադրեր (առաւել յայտնի դէպքերէն է Ատանայի ջարդը):[19][20] Տոնալտ Պլոքսհեմը կը նշէ, որ այդ փաստարկը կը միտէր Օսմանեան պետութեան գործողութիւնները ընկալելու միայն որպէս պատասխան` պետական գաղափարախօսութեան անտեսման եւ հայ յեղափոխականներու դերի բարձրացման։[17] Պատմաբանը բազմաթիւ ցեղասպանութիւններու օրինակներ կը բերէ` սկսած հերերոներու եւ հոտենտոտներու ոչնչացումէն մինչեւ Հարաւ Սլաւիոյ փլուզում, երբ սպաննող կողմը իր գործողութիւններու շարժառիթ կը համարէ զոհին դիմադրութիւնը[21]: Հակադարձելով սադրանքներու վարկածին` Քրիստոֆըր Ճոզըֆ Ուոքըրը կը նշէ, որ ան կը հակասէ ժամանակագրութեան, քանի որ հայերու առաջին արտաքսումը տեղի ունեցած էր [[8 Ապրիլ 1915-ին Զէյթուն]] քաղաքին մէջ, եւ օրինակ կը բերէ Ստենֆորդ Շոուն, որ, արդարացնելով թրքական իշխանութիւններու գործողութիւնները Թուրքիոյ ժամանակակից պատմութեան մասին գիրքին մէջ, ոչ մէկ ձեւով կը յիշատակէ Վանի (1915-ի Ապրիլի կէսերուն) հայկական ապստամբութեան նախորդող հայերու արտաքսումները եւ սպանութիւնները[22]:
Բնակչութեան փոխանակում
Այս տեսակէտին առաւել հանրայայտ արտայայտողներէն է Շոուի ուսանողներէն մէկը` Ճասթին Մաքքարտնին: Վերլուծելով քաղաքացիական բնակչութեան տեղաշարժը 1912-1923 թուականներու պատերազմներու ժամանակ եւ բնակչութեան փոխանակումներու մասին միջպետական համաձայնագրերը` Մաքքարտնի կու գայ այն եզրակացութեան, որ հայերը եւս եղած են ընդհանուր «բնակչութեան փոխանակման» քաղաքականութեան մասերէն մէկը[23]:
Այս փաստարկի քննադատները կը մատնանշեն, որ Մաքքարտնիի աշխատանքը ճշգրտօրէն կը նկարագրէ պատմաբաններու կողմէ յաճախ թերագնահատուած փոխանակուող իսլամներու տառապանքները եւ ցոյց կու տայ, որ ցեղայինազգայնամոլութիւնը յատուկ էր ոչ միայն երիտթուրքերու կառավարութեան։ Այնուամենայնիւ, անոր հայկական հարցի մեկնաբանութիւնը շատ վիճելի է[24] եւ ոչ իրաւացիօրէն ստեղծուած իրավիճակը կը տարածէ հայերու վրայ։ Քննադատներու կարծիքով, Մաքքարտնի կը ներկայացնէ «մուսուլման եւ հայազգի ազգաբնակչութեան փոխանակումը»` հիմնուելով ոչ հաւաստի նախադրեալներու վրայ. այն է` որ հայերը այդ ժամանակ ունէին պետութիւն, որու հետ կատարուած է այդ փոխանակումը, եւ երիտթուրքերու կառավարութեան` հայերու ոչնչացման մէջ ներքաշուած ըլլալուն կ՛արդարացնէր անյաղթահարելի պատմական ուժով։ Մաքքարտնիի` բնակչութեան փոխանակման ստեղծուած հանգամանքներուն մէջ հայերու զանգուածային ոչնչացումներէն խուսափելու անհնարութեան պնդումները կը վիժեցնեն ժխտման միւս եղանակներէն մէկը` «սադրանքներու վարկածը», քանի որ այդ պնդումներով կ՛ենթադրուի հայերու զանգուածային ջարդեր` անկախ հայ յեղափոխականներու ճնշումներ հրահրելու ցանկութիւններէն[25]:
Ժողովրդագրական փաստարկ
Հայերու ցեղասպանութեան ժխտման համար ժողովրդագրական փաստարկը օգտագործող առաջին պատմաբանը Ստենֆորդ Շուն էր։ «History of the Ottoman Empire and modern Turkeyէ («Օսմանեան կայսրութեան եւ ժամանակակից Թուրքիոյ պատմութիւն») գիրքին առաջին հրատարակութեան մէջ ան Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու թիւը նշած էր 1,300 000, իսկ զոհերու թիւը՝ 200,000 (300,000` երկրորդ հրատարակութեան մէջ)[26]: Միեւնոյն ժամանակ Քեմալ Քարպատ կը պնդէ, որ 1914-ի օսմանեան մարդահամարը առաւել հաւաստի է եւ կը նշէ, որ օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու թիւը 1,165 000 է[27]: Ճասթին Մաքքարտնի, նոյնպէս հիմնուելով օսմանեան վիճակագրութեան վրայ, հայերու թիւը Օսմանեան կայսրութեան մէջ կը նշէ 1,493276 հայ, որոնցմէ 600,000-ը, այսինքն` բնակչութեան 40 %-ը զոհուած է պատերազմներու ժամանակ[28]: Այս փաստարկի քննադատները կը նշեն, որ 1844-ի օսմանեան մարդահամարը ցոյց կու տայ 2,4 միլիոն հայ, իսկ 1881-1882 թուականներուն` 1,048 143 հայ։ Ցեղասպանութիւնը ժխտող պատմաբանները ի վիճակի չեն բացատրած 1880-ական թուականներու հայ ազգաբնակչութեան այնքան նուազումը։ Ըստ քննադատներու` Օսմանեան կայսրութիւնը 1880-ական թուականներուն կը կեղծէր թիւերը եւ քաղաքական նկատառումներով երկու անգամ կը նուազեցնէր հայերու թուաքանակը։ Պաշտօնական վիճակագրութեան սխալներու ապացոյց է նաեւ այն փաստը, որ թիւերով հայերէն հաւաքուած հարկը երկու անգամ կը գերազանցէր օսմանեան վիճակագրութեան վրայ հիմնուած հաշուարկային հարկը։ Բացի այդ, 1915-ի գարնան Տիարպեքիրի նահանգապետը կը հաղորդէր վիլայեթէն 120,000 հայերու արտաքսման մասին այն ժամանակ, երբ պաշտօնական տուեալներով հայ ազգաբնակչութիւնը նահանգին մէջ կը կազմէր ընդամէնը 73,226 մարդ[29]:
Համեմատական փաստարկ
Այս փաստարկի համաձայն, Հոլոքոստը իւրատեսակ էր եւ աննախադէպ, իսկ հայերու ոչնչացումը իրենց կողմէ կը ներկայացնէր սարսափելի ողբերգութիւն, սակայն կը կրէր սահմանափակ բնոյթ եւ ունէր մտաւորական եւ քաղաքական միտումներ։ Ցեղասպանութեան յայտնի հետազօտողներ Իեկուտա Փաուըրը, Տեպորա Լիփշտադը, Ռոպըրթ Միլսընը եւ Մայքլ Մարուսը կը խոստովանին, որ հայերու ցեղասպանութիւն տեղի ունեցած է, սակայն անոնց կողմէ անտրամաբանական եւ իւրայատուկ համարուող Հոլոքոստի դասին չի դասուիր։ Վերջին տարիներուն Փաուըրի եւ Լիփշդատի հայեացքները փոխուած են։ Այսպէս, Փաուըր կը յայտարարէ, թէ հայերուն ռազմական դրդապատճառներով սպանելու պնդումը ճշմարիտ չէ, այլ անիկա քաղաքացիական փոքրամասնութեան վրայ կազմակերպուած յարձակում էր։ Համեմատական փաստարկի հիման վրայ հայերու ցեղասպանութիւնը ժխտող մեծագոյն հետազօտողները Սթիվըն Կացը (ըստ Տէյվիտ Մաքտոնալտի) եւ Գիւթեր Լեւին են[30]: Հարկ է նշել, որ Կացի ստորագրութիւնը առկայ է Հոլոքոստի 126 հետազօտողներու նամակին տակ, որու հետ ճանչցուած է նաեւ հայերու ցեղասպանութիւնը[31]:
Յարաբերապաշտները կը բերեն գերմանական նացիզմի եւ տարբեր թրքական գաղափարախօսութիւններու միջեւ տարբերութիւնները` ժխտելով ռասիստական հողի վրայ հայերու ցեղասպանութեան հնարաւորութիւնը եւ անոր կը վերագրեն քաղաքականապէս արդարացուած բնոյթ։ Այս տեսակէտին համաձայն` հայերու ոչնչացումը առաջ բերած են Իթթիհատի կողմէ անոնց ընկալելը որպէս թշնամիի գործակալներու։ Որպէս այդ մտահանգման ապացոյց` յարաբերապաշտները յղում կը կատարեն նաեւ հայերու սպանութիւններու սահմանափակ բնոյթին եւ Իթթիհատի` աշխարհի բոլոր հայերը վերացնելու մտադրութեան բացակայութիւնը։ Կաց կ՛ընդունի, որ հայերը կորսնցուցած են 550, 000-800 000 հոգի եւ կը քննադատէ հայկական ողբերգութիւնը ժխտելու թրքական կառավարութեան ջանքերը։ Սակայն ան կը պնդէ, որ թուրքերը հայերու մէջ կը տեսնէին միայն ազգայնական սպառնալիք եւ այդ սպառնալիքը վերանալուն պէս դադրեցան նաեւ հայերու սպանութիւնները։ Կաց Հոլոքոստի հետ սկզբունքային տարբերութիւն կը համարէ հայերու` իսլամ ընդունելով կենդանի մնալու թէական հնարաւորութիւնը այն դէպքին մէջ, երբ հրեաները պէտք է ոչնչացուէին ցանկացած պարագային[32]:
Քննադատները կը հերքեն, որ հայերու սպանութիւնները շարունակուած են նաեւ աւելի ուշ` Իթթիհատի` քեմալիստներու կողմէ հեռացուելէ ետք, եւ որ հայերը լիովին չոչնչացան Անդրկովկասի մէջ խորհրդային զօրքերու դիմադրութիւններու պատճառով։ Առարկելով «համընդհանուր ոչնչացման» փաստարկի դէմ` քննադատները օրինակ կը բերեն, որ կէս միլիոն գերմանացի հրեաներէն 165,000-ը մեկնեցան կամ աքսորուեցան. Ֆրանսայի մէջ 330,000 հրեաներէն զոհուեցաւ 80,000-ը[30], իսկ եւրոպացի զոհուած հրեաներու թիւը (60 %) համադրելի է զոհուած թրքահպատակ հայերու թիւին հետ (50-70 %): Իր հերթին, Վահագն Դադրեան, վերլուծելով հայերու ցեղասպանութեան եւ Հոլոքոստի միջեւ կապերը, կը գտնէ, որ հայերու ցեղասպանութիւնը որոշ իմաստով կը գերազանցէ Հոլոքոստը։ Դադրեանի տեսակէտին համաձայն, հայերու ցեղասպանութեան արդիւնքին մէջ ոչնչացուած է հայկական նիւթական մշակոյթին մեծ մասը եւ, ի տարբերութիւն հրեաներու, անոնք կորսնցուցած են եւ ոչ թէ գտած են իրենց պատմական հայրենիքը։ Հայերու սպանութիւնները կատարուած են աւելի դաժան եղանակներով, որոնք կ՛ուղեկցէին զոհերու տեւական տառապանքներով։ Հոլոքոստի կենդանի մնացած զոհերը արդիւնքին մէջ փոխ հատուցում ստացան, իսկ հայերը` ոչ։ Վերջապէս, Հոլոքոստի մեղաւորները դատապարտուեցան, իսկ հայերու ցեղասպանութեան մեղաւորները` ոչ[33]:
Փաստաթղթային վաւերացումներու բացակայութեան պնդումներ
Հայերու ցեղասպանութիւնը ժխտող քաղաքական գործիչներն ու պատմաբանները կը բերեն օսմանեան առաջնորդներու` հայերու ոչնչացման ուղղուած հրամանները հաստատող փաստաթուղթերու բացակայութեան փաստարկը։ Անքարայի Պիլքենտեան համալսարանի միջազգային յարաբերութիւններու ամպիոնի վարիչ Նորման Սթոունըկը համարէ, որ ցեղասպանութեան քաղաքականութեան փաստաթղթային ապացոյցները կը բացակային[34]: Այդ փաստարկին հակած է նաեւ Գիւնթեր Լեւին, որ միակ պատմաբանն է, որ փաստօրէն կը ժխտէ ինչպէս հայերու, այնպէս ալ ամերիկեան հնդիկներու եւ գնչուներու ցեղասպանութիւնը: Իր տեսակէտը հիմնաւորելով «Revisiting the Armenian Genocideէ («հայերու ցեղասպանութեան վերանայում») յօդուածին մէջ` Լեւի կը նշէ, որ հայերու ցեղասպանութիւնը վիճարկուած է բազմաթիւ թուրք եւ արեւմտեան պատմաբաններու կողմէ։ Ըստ Լեւիի` հայերու ցեղասպանութեան վարկածը հիմնուած է երեք կասկածելի փաստարկներու վրայ` [[Երիտթուրքերու դատավարութիւն (1919-1920)|ռազմական տրիբունալի]] 1919 թուականի որոշումներու, յատուկ կազմակերպութեան հայերու ջարդերուն մէջ ունեցած դերի եւ Նամի Պէյի` Թալեաթի հայերու ոչնչացման մասին հեռագրեր պարունակող յուշագրութիւններու վրայ։ Լեւի կը գտնէ, որ տրիբունալն կ՛անցնէր Անտանտի ճնշման տակ` երիտթուրքերու ռեժիմը վարկաբեկելու նպատակով եւ չէր համապատասխաներ արեւմտեան արդարադատութեան չափանիշներուն։ Տրիբունալի ամենալուրջ թերութիւնը Լեւին կը համարէ անոր բոլոր փաստաթուղթերու կորուստը, ինչպէս նաեւ թրքական մամուլի մէջ հրատարակուած նիւթերու` դատական գործընթացի բնօրինակներուն համապատասխանելիութիւնը հաստատելու անհնարութիւնը։ Որպէս օրինակ Լեւի կը բերէ Դադրեանի կողմէն Վեհիպ փաշայի նկատմամբ մեղադրական դատավճիռի հիման վրայ կատարուած վերլուծութիւնը, այն ժամանակ, երբ իր տեղեկութիւններով, դատարանի այդ մեղադրանքը բացառող փաստագրական նիւթերը կը բացակային։ Ըստ Լեւիի` Յատուկ կազմակերպութեան մասին պնդումները հիմնաւորուած են ոչ թէ փաստարկներով, այլ ենթադրութիւններով։ Ժխտելով Նամի Պէյի յուշագրութիւնները` Լեւի յղում կը կատարէ թուրք հեղինակներ Շինասի Օրէլի (թրք.՝ Şinasi Orel) եւ Սուրեյայ Իւջայի (թրք.՝ Sֆreyya Yuca) աշխատութիւններուն, որոնք կը գտնեն, որ հայերը դիտաւորեալ ոչնչացուցած են բնօրինակները, որպէսզի անհնար ըլլայ փաստաթուղթերու շինծու ըլլալն ապացուցել[35]:
Լեւիի յօդուածին մէջ ծաւալուն քննադատութիւն կը պարունակենՎահագն Տատրեանի («Vahakn Dadrian responds to Guenther Lewyէ, «Վահագն Տատրեանը պատասխանում է Գիւնթեր Լեւիին») եւ Թաներ Աքչամի («Review Essay: Guenter Lewy's The Armenian Massacres in Ottoman Turkeyէ, «ակնարկի գրախօսութիւն. Գիւնթեր Լեւիի հայերու ջարդերը Oսմանեան Թուրքիոյ մէջ») գործերը։ Տատրեան բազմաթիւ օրինակներ կը բերէ, որոնք ցոյց կու տան, որ Լեւիի յօդուածը լի է կասկածելի պնդումներով եւ սխալներով, որոշ դէպքերու պարագային` գիտակցաբար, եւ որ ան ցոյց կու տայ Լեւիի` թրքերէնի վատ իմացութիւնը, նամանաւանդ` օսմանա-թրքական լեզուի։ Մեկնաբանելով Լեւիի ափսոսանքը տրիբունալի պահոցի անհետացման առիթով` Տատրեան կը նշէ, որ այդ իրադարձութիւնը զարմանալիօրէն կը համընկնի 1922 ի քեմալիստներու կողմէն Ստամպուլի գրաւման հետ։ Տատրեան նաեւ կ՛ենթադրէ, որ Լեւի կ՛անտեսէ իր վարկածներուն հակասող հսկայածաւալ փաստաթուղթերը եւ վկայութիւնները[36]։
Մաքտոնալտ, քննադատելով Լեւիի դիրքորոշումը, Տատրեանի հետ համակարծիք է, որ խօսելով հայերու ցեղասպանութեան վերաբերեալ ակադեմական տարաձայնութիւններու եւ հաւասարազօր տեսակէտերու մասին` Լեւի իրականին մէջ կը նշէ միայն թրքական եւ բացայայտ թրքամէտ աղբիւրներ։ Մաքտոնալտ Լեւիի` հայերու կողմէն միտումնաւոր կերպով ջարդերու մասին վկայող փաստաթուղթերու ոչնչացման փաստարկները համանման կը համարէ Հոլոքոստը ժխտողներու աննայ Ֆրանկի օրագրի եւ գազախցիկներու հերքման փաստարկները[30]:
Աքչամ նոյնպէս կը նշէ, որ Լեւիի աշխատութեան մէջ առկայ են բազմաթիւ փաստացի անճշտութիւններ, որոնք բաւարար հիմք են զայն ոչ հաւաստի համարելու համար։ Տատրեանի քննադատութենէն ետք Լեւի, այդ յօդուածն օգտագործելով որպէս գիրքի նախաբան[37], կը ճշդէ որոշ սխալներ, այնուամենայնիւ Աքչամ բազմաթիւ փաստացի սխալներ կը գտնէ նաեւ ճշդուած տարբերակին մէջ։ Քննադատելով յօդուածին բովանդակային կողմը` Աքչամ կը նշէ, որ Լեւիի «յաղթողներու դատարանի» ոչ արդարացիութեան մասին պնդումները, չնայած այդ մարմիններու քաղաքական բնոյթին, նոյն յաջողութեամբ կարելի է կիրառել բոլոր համանման դատարաններու հանդէպ` նիւրնբերգեան գործընթացին, նախկին Հարաւ Սլաւիոյ հարցով քրէական դատարանին եւայլն։ Աքչամ կը նշէ, որ Վեհիպ փաշայի ցուցմունքներու բացակայութեան մասին` Լեւի տեղեակ չէ, որ անոնք ամբողջութեամբ հրապարակուած են այդ ժամանակաշրջանի մամուլին մէջ։ Վեհիպ փաշայի ցուցմունքները ամբողջութեամբ կը պահպանուին նաեւ երուսաղէմի Հայկական պատրիարքարանի պահոցի մէջ, այդ թեքսթերը լիովին կը համապատասխանեն իրարու եւ կը համադրուին մեղադրական եզրակացութեան մէջ տեղ գտած ցուցմունքներէն առնուած քաղուածքներու հետ։ Թերթերու հրապարակումները, յիշողութիւնները, Երուսաղէմի Պատրիարքութեան պահոցները մեղադրական եզրակացութեան հետ համեմատելով` տրիբունալի նիւթերու հաւաստիութիւնը ստուգելու նմանօրինակ հնարաւորութիւն Աքչամ կը տեսնէ բոլոր միւս դէպքերուն մէջ[38]:
Հայերու ցեղասպանութիւնը քննադատողներու կարծիքով չապացուցուած կամ կեղծ կը համարուին նաեւ 1920-ին հրապարակուած այսպէս կոչուած «թալեաթի հեռագրերը»: Հեռագիրներու բնօրինակները կը բացակային, սակայն Տատրեանի կողմէ կատարուած վերլուծութիւնը ցոյց կու տայ, որ այդ հեռագիրներու բովանդակութիւնը անուղղակի կերպով կ՛առնչուի երիտթուրքերու առաջնորդներու դէմ դատական գործընթացի նիւթերուն[39]:
Քաղաքական փաստարկ
Քաղաքական մակարդակի վրայ հայերու ցեղասպանութեան հարցը քննարկելու ժամանակ յաճախ կ՛օգտագործուի այն փաստարկը, որ այս հարցը կը գտնուի պատմաբաններու, այլ ոչ թէ քաղաքական գործիչներու իրաւասութեան ներքեւ։ Նման փաստարկումը կ՛օգտագործէ Թուրքիան[40]։ Հայկական կողմի դիրքորոշումը այն կարծիքի է, որ պատմաբանները ոչ մէկ կասկած չունին հայերու ցեղասպանութեան մէջ։ Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու սպանութիւնը դիտարկուած է քանի մը միջազգային կազմակերպութիւններու կողմէ։ 1984-ին, «Ազգերու մշտական տրիբունալը» Օսմանեան կայսրութեան գործողութիւնները որակեց ցեղասպանութիւն[41]։ 1997-ին, նման եզրակացութեան եկաւ Ցեղասպանութիւն ուսումնասիրողներու միջազգային ընկերակցութիւնը[42][43][44]։ 8 Յունիս 2000-ին «The New York Times»-ի եւ «The Jerusalem Post»-ի մէջ հրապարակուեցաւ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներուն հայերու ցեղասպանութեան փաստի անվիճելիութիւնը հաստատող 126 Հոլոքոստը ուսումնասիրողներու (որոնցմէ են՝ Եղուդ Բաուերի, Իսրայէլ Չարնիի եւ Էլի Վիզելի) յայտարարութիւնը[45]։ 2001-ին թուրք-հայկական հաշտութեան յանձնաժողովը դիմեց «Անցումային շրջանի արդարադատութեան հարցերով միջազգային կեդրոն»-ին (ԱՇԱՀՄԿ) անկախ եզրակացութեան համար. արդեօ՞ք 1915-ի իրադարձութիւնները կը համարուին ցեղասպանութիւն։ 2003-ի սկիզբը ԱՇԱՀՄԿ-ը ներկայացուց իր եզրակացութիւնը, որ 1915-ի իրադարձութիւնները կը համապատասխանեն ցեղասպանութեան բոլոր սահմանումներուն, եւ այս եզրի կիրառումը ամբողջովին արդարացի է[46]։
Ցեղասպանութեան փոխադարձ մեղադրանքներ
Թրքական կողմը կը պնդէ, որ անհաւատարիմ հայերը Օսմանեան կայսրութեան մէջ սպաննած են 1,1 միլիոն մուսուլմաններ եւ 100.000 հրեաներ։ Եաիր Օրոնը կը նշէ, որ վերջին «սպանութիւնը» երբեք չէ յիշատակուած հրեայ հետազօտողներու կողմէ եւ կը հանդիսանայ թուրքերու կողմէն փորձ խաղալ հալածքներու հանդէպ հրեական զգացմունքայնութեան հետ, որ աւելի կը խոստանայ Հոլոքոստի պայմաններուն։ Համաձայն օսմանական պաշտօնական վիճակագրութեան` շրջաններուն, ուր հայերուն կը վերագրուի հակաօսմանեան չարագործութիւններ, հրեաներու թիւը չէ անցած 4000-ը։ Այս փաստերու հանդէպ հրեական հակադարձութեան բացակայութիւնը եւ որոշակի աղբիւրներուն յղումը, ըստ Օրոնի, այս իրադարձութիւնները անհնարին կը դարձնեն։ Ան կը նշէ, որ, հակառակը, անոր յայտնի են հրեական աղբիւրներ, ուր կը նշուին հայերու օգնութիւնը հրեական ջարդերու ժամանակ 19-րդ դարու վերջին եւ 20-րդ դարի առաջին տասնամեակներուն։
Համաձայն ամերիկեան քաղաքագէտ ռումմէլի` 1915-1918 թուականներուն հայկական դիմադրութեան կողմէն սպանուած է 75.000 թուրք եւ քիւրտ այն ժամանակ, երբ սպանուած հայերու քանակը ան կը գնահատէ 2,1 միլիոն մարդ: Թուրք պատմաբան Հալիլ Բերքթայը 1915-ին հայաբնակ շրջաններուն մէջ սպանուած մուսուլմաններու թիւը կը գնահատէ 10.000-12 000[47]:
Պահոցներու բացում
Թրքական կողմը Հայաստանին կոչ կ՛ընէ բանալ պահոցները, որոնք անոնց կարծիքով կը կարողանան լոյս սփռել 1915 թուականին կատարուած իրադարձութիւններու վրայ:[48] Ի պատասխան Հայաստանի ազգային արխիւի տնօրէն Ամատունի Վիրաբեանը բազմիցս յայտարարած է, որ Հայաստանի պահոցները բաց են բոլոր հետազօտողներու համար, որոնցմէ են նաեւ այնտեղ ներկայիս աշխատող թրքական պատմաբաններու համար[49]: Սակայն յիշատակելով փակ պահոցներու մասին` թրքական եւ թուրքամէտ գործիչները նկատի ունին Դաշնակցութեան բոսթօնեան մասնաւոր պահոցը, որոուն հետ Հայաստանի Հանրապետութիւնը ոչ մէկ առնչութիւն չունի[50]:
Ինքը` Թուրքիան, իր պահոցները բանալու մասին առաջին անգամ պաշտօնապէս յայտարարած է 1989 թուականին։ Այս յայտարարութեան կապակցութեամբ Եաիր Օրոնը կը նշէ, որ անոնցէ ետք թրքական կառավարութիւնը դեռեւս քանի մը անգամ յայտարարած է հերթական անգամ «պահոցներու բացման» մասին այն դէպքին, երբ իրականի մէջ փաստաթուղթերու հասանելիութիւնը սահմանափակուած է[51]: Հիզեր Ռեյը նոյնպէս համաձայն է, որ գիտնականներուն վաղուց մերժուած է օսմանեան պահոցներու հասանելիութեան թոյլտուութիւնը. «1980-ականներու վերջերուն թրքական կառավարութեան կողմէն որոշ պահոցներ մուտք գործելու թոյլտուութիւն տրուեցաւ, բայց անոնցմէ էր այն նիւթը, որ սահմանափակուած էր, եւ կառավարութիւնը շատ կողմնակալ մօտեցում կը ցուցաբերէր անոնց հանդէպ, որոնց թոյլ կը տրուէր ուսումնասիրել նիւթը»[52][53]: Նմանատիպ տեսակէտ յայտնեց նաեւ Թաներ Աքչամը[54]: Հոկտեմբեր 2000 թուականին թրքական քաղաքական գործիչ Մուստաֆայ Շիւքրիի Էլեկդադագը նոյնպէս հաւաստեց, որ թրքական պահոցները բացուած չեն եղած ուսումնասիրութիւններու համար։[55]
WikiLeaks-ի հրապարակած փաստաթուղթերուն մաս կը կազեն անոնք որոնք, արկայ էր Ստամպուլի մէջ ԱՄՆ-ի գրագոյն հիւպատոսի հաղորդագրութիւնը, ուր գրառուած է անոր զրոյցը թրքական պատմաբան Հալիլ Բերքթաի հետ Յունիս 2004 թուականին։ Բերկթայը կը հաստատէ, որ թրքական պահոցները երկու անգամ ենթարկուած են «մաքրման» հայերու ցեղասպանութիւնը վկայող փաստաթուղթերէն` 1919 թուականին եւ 20-րդ դարու 90-ական թուականներուն[56]:
== Հիթ Լոուրիի նամակը ==' Հայերու ցեղասպանութեան գլխաւոր ժխտողներէն մէկը Փրինսթօնի համալսարանի մասնագէտ Հիթ Լոուրին է (անգլերէն՝ Heath W. Lowry): 1985 թուականին Լոուրին այդ 69 գիտնականներէն մէկն էր, որոնք ստորագրած էին ԱՄՆ-ի նախագահին ուղղուած հայերու ցեղասպանութիւնը չճանաչելու առաջարկով նամակը։
1990 թուականին հոգեբան Ռոբերտ Լիֆթոնը նամակ ստացաւ ԱՄՆ-ի մէջ թրքական դեսպանէն` հայերու ցեղասպանութեան հարցի մեկնաբանութիւններով։ Նամակին պատահաբար կցուած էր Լոուրիի տեքստը, որ կ՛ընդգրկէր խորհուրդներ ակադեմիական ուսումնասիրութիւններուն մէջ հայերու ցեղասպանութեան մասին յիշատակումները կանխելու համար։ Կցուած յօդուածին մէջ շարադրուած յանձնարարականները Ռոբերտ Լիֆթոնի եւ անոր կոլեգաներու կողմէն գնահատուեցին որպէս ակադեմիական էթիկայի կոպիտ խախտում եւ Վաշինգթօնի թրքական դեսպանի կողմէն հայերու ցեղասպանութեան ժխտման փորձերու մեթոդներու օրինակներ[57]: Փրինսթօնի համալսարան ուղարկուեցաւ «թրքական կառավարութեան կողմէն հայերու ցեղասպանութեան ժխտման եւ ակադեմիական միութեան գիտական կոռուպցիայի դէմ» հանրագիրը, ուր 150 մտաւորականներ կը պահանջէին Լոուրիին հեռացնել համալսարանէն։ Հանրագիրը այլ թիւերու մէջ ստորագրեցին Ռաուլ Հիլբերտը, Իեգուդայ Բաուերը, Իսրայէլ Չարնին, Ուիլեամ Սթայրոնը, Սիւզէն Զոնթագը, Կուրթ Վոննեգուտը եւ Դերէք Ուոլքոթը: Լոուրիի հետ կապուած խայտառակ պատմութիւնը լուսաբանուեցաւ New York Times, Boston Globe եւ այլ հանրայայտ Զլմ-ներուն մէջ։ Չնայած Պրինսթօնեան համալսարանը հրաժարեցաւ ազատիլ Լոուրիին աշխատանքէն, այդ աղմուկը հայերու ցեղասպանութեան փաստերու եւ ցեղասպանութեան ժխտման վրայ ուշադրութիւն հրաւիրելու առիթ դարձաւ, տուժեց նաեւ համալսարանի հեղինակութիւնը[58]:
Լուիսի գործը
19 Մայիս 1985 թուականի The New York Times եւ The Washington Post թերթերուն մէջ ամերիկացի 69 պատմաբաններէ կազմուած թրքական թեմատիկայով մասնագիտացած խումբը, որոնց մէջ կային հանրայայտ հետազօտողներ, գովազդի իրաւունքով հրապարակեցին յայտարարութիւն, որուն հետ անոնք ամն-ի Կոնգրէսին կոչ կ՛ընէին չճանչնալ հայերու ցեղասպանութեան բանաձեւը[59][60]: Ստորագրողներու մէջ տեղ գտած են հանրայայտ պատմաբան Բերնարդ Լիւիսը, որուն անունով ալ կոչուեցաւ այդ յայտարարութիւնը[60][61][62]: Հրապարակման համար վճարեց ԱՄՆ-ի Թրքական ասամբլէան[60]:
Ռիչարդ Յովհաննիսեանը կը նշէ, որ այդ հրապարակման մէջ կարեւոր դեր խաղաց Թրքական հետազօտութիւններու հիմնարկի տնօրէնը Հիթ Լոուրին: Այդ հիմնարկին մէջ նշուած յայտարարութիւնը ստորագրողներէն շատերը ստացան պատուոգրեր։ Ըստ Փիթեր Սուրեանի` նամակը ստորագրողներէն շատերը, ըստ երեւոյթին, ունէին ուղղակի կամ անուղղակի շահեր թրքական կառավարութենէն։ ԱՄՆ-ի Հայկական ասամբլէան վերլուծէն 69 ստորագրողներու ցուցակը եւ ցոյց տուաւ, որ անոնց մեծ մասը ցեղասպանութեան ժամանակաշրջանի մասնագէտ չէ, եւ որ աւելի կարեւոր է, որ ստորագրողներու մէջ մեծ թիւ կազմեն թրքական պաշտօնական աղբիւրներէն դրամաշնորհներ ստացողները[60][63]: Ցուցակը վերլուծած Սփերոս Վրիոնսը նոյնպէս կը յանգի այն եզրակացութեան, որ ստորագրողներու եւ անոնց հիմնարկներու զգալի մասը Թուրքիայէն ուղղակի նիւթական ստացողներ էին[64][65]:
Ստորագրողները տարակուսանք կը յայտնէին «թուրքիա» եւ «ցեղասպանութիւն» բառերու կապակցութեամբ։ Այսպէս, նամակին մէջ կը նշուէր, որ ներկայիս Թուրքիոյ տարածքը կը հանդիսանայ Օսմանեան Թուրքիոյ միայն մէկ մասը, եւ բանաձեւի մէջ «թուրքիա» եզրոյթի գործածումը անթոյլատրելի է։ Իւ Թերնոնն այդ կապակցութեամբ կ՛ըսէ, որ նամակը ստորագրողները իրենց աշխատութիւններուն մէջ կ՛առաջնորդուին աւելի լիպերալ չափանիշներով. այսպէս` Պերնարտ Լուիսը «The Emergence of Modern Turkey» գիրքի միայն մէկ գլխուն մէջ «օսմանեան կայսրութիւն» եզրոյթի փոխարէն օգտագործած է «թուրքիա» եզրոյթը տասնմէկ անգամ։ «ցեղասպանութիւն» որակումը գործածելուն դէմ նշուող փաստարկները Թերնոնը անընդունելի կը համարուի։ Յայտարարութեան հրապարակումէն ետք Սորբոնի համալսարանի մասնագէտ Ժերար Շալեան իր հիասթափութիւնը յայտնեց, քանի որ ան ստորագրուած էր նաեւ իր կողմէն, եւ նամակ յղեց Պերնարտ Լուիսին։ Լուիսը պատասխանեց անոր, որ այդ յայտարարութեան առիթը ամերիկա-թրքական յարաբերութիւնները չփչացնելն էր, եւ որ յայտարարութեան մէջ Թուրքիոյ կոչ կ՛ընէ բանալ իր պահոցները։ Շալեանը Լուիսին պատասխանեց, որ քաղաքավարի չէ (ազնիւ չ՛ըլլար ըսելու), որ Արեւմուտքի կողմէն ցեղասպանութիւնը չճանաչելու պատճառը Անատոլիաի մէջ պատերազմի ժամանակ հայ ազգաբնակչութեան հանդէպ իրագործուած ցեղասպանութինը ապացուցող փաստերու ոչ բաւարար ըլլալն է, երբ իրականին մէջ պատճառը զգուշաւորութիւնն էր Հիւսիս-ատլանտեան դաշինքի կայունութեան համար[60]: 2006 թուականին Ժերար Շալեանը եւ Թերնոնի համահեղինակութեամբ գիրք գրեց, որուն մէջ 1915 թուականի իրադարձութիւնները կը որակուին որպէս 1,5 միլիոն զոհերու պատճառ դարձած հայերու ցեղասպանութիւն[66]:
_.jpg){kind=link}
Երուսաղէմի Հոլոքոստի եւ ցեղասպանութեան հիմնարկի տնօրէն Իսրայէլ Չարնին սեփական հետազօտութիւն անցկացուց ստորագրողներէն իւրաքանչիւրին մէկական հարցաթերթիկ ուղարկելով, որոնց մէջ տրուած էին շարք մը մանրամասն հարցեր. ի՞նչ կը մտածեն անոնք Թուրքիոյ հայերու մահուան մասին, կը գտնեն՞ արդէօք անոնք, որ հայերը կը խեղադիւրեն փաստերը եւ ի՞նչ կը մտածեն անոնք բաց նամակը ստորագրողներու մասին։ Հարցումներու արդիւնքները Չարնին կը նկարագրէ որպէս «տպաւորիչ ցուցանիշներ, որ նուազագոյնը որոշ հետազօտողներ խոստվանած էին, որ ըստ էութեան տեղի ոնեցած են հայերու ցեղասպանութեան փաստը կասկածի տակ չառնող հայերու զանգուածային սպանութիւններ, չնայած անոնցմէ ոչ մէկը չէր համաձայնած «ցեղասպանութիւն» եզրոյթի հետ, ոմանք խոստովանած էին, որ տեղի կ՛ունենայ հարցի նպատակաուղղուած խճճում եւ ժխտում թուրքերու կողմէն։ Հարցման նախյական տուեալները 1990 թուականին հրապարակուած են «Internet on the Holocaust and Genocide»-ի մէջ[67]։
Ըստ Եաիր Օրոնի` մինչ թրքական պահոցներու հրապարակումը, հայերու ցեղասպանութիւնը ճանչնալու հարցին մէջ չշտապելու կոչ պարունակող նամակը Թուրքիոյ կողմէն ակադեմիական միջավայրի վրայ ազդելու հերթական փորձի օրինակ է, որուն համար Թուրքիոյ կողմէն կը ծախուին հսկայական գումարներ եւ ջանքեր[68]։
Հոկտեմբեր 2000 թուականին , երբ ամն-ի Ներկայացուցիչներու պալատին մէջ կը քննարկուէր հայերու ցեղասպանութեան մասին հերթական բանաձեւը, «միլլիեթ» թերթին մէջ թրքական քաղաքական գործիչ Մուսթաֆայ Շիւքրիի Էլեքդաղը (թրք.՝ Mustafa Şֆkrֆ Elekdağ) կը տրտնջէր, որ 69 գիտնականներու յայտարարութիւնը անօգուտ էր, քանի որ անոնցմէ ոչ մէկը, բացի Ջասթին Մաքքարտնիէն, չէր ցանկանար նոր յայտարարագիր լրացնել։ Էլեքդաղը այդ կը բացատրէ երկու դրդապատճառներով. .
- գիտնականները կը վախնան հայկական վրիժառուներէն,
- թրքական պահոցները, որոնց փակ ըլլալուն մասին կը խօսուի յայտարարութեան մէջ, այդպէս ալ չբացուեցան[55][69]։
Տանալտ Կուատաէրտի հրաժարականը
69 ուղերձը ստորագրողներէն մէկը` Տանալտ Կուատաէրտը, դեկտեմբեր 2006 թուականին հրաժարական տուաւ Թրքական հետազօտութիւններու հիմնարկի (անգլերէն՝ Institute of Turkish Studies) տնօրէններու խորհուրդի ղեկավարի պաշտօնէն, որ այդ տեղը կը գրաւէր 2001 թուականէն։ Ան կը յայտարարէր, որ ստիպուած էր հրաժարական տալ ԱՄՆ-ի մէջ Թուրքիոյ դեսպան Նաբի Շէնսոյի ճնշման հետեւանքով այն բանէն ետք, երբ Թուրքիոյ մէջ հայերու սպանութիւնները բնորոշած էր որպէս ցեղասպանութիւն։ Շէնսոյը կը ժխտէր, որ ինքը ինչ-որ ազդեցութիւն ունեցած է հրաժարականի վրայ։ Կուատաէրտի հրաժարականը սկանդալ առաջացրեց ակադեմիական միջավայրին մէջ։ Ի նշան բողոքի` Թրքական հետազօտութիւններու հիմնարկի տնօրէններու խորհուրդի անդամներէն մի քանին եւս հրաժարականներ ներկայացրին։ Միջին Արեւելքի հետազօտութիւններու ասոցիացիայի (անգլերէն՝ Middle East Studies Association) տնօրէն Մերուաթ Հաթեմը (անգլերէն՝ Mervat Hatem) խիստ նամակ յղեց Թուրքիո՛ վարչապետ էրդողանին` իր մտահոգութիւնը յայտնելով թուրք պաշտօնեաներու կողմէն Թրքական հետազօտութիւններու հիմնարկի նիւթականացմանը հետ կանչելու մտադրութեան մասին յայտարարութիւններու կապակցութեամբ, եթէ Կուատաէրտը հրապարակայնօրէն չհրաժարի իր գնահատականներէն: Հաթեմը կը գտնէր նաեւ, որ հրաժարականը արմատապէս կը հակադրէ Թուրքիոյ կառավարութեան կողմէն առած 1915 թուականի իրադարձութիւններու քննարկումները գիտնականներուն թողնելու յայտարարութեանը: Կուատաէրտի յայտարարութեան համաձայն` Թրքական հետազօտութիւններու հիմնարկի տնօրէններու խորհուրդի անդամներուն զարմացուցած է, որ հիմնարկի նիւթականացումը ոչ թէ վստահութեան նշան է, այլ նուէր, որ ցանկացած պահուն կարող է չեղեալ համարուել։[70][71]:
Հայոց ցեղասպանութիւը գիտական հանրագիտարաններուն մէջ
Խոշորագոյն մասնագիտական «Encyclopedia of Genocideէ[72], «Dictionary of Genocide»[73] և «Encyclopedia Of Genocide And Crimes Against Humanity»[74] հանրագիտարանները միանշանակօրէն հայ-թրքական 1915 թուականի իրադարձութիւնները կ՛ընդունեն որպէս ցեղասպանութիւն:
Միաժամանակ շարք մը հետազօտողներ կը նշեն, որ խոշորագոյն հանրակրթական հանրագիտարաններուն մէջ հայերու ցեղասպանութեան մասին արտացոլուած են ռեւիզիոնիստական տեսակէտներ։ «Collier's Encyclopediaէ, «Encyclopedia Americanaէ, «Encyclopedia of Islam New Editionէ, «Encyclopedia of the Modern Middle Eastէ եւ «The New Encyclopaedia Britannicaէ հանրագիտարաններէն միայն վերջինը կը հաղորդէ, որ այդ իրադարձութիւնները կարող են որակուիլ որպէս ցեղասպանութիւն: «Encyclopedia Americanaե-ի մէջ կը խօսուի «հայերու ոչնչացման փորձի» մասին, իսկ «Collier's Encyclopediaե-ն կը հաղորդէ միայն հայ ազգաբնակչութեան արտաքսման մասին[Ն 3] Ռեւիզիոնիստական տեսակէտներ առկայ են նաեւ հայերու սպանութիւններու բացատրութիւններուն մէջ, որոնք վերագրւում են հայերու` ռուս զօրքերու հետ համագործակցութեանը։ Թուրքիոյ եւ օսմանեան կայսրութեան մասին յօդուածներու բովանդակութեան մէջ գրեթէ չկան տեղեկութիւններ հայերու ոչնչացման մասին, իսկ երիտթուրքերու առաջնորդներու մասին յօդուածներուն մէջ ընդհանրապէս չէ խօսուած այդ գործընթացին մէջ անոնց դերի մասին։[75][76]։
Հայերու ցեղասպանութեան հետ կապուած թրքական կառավարութեան ակադեմիական տեքստերու վրայ ազդեցութդան մեխանիզմը երեւան եկաւ «Էնկարտայ» հանրագիտարանի պատրաստման ժամանակ[77]։ Հանրագիտարանը մշակող Microsoft ընկերութիւնը դիմեց հանրայայտ հետազօտողներ Ռոնալդ Սիւնիին եւ Հելեն Ֆեյնին քանի մը, որոնցմէ են նաեւ հայերու ցեղասպանութեան հետ կապուած յօդուածներ գրելու առաջարկով։ 2000 թուականի ամրանը ԱՄՆ-ի մէջ Թուրքիոյ դեսպանը նամակ յղեց «էնկարտա»-ի խմբագրութիւն` բողոքելով հայերու սպանութիւնները նկարագրելիս «ցեղասպանութիւն» եզրոյթի գործածման դէմ։ «էնկարտա»-ի խմբագիրն առաջարկեց Սիւնիին եւ Ֆեյնին փոփոխել յօդուածները, որպէսզի արտացոլուի կարծիքներու բազմազանութիւնը։ Խմբագրի խօսքերով, թրքական կառավարութիւնը կ՛ըսպառնար ձերբակալել իրենց աշխատակիցներուն եւ արգիլել Microsoft ընկերութեան արտադրանքը, եթէ 1915 թուականի իրադարձութիւնները բնութագրեն որպէս ցեղասպանութիւն։ Սիւնին եւ Ֆեյնը հրաժարուեցան թրքական կառավարութեան ճնշումներու տակ փոփոխել յօդուածները, եւ արդիւնքը այն էր, որ «էնկարտա»-ն որոշեց յօդուածները թողնել նախնական տեսքով[78][79]: 1986 թուականին հարաւային Անատոլիայի մէջ 11-րդ դարուն հայկական պետութեան գոյութիւնը հաստատող թրքական «Բրիտանիկայ հանրագիտարանի» հրատարակութեանը մեղադրանք առաջադրուեցաւ թուրք ազգութեան հանդէպ քրէական յանցագործութիւն կատարելու համար։ Պետական դատարանի անվտանգութեան գերագոյն դատախազը յայտարարեց, որ այդ «կը հակասէ պատմական փաստերուն» եւ հրատարակչութեան խմբագիր Պորտուրօղլուին (անգլերէն՝ Huya Porturoglu) սպառնաց 4,5 տարի բանտարկմամբ, որ կը նշանակէ, որ բրիտանիկայն եւս հայերու ցեղասպանութեան հարցով ճնշումներու ենթարկուեցաւ[76]:
«Բրիտանիկա հանրագիտարան»
| Encyclopædia Britannica-ի «Armenia» յօդուածի 1922 թուականի խմբագրութեան մէկ դրուագ (թարգմանութիւն հայերէն)[80]։ «Որպէս քաղաքականութեան հիմնական բաղադրիչ հանդիսացող բռնի գաղութացման անհեթեթ եւ լկտի նախագիծը կը վերագրուի գերմանացի տեսաբաններուն, բայց այդ միայն որպէս ծխային վարագոյր հանդիսացաւ հայ բնակչությեան ոչնչացման համար։ Իրականին մէջ ամբողջ խնդիրը տեղահանութիւնն ու ոչնչացումն էր։ Հայ ազգը Փոքր Ասիոյ հսկայական տարածքներուն էմէջ բնաջնջուեաւ. ցանկացած յոյս, որ հայերը կարող են յետագային եւս ապրիլ այս տարածքներուն մէջ կամ երբեւէ վերադառնալ իրենց հողերը, պետք է թաղուէր»։ |
Ջարդերու մասին առաջին յիշատակումը «Բրիտանիկայ հանրագիտարան»-ին մէջ յայտնուեցաւ 1922 թուականին եւ ստորագրուած էր անգլիական հետախուզութեան գործակալ Չալդսի կողմէն (անգլերէն՝ W.J. Childs): Յօդուածին մէջ նկարագրուած էր անօգնական բնակչութեան տեղահանութիւնն ու սպանութիւնները։ Տեղահանութիւնները կը որակուէին որպէս հայերու բնաջնջման ուղղակի միջոց, իսկ տեղահանութիւններու պաշտօնական պատճառը` զանգուածային սպանութիւններու առիթը։ 1926 թուականի յաջորդ հրատարակութիւնը կը ներարէր իրադարձութիւններու նկարագրութիւններ` գրուած Պիթլիսի մէջ անգլիական նախկին փոխհիւպատոս Սաֆրաստեանի կողմէն, ըստ որուն հայերու օրինական ինքնապաշտպանութեան երեւոյթները օսմանական կառավարութեան կողմէն կը ներակայացուէին որպէս դաւաճանութիւն եւ բնաջնջման քաղաքականութեան համար շարժառիթ։ Բրիտանիկայի յաջորդ 14 հրատարակութիւններուն մէջ հէնց նոյն հեղինակէն ամփոփումներ կային, բայց 1957 թուականին հայ կանանց եւ երեխաներու անդատ սպանութիւններու մասին բաժինն անյայտ խմբագիրը ջնջուցեաւ։ 1968 թուականէն Սաֆրաստեանի տեքստը փոխարինուեցաւ Չարլզ Դոուսէթի տեքստով, որ 600 000 հայերու ոչնչացման պատճառ կը նշէր անոնց համագործակցութիւնը ռուսերու հետ։ Դոուսէթի տեքստը ոչինչ չէր յայտնէր թրքական բանակի մէջ հայերու ծառայութիւններու եւ կանանց ու երեխաներու ոչնչացման մասին։ Որոշակի ձեւափոխութիւններով 1985 թուականէն տեքստը առկայ է Բրիտանիկայի յետագայ հրատարակութիւններուն մէջ։
1974 թուականի հրատարակութեան «Urartu and Armeniaէ («ուրարտու եւ Հայաստան») յօդուածին մէջ նոյն Չարլզ Դոուսէթը իրադարձութիւններու բոլորովին այլ մեկնաբանութիւն ներկայացուց` 1915 թուականի իրադարաձութիւնները անուանելով Հիտլերու «վերջնական որոշման» նմանօրինակը։
Տեղեկատուութեան նմանօրինակ բացթողումներ կան նաեւ հայերու ցեղասպանութեան կազմակերպիչներու մասին յօդուածներուն մէջ։ Այսպէս, Թալէաթի եւ Էնուէրի մասին յօդուածներուն մէջ կը բացակայի տեղեկատուութիւնը այն մասին, որ թրքական ռազմական դատարանի կողմէն դատապարտուած են մահապատիժի, որոնցմէ են` հայերու կոտորածներուն մասնակցութեան համար։ Էնուէրի մասին յօդուածին մէչ ոչ մի յիշատակութիւն չկայ անոր` հայերու սպանութիւններուն մասնակցութեան մասին։ Մինչ 1969 թուականը ներառեալ Բրիտանիկայի հրատարակութիւններուն Թալէաթի մասին յօդուածին մէջ կը բացակայէր անոր` որպէս ներքին գործերու նախարարի` հայերու տեղահանութիւններու եւ անոնցմէ շատերու մահուան պատասխանատուութեան մասին տեքստը։ Յետագայ խմբագրումները բացառեցին այս բառերը եւ Թալէաթին կը ներկայացնեն որպէս «քաւութեան նոխազ», որուն վերագրուած են յանցագործութիւններ, որոնք ան չէր կարող կանխել[76]:
2012 թուականի հրատարակութեան «Genocideէ («ցեղասպանութիւն») յօդուածին մէջ Ճորճ Անդրէապուլոսը[81] 1915 թուականի հայերու ջարդերը որակեց որպէս ցեղասպանութիւն[82]:
Թուրքիա
| Թուրքիոյ վարչապետ Թանսու Չիլլեր. սեպտեմբեր 1994 թուականին [83]․ «Ճիշտ չէ, որ թրքական իշխանութիւնները չեն ուզեր իրենց վերաբերմունքը արտայայտել այսպէս կոչուած «Հայկական հարցի» շուրջ։ Մեր դիրքորոշումը պարզ է։ Այսօր ակնյայտ է, որ պատմական փաստերու լոյսի ներքեւ հայերու պահանջները անհիմն են ու ցնորական։ Ցանկացած պարագային հայերը ցեղասպանութեան չեն ենթարկուած»։ |
Թուրքիոյ Հանրապետութիւնը պաշտօնապէս եւ համակողմանիօրէն կը պաշտպանէ հայերու ցեղասպանութեան ժխտումը, ինչպէս նաեւ կը դիմէ էական միջոցներու՝ հայերու ցեղասպանութեան ժխտման լուսաբանման եւ քարոզչութեան համար, կ՛աջակցի եւ կը հովանաւորէ թրքական դիրքորոշման ճշմարտացիութիւնը ապահովող համալսարաններուն։ Պետական մարմիններու կամ գիտական համակազմերու կողմէն Հայոց ցեղասպանութիւնը ճանաչելու քննարկումներու ժամանակ Թուրքիա կ՛ըսպառնայ դիւանագիտական եւ առեւտրային պատժամիջոցներով եւ սեփական փոքրամասնութիւններու հանդէպ ճնշումներով։ Որպէսզի Թուրքիոյ մէջ վերացուի հայերու ներկայութեան հետքերը, երկրին մէջ պարբերաբար կ՛աւիրուին հայկական ճարտարապետութեան յուշարձանները։[15][16][84][85][86][87]։ Թեսայ Հոֆման կը նշէ, որ 1970-1990-ական թուականներու դիտումնաւոր աւերածութիւններէն ետք հնագիտական պեղումներու եւ չորակաւորուած վերակագնման քօղի տակ ի յայտ եկաւ «կործանարար վերականգնումը», մասնաւորապէս` Անի քաղաքի պեղումներուն մէջ[88]: Վերջին ժամանակներուն հայերու եւ այլ փոքրամասնութիւններու հանդէպ կը նկատուի դրական փոփոխութիւններ, մասնաւորապէս վերականգնուեցին քանի մը պատմական յուշարձաններ` աղթամար կղզիի սուրբ Խաչ եկեղեցին, Տիարբեքիրի սուրբ Կիրակոս եկեղեցին, «ցեղասպանութիւն» բառը կը դադարի արգելուած բառ ըլլալէ եւ այլն[89]:
թուրքիոյ քրէական օրէնսգիրքի 301-րդ յօդուածը երկու տարուայ պատիժ կը նախատեսէ «թուրք ազգին վարկաբեկելու» համար (2008 թուականի խմբագրման մէջ` «թուրքականութիւնը» վիրաւորելու համար` 3 տարի): Այս յօդուածով կ՛անցնէին քանի մը աղմկահարոյց գործեր, որոնց մէջը ներգրաւուածները կը մեղադրէին 1915 թուականին հայերու զանգուածային սպանութիւններու փաստը հաստատելու մէջ։ 2005 թուականին դատական հետապնդման ենթարկուեցաւ Նոբելեան մրցանակակիր Օրհան Փամուկը, 2006 թուականին` 6 ամիս կալանքի դատապարտուած Հրանտ Տինքը: 19 Յունուար 2007 թուականին Հրանտ Տինքը սպանուեցաւ 17-ամեայ թուրք ազգայնականի կողմէն, որ ըմբոստացած էր Տինքի` հայերու ցեղասպանութեան հարցերով ելոյթներու դէմ։ Տինքի սպանութենէն եւ իսլամական ծայրահեղականներու կողմէն իր հասցէին սպառնալիքներէն ետք Օրհան Փամուկը լքեց Թուրքիան[90]:
Թուրքիոյ մէջ հայերու ցեղասպանութեան ժխտումը օսմանեան կայսրութեան քաղաքականութեան շարունակութիւնն է, որ կը մերժէր 19-րդ դարու վերջի հայերու զանգուածային սպանութիւնները: Զանգուածային սպանութիւններու դրոշմը ծանր բեռ էր Օսմանեան կայսրութեան յետնորդի համար, իսկ ժամանակակից քեմալական վարչակարգը չափէն աւելի զգայուն էր շահարկուող թրքական «աւանդական» բարբարոսութեան հանդէպ։ Ժխտումը նաեւ էական նշանակութիւն ունեցաւ Թուրքիոյ ստեղծման մասին առասպելներու ստեղծման եւ ազգային նոյնականացման ձեւաւորման գործընթացին մէջ։ Թրքական վերնախաւէմ շատերը ունէին սեփական հետաքրքրութիւնները իրենց կողմէն հողերու եւ հայերու ունեցուածքի բռնազաւթման աղբիւրները կորսնցնելու գործին մէջ։ Իթթիհաթի շատ յանցագործներ իրենց ազդեցութիւնը պահպանեցին նաեւ Թուրքիոյ Հանրապետութեան։ Երկրորդ համանխարհային պատերազմէն ետք Հոլոքոստի ճանաչման յետամասին Թուրքիա կը վախնար նացիստական Գերմանիոյ հետ համեմատուելէ։ Թուրքիոյ փորձը խաբէութեան ճանապարհով քչացնել Օսմանեան կայսրութեան բնակուող հայերու թիւը, 1915 թուականի տեղահանութեան որոշման պատճառահետեւանքային խեղաթիւրումները յանգեցրին Թուրքիոյ կողմէ հովանաւորուող եւ պարբերական պատմութեան վերաձեւակերպմանը։ Թրքական պատմագրութիւնը իր մէջ կը ներառէ նաեւ Անատոլիայի հազարամեակներ առաջ թրքական բնակչութեան, բոլոր եւրասիական մշակոյթներու հիմք հանդիսացող թրքական մշակոյթի վերաբերեալ քեմալական առասպելներ, կը մերժէ կիլիկիոյ միջնադարեան հայկական թագաւորութեան գոյութիւնը[14]:
| Ռեջեփ Էրդողան. 23 ապրիլ 2014 թուական[91]․ «Հաւատով եւ յոյսով առ զայն, որ միեւնոյն սովորութիւններն ու աւանդոյթները ունեցող հնագոյն ազգերը կը կարողանան միասնաբար եւ արժանավայել կերպով յիշել իրենց անցեալի եւ կորուստներու մասին. մենք կը ցանկանք, որ 20-րդ դարասկզբին զոհուած հայերու հոգիները հանգչին խաղաղութեամբ, իսկ անոնց թոռներուն կը հղենք մեր ցաւակցութիւնները»։ |
2005 թուականին Թուրքիոյ վարչապետ Էրտողանը Հայաստանի կառավարութեան առաջարկեց ստեղծել պատմաբաններու համատեղ հանձնախումբ 1915 թուականի իրադարձությունները ուսումնասիրելու համար[48][92]։ Այս առաջարկին Հայաստանի Հանրապետութեան նախագահ Ռոբերտ Քոչարեանը պատասխանեց, որ երկկողմանի յարաբերութիւններու զարգացումը կառավարութիւններու գործը է, ոչ թէ պատմաբաններու, եւ առաջարկեց երկու երկրներու միջեւ յարաբերութիւններու կարգաւորման առանց որեւէ նախապայմանի[93]։ Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին գործերու նախարար Վարդան Օսկանեանը պատասխան յայտարարութեան մէջ նշեց.
|
Թուրքիայէն դուրս գիտնականները՝ հայ եւ թուրք, ուսումնասիրած են այդ խնդիրները եւ ըրած են սեփական անկախ եզրահանգումներ։ Անոնցմէ մենայայտնին մայիս 2006 թուականին վարչապետ Էրտողանին ուղղուած Ցեղասպանութեան գիտնականներու միջազգային միութեան նամակն է, ուր անոնք միասնաբար կը հաստատեն ցեղասպանութեան փաստը եւ խնդրանքով կը դիմեն թրքական կառավարութեանը ճանչցնել նախորդ կառավարութեան պատասխանատուութիւնը[93] | 
|
Դեկտեմբեր 2008 թուականին Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու ցեղասպանութեան համար ներողութիւն խնդրող թրքական մտաւորականութեան քանի մը ներկայացուցիչներու կողմէն կազմակերպուած համացանցային միջոցառման հասցէին Էրտողանը քննադատութեամբ հանդէս եկաւ։ Ան մասնաւորապէս նշեց.
|
|
մենք չենք կատարած այդ յանցագործութիւնը եւ խնդիր չունինք ներողութիւն խնդրելու: Ով մեղաւոր է, ան կարող է ներողութիւն հայցել: Բայց Թուրքիոյ Հանրապետութիւնն ու թուրք ժողովուրդը նման խնդիր չունին[94]: |
|
Մարտ 2010 թուականին Էրտողանը յայտարարեց, որ առաջուայ պէս կը սպասէ հայկական իշխանութիւններու` համատեղ պատմաբաններու խումբ ձեւաւորելու նամակի պատասխանին[95]: Թաներ Աքչամը Յունիս 2011 թուականին Գլենդելի մէջ կայացած գիտաժողովի ժամանակ յայտարարեց, որ իրեն գաղտնիութիւնը պահպանելու պայմանով Ստամպուլէն յայտնած են, որ գիտնականներուն, որոնք պատրաստ են հայերու ցեղասպանութեան փաստը մերժել, վճարուած են ահռելի գումարներ։
|
|
եթէ դուք աշխատէիք հայերու ցեղասպանութեան թեմայի շուրջ եւ օգտագործէիք այդ եզրոյթը, դուք միանգամից կը կորցնէիք աշխատանքը: Այս ալ այն հիմնական պատճառն է, որ ոչ մէկ թուրք գիտնական չի օգտագործեր «ցեղասպանութիւն» եզրոյթը, չնայած կան այդ եզրոյթը օգտագործող բազմաթիւ լրագրողներ եւ հասարակական գործիչներ: Եթէ ես ցանկանայի աշխատած Թուրքիոյ, ապա չէի կարողանար աշխատանք գտնել թրքական ոչ մէկ համալսարանի մէջ: Անոնցմէ ոչ մէկը ինձ աշխատանքի չէր ընդունէր, որովհետեւ անկէ ետք կը սկսէին «ահաբեկել» կառավարութիւնը, հասարակութիւնը եւ լրատուամիջոցները:[96] |
|
23 ապրիլ 2014 թուականին, ելոյթ ունենալով խորհրդարանի մէջ, Էրտողանը առաջին անգամ ցաւակցութիւն յայտնեց «20-րդ դարասկզբի իրադարձութիւններու ժամանակ զոհուած» հայերու յետնորդներուն[97]:
Հայերու ցեղասպանութեան ընդունումը պաշտօնապէս պարտադիր պայման չէ Թուրքիոյ` եմ-ին անդամակցելու համար, բայց որոշ հեղինակներ կը կարծեն, որ Թուրքիան պէտք է կատարէ այդ քայլը Եմ-ին անդամակցելու ճանապարհին[98][99]:
Ադրբեջան
| Ադրբեջանի Հանրապետութեան նախագահ Հեյդար Ալիեւի հրամանագիրը «Ադրբեջանցիներու ցեղասպանութեան մասին» (հատուած)[100]․ «Ստեղծելով «դժբախտ, թշուառ հայ ազգի» կերպարը՝ անոնք միտումնաւոր կկը կեղծեն դարասկզբին տարածաշրջանին մէջ տեղի ունեցած իրադարձութիւնները. ադրբեջանցիներու հանդէպ ցեղասպանութիւն իրականացրածները կը ներկայանան իբրեւ ցեղասպանութեան զոհեր»։ |
ադրբեջանը պետական մակարդակով կը ժխտէ 1915 թուականի հայերու ցեղասպանութիւնը։ Հէյդար Ալիեւի կողմէն ձեւակերպուած պետական գաղափարախօսութեան համաձայն` հայերու ցեղասպանութիւնը կեղծիք է, իսկ այդ ժամանակ իրականին մէջ տեղի ունեցած է հայերու եւ ռուսերու կողմէն 1813 թուականէն տեւող ադրբեջանցիներու ցեղասպանութիւնը։
Ըստ ագաայ պատմութեան հիմնարկի տնօրէն Եաղուբ Մահմուդովի յայտարարութեան` հայերու ցեղասպանութիւնը շինծու է, եւ ադրբեջանցի պատմաբաններու կողմէն մեծ աշխատանք է կատարուած այդ ապացուցելու համար[101][102]:
Մեծ Բրիտանիա
2009 թուականին հայ ներգաղթեալներու նախաձեռնող խումբը վարձեց Լոնտոնի ճանաչուած փաստաբան եւ Սիերա-Լեոնին ռազմական հանցագործություններու գծով ՄԱԿ-ի դատարանի նախագահ Ջոֆրի Ռոբերթսոնին[103] հայերու ցեղասպանութեան հարցով անգլիական Արտաքին գործերունախարարության փաստաթուղթերը վերլուծելու համար։ 2009 թուականին հրապարակուած Ռոբերթսոնի հաշուետուութեան մէջ ըսուած է, որ ոչ մէկ կասկած չկայ աւելի քան 2 միլիոն հայերու տեղահանութեան եւ անոնցմէ քանի մը հարիւր հազարներու մահուան մէջ։ Հաշուետուութեան մէջ կը նշուի, որ անգլիական պառլամենտը պարբերաբար ապատեղեկացուած է կառավարութեան կողմէն։ Բրիտանական ԱԳՆ-ն խորհուրդ չէ տուած արտաքին գործերու նախարարին հայոց ցեղասպանութեանը նուիրուած միջոցառումներուն մասնակցած եւ հրաժարած է այդ միջոցառումները ներառել Հոլոքոստի զոհերու յիշատակի օրերուն։ Համաձայն Ռոբերթսոնի՝ Մեծ Բրիտանիայի պահուածքը պայմանաւորուած է Թուրքիոյ չնեղացնելու հանգամանքով, որուն մէջ՝ ԵՄ անդամակցութիւնը ջանասիրաբար կը պաշտպանէ Մեծ Բրիտանիան[104]։
ԱՄՆ, Իսրայէլ եւ հրէական կազմակերպութիւններ
Շատ հետազոտողներ կ՛ընդգծեն ԱՄՆ-ի եւ Իսրայէլի որոշիչ դերը որպէս հիմնական երկրներ, որոնց կողմէն հայերու ցեղասպանութեան ճանաչումը ունակ ազդած է Թուրքիոյ դիրքորոշման վրայ։ կը նշուի նաեւ, որ երկրներէն մէկուն՝ ԱՄՆ-ի կամ Իսրայէլի կողմէն ճանաչումը վաղ թէ ուշ կհանգեցնի երկրորդ պետութեան կողմէն ճանաչումը[105]։
Հայերու ջարդերը պաշտօնապէս ընդունած են ԱՄՆ-ի 46 նահանգ եւ Կոլումբիա շրջանը[106][107], ինչպէս նաեւ ԱՄՆ-ի քանի մը ազդեցիկ հրեական կազմակերպութիւններ՝ The Elie Wiesel Foundation for Humanity, Ամերիկա-հրեական հանձնախումբը[108], Հուդաիզիմի բարեփոխումների միությունը[109]։
ԱՄՆ
| ԱՄՆ նախագահ Ռոնալդ Ռեյգանի յայտարարութիւնը Հոլոքոստի զոհերու յիշատակի օրուան (յատուած)[110]. «Ինչպէս եւ հայերու ցեղասպանութիւնը, աւելի ուշ տեղի ունեցած կամբոջացիներու ցեղասպանութիւնը, ինչպէս եւ այլ ազգերու բազմաթիւ այլ հալածանքներ, այնպէս ալ Հոլոքոստի դասերը պէտք չէ երբեք մոռացուին»։ |
22 ապրիլ 1981 թուականին Հոլոքոստի զոհերու յիշատակի օրուայ յայտարարութեան մէջ ԱՄՆ նախագահ Ռոնալդ Ռեյգանը դարձաւ առաջին եւ ցայսօր ԱՄՆ միակ նախագահը, որ 1915 թուականի իրադարձութիւնները նկարագրելու ժամանակ գործածեց «ցեղասպանութիւն» բառը[110]:
1985 եւ 1987 թուականներուն ԱՄՆ-ի մէջ ձեռնարկուեցան առաջին քայլերը Սենատի միջոցով ընդունած հայերու ցեղասպանութիւնը դատապարտող փաստաթուղթ։ 1989 թուականին Սենատի մէջ առաջարկուեցաւ 24 ապրիլը հայերու ցեղասպանութեան օր յայտարարելու հռչակագիր` նման Հոլոքոստի զոհերու օրուայ հռչակագրին։ Թուրքիա այս հռչակագիրի պատրաստման գործին մէջ մեղադրեց «վաշինգտօնի հրէական լոբբիին»: Սենատի մէջ քննարկումներու ժամանակ Թուրքիոյ հրէական կազմակերպութիւններն ու իսրայէլական դիւանագէտները փորձեր ըրին օտարացում մտցնելու հայերու ու հրէաներու միջեւ` այդպիսով թոյլ չտալով հռչակագրի ընդունումը, որ ԱՄՆ հրէական կազմակերպութիւններուն տհաճ իրավիճակի մէջ դրաւ։ Թուրքիոյ գլխաւոր րաբունին Սենատի իւրաքանչիւր անդամին անձնական նամակ յղեց, որուն մէջ կը ճանչնար «հայերու եւ թուրքերու հետ տեղի ունեցած ողբերգութիւնը», բայց կը ժխտէր ցեղասպանութիւնը։ Ամն-ի մէջ Իսրայէլի դեսպանատան դերը քննադատուեցաւ քանի մը հրէական կազմակերպութիւններու եւ ԱՄՆ առաջնորդներու կողմէն, որոնք կողմ էին հայերու ցեղասպանութեան մասին հռչակագրին։ Թուրքիոյ արտաքին գործերու նախարարը հանդիպեցաւ «հակաանուանարկման լիգա»-յի առաջնորդներու հետ, բայց անոնք հրաժարուեցան աջակցել թուրքերուն։ Այնուամենայնիւ, հրէական համայնքի ներկայացուցիչները լուռ օգնում էին թուրքերուն[111]:
| Պարաք Օպամայի 24 ապրիլ 2014 թուականի ուղերձը[112]. «Այսօր մենք յիշում ենք Մեծ Եղեռնի զոհերուն, անոնց, որոնք զոհուեցան 20-րդ դարու ամէնասարսափելի հանցագործութիւններէն մէկուն ժամանակ։ Մենք կը յիղենք 99 տարի առաջ տեղի ունեցած ահասարսուռ իրադարձութիւնները, երբ 1,5 միլիոն հայեր սպաննուեցան կամ մահուան ենթարկուեցան Օսմանեան կայսրութեան գոյութեան վերջին օրերուն, եւ կը ցաւինք այդ տղամարդկանց, կանանց ու երեխաներու կորուսեալ կեանքերու համար։ Մենք կը միանանք ԱՄՆ-ի եւ աշխարհի միլիոնաւոր մարդկանց, որպէսզի հարգենք անոնց յիշատակը։ Այնուամենայնիւ, մենք կը յիշեցնենք մեզ այդ պարտականութիւններու մասին, որ թոյլ չտանք ապագային պատմութեան նման մութ էջերու կրկնուիլը...»։ |
Իսրայէլի մէջ հայկական հռչակագիրի կանխման գործին մէջ պետութեան դերը մամուլին մէջ առաջացուց խիստ քննադատութեան ալիք։ Արտաքին գործերու նախարարի տեղակալ Բենիամին Նաթանեահոյւն ժխտեց Իսրայէլի կամ Հասարակայնութեան հետ կապերու ամերիկա-իսրայէլական յանձնախումբի որեւէ գործողութիւն` կապուած հայկական հռչակագրի հետ (Եաիր Օրոնն այս յայտարարութիւնը կը գնահատէ որպէս ակնառու սուտ)[113]:
Հերթական հռչակագիրը 2000 թուականին մուտք գործեց արդէն ամն Կոնգրէս եւ աջակցութիւն ստացաւ միջազգային յարաբերութիւններու յանձնախումբի կողմէն։ Հռչակագրի ընդունման պարագային Թուրքիա սպառնաց փակել Ինջիրլիկում Նատօ-ի ռազմական կայանը, որ կ՛օգտագործուէր Իրաքի դէմ պատերազմի ընթաձքին։ ԱՄՆ նախագահ քլինթօնի կողմէն Կոնգրէսի վրայ ճնշում գործադրելէ ետք հռչակագիրը քննարկելու ժամանակ քանի մը ժամ առաջ հանուեցաւ օրակարգէն` Իրաքի մէջ ամերիկացիներու կեանքին հնարաւոր սպառնալիքի մեղադրանքով։ Ըստ Նիցան Հորովիցի` թուրքերը նորէն կը փորձէին օգտագործել ԱՄՆ հրէական կազմակերպութիւնները, բայց անոնք հրաժարեցան, քանի որ հարցը առնչութիւն չունէր Իսրայէլի հետ եւ դուրս էր հրէական լոբբիի հնարաւորութիւններէն։ Այնուամենայնիւ, հրէական կազմակերպութիւններու չէզոք պահուածքը քննադատութիւն առաջացուց[114]: Հարկ է նշել, որ չնայած հռչակագրին հակազդելուն` տարբեր տարիներին Քլինթոնը, ելոյթ ունենալով ապրիլի 24-ին, նշել էր Օսմանեան կայսրութիւնում հայերի զանգուածային սպանութիւնների մասին, բայց խուսափել էր «ցեղասպանութիւնէ բառից[115]:
Բազմաթիւ ամերիկացի սենատորներ եւ ներկայացուցիչներ, որոնք կը ն ախաձեռնէին կամ որոշակիօրէն կ՛աջակցէին ցեղասպանութեան հռչակագիրի, կը ներկայացնեն զգալի հայկական բնակչութիւն ունեցող շրջանները, եւ ըստ բլոքսհեմի` անոնց գործունէութեան հիմնական ազդակը վերընտրուած է[116]:
2006 թուականին Հհ-ի մէջ ԱՄՆ դեսպան Ճոն Էւանսը ազատեցաւ զբաղած պաշտօնէն Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու զանգուածային ջարդերը ցեղասպանութիւն ճանչցնելու համար[117][118]:
Իսրայէլ
Իսրայէլը այն պետութիւնն է, որուն ցեղասպանութեան ճանաչման հարցին մէջ առաւել հետաքրքրուած էր հայկական լոբբին[119]: Հիմնական պատճառները, որոնց համար Իսրայէլը պաշտօնապէս չի ճանչնար հայերու ցեղասպանութիւնը Թուրքիոյ կողմէն ճնշումն ու իսրայէլական հասարակութեան մէջ որոշակի խումբերու հակազդեցութիւնը, որոնք կը վախնան, որ հայերու ցեղասպանութեան ճանաչումը վնաս կը հասցնէ Հոլոքոստի` բացառիկ ըլլալու պատկերացումներուն (երկրորդ փաստարկի մասին տե՛ս «համեմատական փաստարկ» ենթագլուխը)[120]: Սառը պատերազմի շրջանին Թուրքիան կ՛ապահովէր հրէայ ներգաղթեալներու անվտանգ անցումը Խորհրդային Միութիւնէն, որ նոյնպէս ժխտման պատճառներէն մէկն է[119]: Ինչպէս կը նշեն վերլուծաբանները, ցեղասպանութեան ճանաչումը լուրջ վնաս կը հասցնէ հրէական պետութեան եւ Ադրբեջանի յարաբերութիւններուն, որ կը համարուի Իրանի դէմ Իսրայէլի ռազմավարական գործընկերը[121]: «իսրայէլ-ադրբեջան» միջազգային կազմակերպութեան նախագահ Եօսեֆ Շագալը, նշելով հրէական համայնքի հանդէպ Ադրբեջանի մէջ աւանդական դրական վերաբերմունքի մասին, կարծիք յայտնեց, որ Իսրայէլի կողմէն հայերու ցեղասպանութեան ճանաչումը կը վատացնի իրավիճակը եւ նոյնիսկ կը յանգեցնի համայնքի հանդէպ հակահրէական անկարգութիւններու[122]:
Ճանաչման կողմնակիցներու փաստարկները հիմնականին կը հիմնուին հարցի բարոյա-էթիկական կողմի վրայ։ Իսրայէլա-թրքական յարաբերութիւններու սառեցումէն ետք սկսաւ շրջանառուիլ այն տեսակէտը, որ հայերու ցեղասպանութեան ճանաչումը համարժէք պատասխան կ՛ըլլայ իսլամամէտ դիրքորոշման եւ պաղեստինցիներուն մէջ սատարող Թուրքիոյ նոր իշխանութիւններուն։ Ճանաչման հակառակորդները կը հիմնուին իրական քաղաքականութեան վրայ. Իսրայէլի հայ համայնքը փոքր է եւ հետաքրքրութիւն չի ներկայացնէր, հաշուի առնելով նոյնիսկ իսրայէլա-թրքական յարաբերութիւններու սառեցումը` ցեղասպանութեան ճանաչումը կարող է վերջնականապէս խզել անոնց, եւ հաշուի առնելով Իսրայէլի մերձակայքին մէջ թշնամիներու փանակը` Իսրայէլը չի կրնար ստեղծել եւս հզօր թշնամի մը։ Իսրայէլի համար կարեւոր հանգամանք է նաեւ հայ համայնքներու խոցելիութիւնը արաբական երկրներուն մէջ եւ անոնց կախուածութիւնը տիրող վարչակարգերէն` այդ համայնքները դարձնելով Իսրայէլի թշնամիներ[123]:
2007 թուականին «NEWSru.co.ilէ կայքի կողմէն ռուսալեզու իսրայէլցիներու շրջանին մէջ անցկացուած Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման թեմայով հարցախոյզը ցոյց տուաւ, որ 72,4%-ը կը կարծէ, որ Իսրայէլը պէտք է 1915 թուականին Թուրքիոյ հայերու զանգուածային սպանութիւնները ճանչնայ հայ ազգի ցեղասպանութիւն: Եթէ ճանաչումը ըլլայ Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւններու խզման գնով, ապա ճանաչման կողմնակիցներու բաժինը կը հասնի 43,8%-ի[124]: Նմանատիպ հարցախոյզ 2011 թուականին ցոյց տուաւ հարցուածներու 89%-ի աջակցութիւնը ցեղասպանութեան ճանաչման հարցին մէջ[125]: Համաձայն «The Jerusalem Postե-ի` շատ իսրայէլացիներ կը գտնեն, որ Հայոց ցեղասպանութիւնը պէտք ճանչնալ[126]:
Յունիս 1982 թուականին Երուսաղէմի մէջ կը նախատեսուէր անցկացնել Հոլոքոստի եւ ցեղասպանութեան հարցերով առաջին միջազգային համաժողովը, որուն բացումը պէտք է կայանար Եադ վա-շեմ յուշակոթողին։ Համաժողովի ծրագրին մէջ նախատեսուած էր 150 զեկուցում, որոնցմէ հինգը նուիրուած էին հայերու ցեղասպանութեանը։ Թուրքիան խիստ ճնշում գործադրեց Իսրայէլի վրայ, եւ Իսրայէլի Ագն-ն պահանջեց, որպէսզի համաժողովի կազմակերպիչները ծրագրերէն հանէին Հայոց ցեղասպանութեան վերաբերեալ յօդուածները։ Արդիւնքը այն էր, որ հայկական զեկոյցները մնացին ծրագրին մէջ, բայց Եադ վա-շեմ յուշակոթողը համաժողովի կազմակերպիչներուն մերժեց, եւ ան տեղափոխուեցաւ Թել-աւիւ։ Համաժողովի շարք մը կազմակերպիչներ հրաժարական տուին` յայտարարելով թրքական հրէաներու վտանգի մասին։ Իսրայէլի Ագն-ը եւ Թուրքիան կը ժխտէին կազմակերպիչներու եւ մասնակիցներու վրայ ճնշում գործադրելը[127]: Համաժողովը աջակցութիւն ստացաւ իսրայէլական մամուլի կողմէն եւ յաջողութիւն ունեցաւ[128][129]:
1915 թուականի իրադարձութիւններու մասին վաւերագրական ֆիլմը` նկարահանուած Եակով Ահիմէիրի կողմէն, առաջին անգամ ցուցադրուեցաւ նորութիւններու ճանաչուած «շաբաթուայ օրացոյց» հաղորդման ժամանակ 22 ապրիլ 1994 թուականին, եւ այդ ժամանակէն սկսած ամէն տարի` 24 ապրիլին նախաշեմին, գոնէ մէկ իսրայէլական հեռուստաալիք կը յայտնէ սպասուող տարեդարձի մասին[130]: Տեսանիւթը քննադատուեցաւ Թուրքիոյ դեսպանի կողմէն` յայտարարելով, որ Իսրայէլի վերաբերմունքը հայկական հարցին կի հակասէ Թուրքիոյ եւ Իսրայէլի համատեղ հետաքրքրութիւններուն։ Թուրքիոյ դեսպանի յայտարարութեան վերաբերեալ Քնեսէթի մէջ բանավէճերու ժամանակ արտաքին գործերու նախարարի տեղակալ Եօսի Բէյլին յայտարարեց, որ 1915 թուականի իրադարձութիւնները անկասկած ցեղասպանութիւն են, այլ ոչ թէ քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ մարդկանց ուղղակի մահ։ Պէյլինի յայտարարութիւնը որոշ Զտմ-ներու կողմէն դիտարկուեցաւ որպէս Իսրայէլի կողմէն Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչում[131]: Յետագային Իսրայէլի պաշտօնական դիրքորոշումը Թուրքիոյ ճնշման ազդեցութեամբ սկսաւ փոփոխուիլ։ Թուրքիա միակ մուսուլմանական երկիրը կը հանդիսանար, որ դիւանագիտական յարաբերութիւններ ունէր Իսրայէլի հետ, Հրէական պետութեան խոշորագոյն գործընկերն էր եւ լուրջ ազդեցութիւն կարող էր ունենալ ինթիֆադայ վարող պաղեստինեան ազգային վարչութեան վրայ։ 2000 թուականին Իսրայէլի փոխարտգործնախարար Ալօն Լիելը փաստացի հրաժարուեցաւ Պէյլինի խօսքերէն։ 2001 թուականին արտաքին գործերու նախարար Շիմոն Պերեսը յայտարարեց, որ հայերու ցեղասպանութիւնն ու Հոլոքոստը համեմատելը անհնար է, որ առաջին դէպքին ընթացին դերակատարում ունեցաւ ողբերգութիւն, բայց ոչ ցեղասպանութիւն։ Շարք մը հրէական առաջնորդներ դատապարտեցին Պերեսի յայտարարութիւնը։ Իսրայէլի Ագն-ը յայտարարեց, որ 1915 թուականի վերաբերեալ պնդումները Պերեսի կողմէն չեն ըսուած, այլ ան սխալ մէջբերուած է թրքական մամուլէն։ 2002 թուականին Հհ-ի մէջ Իսրայէլի դեսպան Ռիւկայ Կոենը կրկնեց Պերեսի թեզիսը Հոլոքոստի եւ «հայկական ողբերգութեան» համեմատութեան անհնարինութեան վերաբերեալ, որ առաջացուց ՀՀ ԱԳՆ բողոքը։ Այդ բողոքին ի պատասխան` Իսրայէլի Ագն-ը յայտարարեց, որ հայերու զոհերու վիթխարի չափսերը կը ճանչնայ, բայց կը կարծէ, որ Հոլոքոստը հայկական իրադարձութիւններու հետ չհամեմատուող բացառիկ երեւոյթ է[132]:
Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման վերաբերեալ փաստաթուղթերը 5 անգամ առաջադրուած են Քնեսէթի մէջ քննարկման, բայց մերժուած են[133]:
13 մայիս 2014 թուականին Քնեսէթի մէջ յատուկ նիստ տեղի ունեցաւ, ուր կը քննարկուէր Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման հաւանականութիւնը, մինչ 2015 թուականին այդ իրադարձութեան 100-րդ տարելիցի նշումը։ Շարք մը խորհրդարանականներ կողմ հանդէս եկան այդ նախաձեռնութեանը։ Նիստի ժամանակ Քնեսէթի խօսնակ Իւլի Էդելշտեյնը յայտարարեց.
|
|
մենք չենք կրնար ժխտել պատմութիւնը եւ շրջանցել մարդկային արժէքները` ելլելով դիւանագիտական կամ քաղաքական նպատակայարմարութիւններէն[134]: |
|
Փիթեր Պալաքեանը կը նշէ, որ հրէայ հետազօտողները, որոնցմէ է Իսրայէլի սահմաններէն դուրս, որոնցմէ են` Էլի Վիզելը, Ռոբերթ Ջեյ Լիֆթոնը, Դեբրայ Լիփշթադթը, Ռոբերտ Մելսոնը, Եաիր Օրոնը եւ ալեօք, հսկայական ներդրում ունին Հայոց ցեղասպանութեան ուսումնասիրման գործին մէջ[135]:
Խմբակային հռչակագիրեր
8 Յունիս 2000 թուականին The New York Times եւ The Jerusalem Post թերթերուն մէջ հրապարակուեցաւ Հոլոքոստի 126 ուսումնասիրողներու (այդ թիւն մէջ են` Եղուդ Պաուէրի, Իսրայէլ Չարնիի եւ Էլի Վիզէլի) յայտարարութիւնը, որ կը հաստատէր Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ հայերու ցեղասպանութեան անհերքելիութիւնը։
Օգոստոս 2001 թուականին հրատարակուեցաւ «հրէական ծագում ունեցող հետազօտողներու, րաբունիներու, ուսուցիչներու, հասարակական գործիչներու եւ ուսանողներու յայտարարութիւնը», որուն մէջ կը պնդէին հայոց ցեղասպանութեան փաստը։ Ստորագրողներու թիւին մէջ էին Լէոն Բօթստէյնը, Ռութ Մեսինճերը, Եփրայիմ Քարշը, ջեյ Լիֆթոնը, Դեբորայ Լիփշթադթը, Ռոբերտ Մելսոնը եւ այլք[136]:
Դատական գործընթացները «ժխտողներու նկատմամբ»
1995 թուականին Ֆրանսայի քաղաքացիական դատարանը դատապարտեց պատմաբան Պերնարտ Լուիսի յայտարարութիւնը եւ հայերու ցեղասպանութեան ժխտման համար տուգանեց մէկ ֆրաքով, ինչպէս նաեւ վճռեց Le Monde թերթին մէջ պարտադիր վճարովի յայտարարութիւն տեղադրելու մասին` ի հակադրումն հէնց իրեն[137]: Դատարանը որոշեց, որ եթէ Լուիսը իրաւունք ունի իր սեփական տեսակէտները ունենալ, ապա անոնք իրականին մէջ կարող են վնաս հասցնել երրորդ անձերու եւ «միայն ծածկելով փաստերը, որոնք կը հակասէին անոր համոզմունքներուն, պատասխանողը կարողացաւ յայտարարել, որ հայերու ցեղասպանութեան «լուրջ ապացոյցներ» չկան, հետեւաբար ան չարաշահեց անաչառ եւ այնպիսի վիճելի հարցի մասին կարծիք յայտնելու ողջախոհ ըլլալու իր պարտաւորածութիւնը` այդ պարագային չունենալով համապատասխան որակաւորում»[137]:
2006 թուականին ֆրանսայի Ազգային ժողովը օրինագիծ ընդունեց[138], որ հայերու ցեղասպանութեան ժխտումը կը դիտէր որպէս յանցագործութիւն։ Օրինագիծը, որ կը նախատեսէր մինչեւ 1 տարի ազատազրկում եւ 45 000 եւրոյ տուգանք[139], կրկնակի ընդունուեց 22 դեկտեմբեր 2011 թուականին, իսկ 23 Յունուար 2012 թուականին Սենատը հաստատեց այդ որոշումը[140]: Բայց օրինագիծը ուժի մէջ չմտաւ, քանի որ 28 փետրուար 2012 թուականին Ֆրանսայի Սահմանադրական խորհուրդը որոշում ընդունեց, ըստ որուն 1915 թուականին Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու ցեղասպանութեան ժխտումը պատժող օրէնքը հակասող համարուեցաւ Ֆրանսայի Սահմանադրութեանը, քանի որ կը ոտնձգէ կարծիքի ազատ արտայայտմանն ու շփմանը[141][142]:
Մարտ 2007 թուականին թուրք քաղաքական գործիչ Դողու Փէրինչէքը հայերու ցեղասպանութեան ժխտման համար ռասսայական տարբերակման մեղադրանքով մեղաւոր ճանչցուեցաւ շուէյցարական Լոզանի շրջանային դատարանի կողմէն։ Փէրինչէքը բողոքարկեց որոշումը, բայց դեկտեմբեր 2007 թուականին շուեէցարական դաշնային դատարանը դատավճիռը անփոփոխ ձգեց[143]: Դեկտեմբեր 2013 թուականին Եւրոպական դատարանը արդարացրեց Փէրինչէքին` իր որոշումը հիմնաւորելով խօսքի ազատութեան սկզբունքով[144]: 12 մարտ 2014 թուականին շուէյցարիայի արդարադատութեան դաշնային նախարարութիւնը բողոքարկեց վճիռը[145]: Որպէս երրորդ կողմեր ներգրաւուած են նաեւ Հայաստանի Հանրապետութիւնը եւ Թուրքիան։ 15 հոկտեմբեր 2015 թուականին Միեդ-ը մերժեց Շուէցարիայի հայցը` վճիռ կայացնելով օգուտ Փէրիչէքի[146]: Հայկական կողմը եւ Հայաստանը ներկայացնող փաստաբանները այդ վճիռը յաղթանակ համարեցին Հայաստանի Հանրապետութեան համար, քանի որ դատաւորներէն 10-ը նշած են, որ այդ հարցը պէտք չէ քննուի, իսկ 7-ը արձանագրել, որ «հայոց ցեղասպանութիւնը յստակօրէն ամրագրուած պատմական փաստ է»[147]:
2008 թուականին շուէյցարական դատարանը երեք թուրքերու մեղադրեց ռասսայական խտրականութեան մէջ, քանի որ անոնք կը պնդէին, որ Հայոց ցեղասպանութիւնը «միջազգային սուտ» է։ Պետական գործիչ Ալի Մերչանը տուգանուեց 4500 շուէյցարական ֆրանքով, իսկ մնացածները` 3600 շուէյցարական ֆրանքով[148][149]:
Նշումներ
- ↑ Օրինակ` ի տարբերութիւն Հոլոքոստի ժխտման, որ պայմանաւորուած է հիմնականին ռասսայական ձեւերով:
- ↑ ԱՄՆ-ի արտաքին գործոց նախարարութեան սկզբնական փաստաթուղթին մէջ Պրիսթոլի արտայայտութիւնները ընդգծուած էին եւ մեկնաբանուած` «Ասիկա այն քիչ դէպքերէն մէկն է, ուր Պրիսթոլ իրօք կ'ըսէ այն ինչ, որ կը մտածէ» (Bristol diary, 10, 12 Oct. 1922 // Մէջբերւում է Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians, 196 գրքից)
- ↑ «Collier’s Encyclopedia» գնվել է Microsoft ընկերության կողմից, որը նրա մեջ ներառեց նաև «Encarta» հանրագիտարանը։ «Encarta»-ում 1915 թվականի իրադարձությունները որակվում են ցեղասպանություն. «The Armenian Genocide took place under cover of World War I and had four major stages.»
Արտաքին յղումներ
Կողմնակիցներ
Տես նաեւ
Ծանօթագրութիւններ
- ↑ Israel W. Charny, Encyclopedia of genocide, հ. 1 — 161, էջեր 161 — 161 էջ։
- ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide, երուսաղէմ։
- ↑ 3,0 3,1 Suny, Göçek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire, 306-316, Erik Jan Zürcher., Renewal and Silence. Postwar Unionist and Kemalist Rhetoric on the Armenian Genocide}}
- ↑ Fatma Mֆge Gփջek., Reading Genocide: Turkish Historiography on 1915, Suny, Gփջek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire։
- ↑ Bristol to Secretary of State, 29 May 1922. // Մէջբերում Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians, 195 գրքից
- ↑ Donald Bloxham, The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians։
- ↑ Donald Bloxham, The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians։
- ↑ Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|մէջբերուող էջեր=213-214
- ↑ Israel W. Charny:Encyclopedia of genocide, հատոր 1, 163
- ↑ Colin Martin Tatz, With Intent to Destroy: Reflecting on Genocide։ «We examine the 'historical revisionism' that seeks to hide or deny genocide, particularly in the case of Turkish behaviour towards Armenians, Pontian Greeks and Assyrians.է
- ↑ Open letter to President Obama calling for acknowledgment of the Armenian Genocide, March 7, 2009 "that the Armenian Genocide is not an allegation, a personal opinion, or a point of view, but rather a widely documented fact supported by an overwhelming body of historical evidence."
- ↑ Richard J. Evans (Regius Professor of History and President of Wolfson College at Cambridge University) The Road to Slaughter // The New Republic. December 5, 2011. «Almost every serious historian outside Turkey agrees that this was a genocide in which vast numbers of innocent people were killed for racial reasons aloneէ
- ↑ Ann Pottinger Saab. Reluctant Icon: Gladstone, Bulgaria, and the Working Classes, 1856-1878. Harvard University Press, 1991. ISBN 0674759656, 9780674759657. Стр. 85. Беллетризованное описание этой истории на русском у Андре Моруа в "Жизнь Дизраэли".
- ↑ 14,0 14,1 Donald Bloxham, The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians։
- ↑ 15,0 15,1 15,2 Samuel Totten, Dictionary of Genocide։
- ↑ 16,0 16,1 Donald Bloxham "The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ostoman Armenians", pages 221, 228, «Finally, Turkey has persistently lied about its past, bullied and threatened its own minorities and other states in furtherance of its falsehoods, written the Armenians out of its history books, and systematically destroyed Armenian architecture and monuments to erase any physical traces of an Armenian presence.է
- ↑ 17,0 17,1 Donald Bloxham, The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians։
- ↑ Miller, Donald E. and Miller, Lorna Touryan. Survivors: An Oral History Of The Armenian Genocide. Berkeley: University of California Press. P. 75-77
- ↑ Ronald Grigor Suny., Writing Genocide. The Fate of the Ottoman Armenians, Suny, Gփջek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire։
- ↑ Ronald Grigor Suny., Writing Genocide. The Fate of the Ottoman Armenians, Suny, Gփջek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire։
- ↑ Donald Bloxham, The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians։
- ↑ Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times, volume=2, pages=218-219
- ↑ McCarthy:Muslims and minorities: the population of Ottoman Anatolia and the end of empire։
- ↑ Zurcher, Turkey: A Modern History։
- ↑ Donald Bloxham, The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians։
- ↑ History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, հ. 2։
- ↑ Kemal H. Karpat Onoman Population 1830-1 914. Demographic and Social Characteristics. Madison: The University of Wisconsin Press, 1985. էջեր 54 եւ 188
- ↑ Justin McCarthy Muslim and Minorities. The Population of Onoman Anatolia and the End of the Empire (New York: New York University Press, 1983). էջեր 112 եւ 130
- ↑ Raymond Kռvorkian, The Armenian Genocide: A Complete History։
- ↑ 30,0 30,1 30,2 Identity Politics in the Age of Genocide։
- ↑ March 7, 2000. Statement by 126 Holocaust Scholars, Holders of Academic Chairs, and Directors of Holocaust Research and Studies Centers
- ↑ Steven T. Katz. The Uniqueness of the Holocaust: The Historical Dimension // Alan S. Rosenbaum, Is the Holocaust unique?։
- ↑ Vahakn N. Dadrian. The Comparative Aspects of the Armenian and Jewish Cases of Genocide: A Sociohistorical Perspective // S. Rosenbaum, Is the Holocaust unique?։
- ↑ Norman Stone: «There is No Armenian Genocideէ. JTW News, 21/10/2006.
- ↑ Guenter Lewy. Revisiting the Armenian Genocide // Middle East Quarterly, Fall 2005, էջեր 3-12
- ↑ Vahakn Dadrian (2005-10-18)։ «Dr. Vahakn Dadrian responds to Guenther Lewy»։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-06-04-ին։ արտագրուած է՝ 2011-09-05
- ↑ Guenter Lewy. The Armenian Massacres in Ottoman Turkey: A Disputed Genocide (Salt Lake City: University of Utah Press, 2004)
- ↑ Taner Akcham. Review Essay: Guenter Lewy's The Armenian Massacres in Ottoman Turkey. // Genocide Studies and Prevention 3, 1 (April 2008): 111-145
- ↑ Richard G. Hovannisian. Remembrance and Denial: The Case of the Armenian Genocide. Wayne State University Press, 1998. ISBN 081432777X, 9780814327777. P. 108
- ↑ [[Իսրայէլի եւ Թուրքիոյ ռազմավարական միութիւնը հայկական սպառանալիքի ներքոյ|[[Իսրայէլ]]ի եւ Թուրքիոյ ռազմավարական միութիւնը «հայկական սպառանալիքի» ներքոյ] // IzRus, 10.10.2008. պատճէն
- ↑ April 16, 1984. Permanent Peoples' Tribunal, Verdict of the Tribunal
- ↑ The Armenian Genocide Resolution Unanimously Passed By The Association of Genocide Scholars of North America, The Armenian Genocide Resolution was unanimously passed at the Association of Genocide Scholars’ conference in Montreal on June 13, 1997.
- ↑ Open letter to President Obama calling for acknowledgment of the Armenian Genocide, IAGS կայքէջ, մարտի 7, 2009. էջ՝ 2
- ↑ Հունիս 13, 1997. The Association of Genocide Scholars
- ↑ Statement by 126 Holocaust Scholars, Holders of Academic Chairs, and Directors of Holocaust Research and Studies Centers // The New York Times և The Jerusalem Post, Յունիս 8, 2000
- ↑ International Center for Transitional Justice (ICTJ) Report Prepared for TARC
- ↑ Հալիլ Բերքթայի (Halil Berktay) հարցազրոյցը «ռադիկալէ թուրքական թերթին // Մէջբերւում է ըստ Կաղապար:Յօդուած
- ↑ 48,0 48,1 Эрдоган назвал позицию армянской диаспоры «дешевым политическим лоббингомէ // PanARMENIAN.Net, 14 ноября 2008. (պատճէն)
- ↑ Մեր արխիւները բաց են. Ամատունի Վիրաբեան
- ↑ Yerkramas.org. 25 февраля 2012. В национальном архиве Армении готовят материал о Геноциде (պատճէն)
- ↑ Yair Auron "The banality of denial: Israel and the Armenian genocide", pages 259-260
- ↑ Heather Rae. State Identities and the Homogenisation of Peoples. Cambridge: Cambridge University Press, 2002, p. 128. ISBN 0-521-79708-X. «Scholars have long been denied access to Ottoman archives. In the late 1980s access was granted to some archives by the Turkish government, but it appears that the material was limited and the government took a very selective approach to who was allowed to study the materialէ
- ↑ Vahakn Dadrian. «Ottoman archives and Denial of the Armenian Genocideէ in The Armenian Genocide: History, Politics and Ethics. Richard G. Hovannisian (ed.) New York: Palgrave MacMillan, 1992.
- ↑ Taner Akcam. A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility. Macmillan, 2007, ISBN 1466832126, 9781466832121. Стр. 5 «While we are missing a significant portion of these papers, what remains in the Ottoman archives and in court records is sufficient to show that the CUP Central Committee, and the Special Organization it set up to carry out its plan, did deliberately attempt to destroy the Armenian populationէ
- ↑ 55,0 55,1 Şükrü Elekdağ. Soykırımı balonu nasıl patlar? Milliyet. 02.10.2000 (պատճեն)
- ↑ WikiLeaks on Armenian Genocide: Turkey ‘Purged' Archives to Destroy Evidence // The Armenian Mirror Spectator, SEPTEMBER 16, 2011 (պատճէն)
- ↑ Smith, Roger W.; Markusen, Eric; Lifton, Robert Jay (Spring 1995). “Professional Ethics and the Denial of Armenian Genocide”. Holocaust and Genocide Studies 9 (1): 1-22
- ↑ Peter Balakian. COMBATTING DENIALS OF THE ARMENIAN GENOCIDE IN ACADEMIA. // Israel W. Charny:Encyclopedia of genocide, pages 163-164
- ↑ Richard G. Hovannisian, Remembrance and denial: the case of the Armenian genocide — 241 էջ։
- ↑ 60,0 60,1 60,2 60,3 60,4 Yves Ternon. The “Lewis Affair” // Richard G. Hovannisian, Remembrance and denial: the case of the Armenian genocide — 241 էջ։
Մէջբերման սխալ՝ InvalidThe “Lewis Affair” began in the United States on May 19,1985, with the publication, both in the New York Times and in the Washington Post, of an advertisement addressed to members of the House of Representatives. The statement was signed by sixty-nine academics in Turkish studies and sponsored by die Assembly of Turkish American Associations. Among the signatories was die name of Bernard Lewis, the Cleveland E. Dodge Professor of Near Eastern History at Princeton University.
<ref>tag; name "Lewis Affair" defined multiple times with different content - ↑ W. D. Rubinstein. Genocide: a historyю Pearson Education, 2004. ISBN 0-582-50601-8, 9780582506015. P.145
This was an element in the so-called ‘Lewis Affair', which occurred in 1985 when Professor Bernard Lewis of Princeton University, one of the world's leading experts on modern Turkish history, signed a statement addressed to the American Congress concerning the inclusion of the Armenian genocide in a proposed ‘National Day of Remembrance of Man's Inhumanity to Man'.70
- ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։
The rationalization of the Armenian Genocide began to take root in Western academic circles in the 1980s, and was further strengthened by the hiring of Bernard Lewis at Princeton University. Lewis is one of the most prominent specialists on the Middle East - some would say the most distinguished historian of the Middle East. Lewis' stature provided a lofty cover for the Turkish national agenda of obfuscating academic research on the Armenian Genocide. <…> Later on Bernard Lewis reversed his position and changed the text. In 1985 he signed a petition to the U.S. Congress protesting the plan to make April 24, the day on which the Armenians commemorate the victims of the Genocide, a national American-Armenian memorial day, mentioning man's inhumanity to man. Lewis' signature was the most significant of sixty-nine signatures published. A two-page spread appeared simultaneously in the New York Times and Washington Post, financed by the Committee of the Turkish Associations.
- ↑ Richard G. Hovannisian, Remembrance and denial: the case of the Armenian genocide — 227 էջ։
- ↑ մէջբերւում է ըսվ Kenneth S. Stern-ի Holocaust Denial. Amer Jewish Committee, 1993. ISBN 0-87495-102-X. Р. 86-87. «Academics have also been used to give a veneer of legitimacy to the denial of the Armenian genocide. Sixty-nine academics signed a New York Times ad in 1985, protesting a proposed day of remembrance for the victims of the Armenian genocide. According to Professor Peter Sourian, most of these academics „apparently benefited directly or indirectly from Turkish largess.“է
- ↑ The Psychological Satisfaction of Denials of the Holocaust or Other Genocides by Non-Extremists or Bigots, and Even by Known Scholars, by Israel Charny, «IDEAէ journal, July 17, 2001, Vol.6, no.1
- ↑ Gռrard Chaliand, Yves Ternon. 1915, Le gռnocide des Armռniens. Editions Complexe, 2006, ISBN 2804801020, 9782804801021
- ↑ Իսրայել Չարնի. A Passion for Life and Rige at the Wasting of Life // Samuel Totten, Steven L. Jacobs. Pioneers of genocide studies. Transaction Publishers, 2002. ISBN 0-7658-0151-5, 9780765801517. P. 456-464. «The results were impressive in conveying that at least several of the scholars acknowledged that major massacres of the Armenians had occurred, so that in effect there was no doubt about the Armenian Genocide, although none of them agreed to me word genocide, and several acknowledged that there was a pattern of obfuscation and denial by me Turks.»
- ↑ Yair Auron. The banality of denial: Israel and the Armenian genocide. Transaction Publishers, 2004. ISBN 0-7658-0834-X, 9780765808349. P.216
- ↑ Lou Ann Matossian. Politics, scholarship, and the Armenian Genocide. Armenian Reporter. July 19, 2008
- ↑ David Holthouse . Institute of Turkish Studies Chair Forced Out For Rebuking Genocide Deniers. Southern Poverty Law Center, June 6, 2008
- ↑ Susan Kinzie. Board Members Resign to Protest Chair’s Ousting. The Washington Post. July 5, 2008 (պատճեն։ стр.1, стр.2)
- ↑ Israel W. Charny "Encyclopedia of genocide"
- ↑ Samuel Totten "Dictionary of Genocide"
- ↑ Dinah L. Shelton "Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity"
- ↑ Rouben Paul Adalian. TREATMENT OF THE ARMENIAN GENOCIDE IN REPRESENTATIVE ENCYCLOPEDIAS // Israel W. Charny "Encyclopedia of genocide"
- ↑ 76,0 76,1 76,2 Dolabjian, Vartkes S.(2003) 'The Armenian Genocide as portrayed in the Encyclopaedia Brittanica' // Journal of Genocide Research, 5: 1, 103-115
- ↑ John Shamsey. 80 Years Too Late: The International Criminal Court and the 20th Century’s First Genocide // 11 Journal of Transnational Law & Policy 2001-2002. P.374
- ↑ Ab Imperio, Ronald Grigor Suny "Dialogue on Genocide"
- ↑ Helen Fein, "Chanfing minds at Microsoft: Armenian Genocide denial checked, " ISG Newsletter, No 25, Fall 2000, p 13.
- ↑ Armenia // Encyclopædia Britannica, 1922: «A preposterous and cynical scheme of compulsory colonization as part of the policy has been attributed to German theorists; but it was not even a mask except as affording greater opportunities for destroying the Armenian population. Described in a few words the policy was that of deportation coupled with extermination. The Armenian race was to be uprooted from the wide territories of Asia Minor beyond hope of continuance or return.»
- ↑ George J. Andreopoulos. Professor, Department of Government, John Jay College of Criminal Justice, New York. Author of Genocide: Conceptual and Historical Dimensions and others.
- ↑ Britannica. Genocide: «Twentieth-century events often cited as genocide include the 1915 Armenian massacre by the Turkish-led Ottoman Empire, the extermination of Jews, Roma (Gypsies), and other groups by Nazi Germany during World War II, and the killing of Tutsi by Hutu in Rwanda in the 1990s.է
- ↑ Identity Politics in the Age of Genocide էջ 115։
- ↑ Adam Jones. Genocide : a comprehensive introduction - 2nd ed. Routledge, 2011. ISBN 0-203-84696-6. P. 157 «Looting and pillaging were accompanied by a concerted campaign to destroy the Armenian cultural heritage.»
- ↑ Israel W. Charny, Encyclopedia of genocide, հ. 1, էջ 561-562։ «Indicative of the destructive dimension of denial and the uninterrupted policy of erasing even the record of the once-Armenian presence in Turkey, historical Armenian structures ranging from thousand-year-old churches to entire ancient cities have been subjected to willful vandalism and in numerous instances to complete obliteration. Despite the three-thousand-year existence of the Armenians and their continuous construction of civilization in their historic homeland, no archeological site in Turkey is permitted designation as historically Armenian. While Ottoman Turkey persecuted and sought to destroy the living Armenian population, Republican Turkey has been methodically erasing the physical record of an extinguished civilization with the goal of blotting out even the memory of its existence.»
- ↑ Robert Bevan «The Destruction of Memory» pages 56-59. 2006, 240 pages ISBN 1-86189-205-5 «In contrast to Kristallnacht, where the destruction of architecture offered a warning of worse to come, the Turks have continued to remove, stone by stone, the evidence of millennia of Armenian architectural and art history following the mass murder and exile of the Armenian people.»
- ↑ Ugur Ümit Üngör, The Making of Modern Turkey: Nation and State in Eastern Anatolia, 1913-1950 էջ 219, ISBN 978-0-19-965522-9։Բնօրինակ տեքստ (անգլերէն)
The Kemalist regime continued on all fronts the preceding Young Turk policies of effacing physical traces of Armenian existence: churches were defaced and buildings rid of their Armenian inscriptions. Although the Armenians were gone, in a sense they were still deemed too visible. In Diyarbekir city, a landmark event that marked the decay of Armenian existence was the collapse of the church, Surp Giragos. Another important stage was the razing of the local Armenian cemeteries.
- ↑ Dr. Tessa Hofmann. ARMENIANS IN TURKEY TODAY. A CRITICAL ASSESSMENT OF THE SITUATION OF THE ARMENIAN MINORITY IN THE TURKISH REPUBLIC // (պատճէն)
- ↑ Cengiz AKTAR, Hrant Dink Foundation, Istanbul, TURKEY and Richard GIRAGOSIAN, Regional Studies Center, Yerevan, ARMENIA. TURKEY-ARMENIA RELATIONS // EP/EXPO/B/AFET/FWC/2009-01/Lot1/49
- ↑ Tony Taylor. Denial: History Betrayed. Melbourne Univ. Publishing, 2008. ISBN 0522859070, 9780522859072. էջ` 1-4
- ↑ Премьер Турции принес соболезнования потомкам армян, погибших в Османской империи // ИТАР ТАСС, 23.04.2014
- ↑ Освобождение семи районов Азербайджана содействовало бы сближению армяно-турецких отношений - премьер-министр Эрдоган // Trend, 8 декабря 2009 (պատճեն)
- ↑ 93,0 93,1 «Minister Oskanian Comments on Turkish Foreign Minister Abdullah Gul's Recent Remarks»։ Armenian Ministry of Foreign Affairs։ 2006-11-04։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-03-04-ին։ արտագրուած է՝ 2007-04-23
- ↑ Премьер Турции не собирается извиняться за геноцид армян // Известия. 18 декабря 2008 (պատճէն)
- ↑ Турция ждет ответа от Армении на письмо о проведении совместного исследования - премьер-министр // Trend.Az, 29 марта 2010 (պատճէն)
- ↑ МИД Турции покупает отрицание Геноцида армян у своих академиков - Times Higher Education // Регнум. 23.09.2011 (պատճէն)
- ↑ Эрдоган выразил соболезнования потомкам жертв геноцида армян начала ХХ века // Газета.ру, 23.04.2014 (պատճէն)
- ↑ «ЕС призывает Турцию признать геноцид армян» (ռուսերեն)։ Русская служба BBC։ 2005-09-28։ արտագրուած է՝ 2012-03-28
- ↑ МК. 11 հոկտեմբեր 2007. Армянский вопрос
- ↑ Указ Президента Азербайджанской Республики о геноциде азербайджанцев // Государственная Комиссия Азербайджанской Республики по делам военнопленных, заложников и без вести пропавших граждан. (պատճեն)
- ↑ В Азербайджане профессор истории Махмудов уверен в надуманности геноцида армян // кавказский узел. 24 апреля 2008. (պատճէն)
- ↑ «Геноцида армянէ не было // Зеркало. 2011. - 27 мая. (պատճէն)
- ↑ Geoffrey Robertson. Was there an Armenian Genocide // Report. 9 October 2009
- ↑ David Leigh. Britain accused of 'genocide denial' over Armenia // The Guardian. 3 November 2009 (պատճեն)
- ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide էջ 284։
- ↑ Список штатов США, признавших геноцид армян - Armenian National Institute
- ↑ Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչած տեղական ինքնակառավարման մարմիններ
- ↑ American Jewish Commitee
- ↑ Union of American Hebrew Congregations
- ↑ 110,0 110,1 Proclamation 4838 of April 22, 1981. «Like the genocide of the Armenians before it, and the genocide of the Cambodians which followed it - and like too many other such persecutions of too many other peoples - the lessons of the Holocaust must never be forgotten.» Մէջբերման սխալ՝ Invalid
<ref>tag; name "Proclamation_4838" defined multiple times with different content - ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։
- ↑ Obama Once again Fails to Recognize Genocide // The Armenian Weekly, April 24, 2014
- ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։
- ↑ Տե՛ս օրինակ Ha'aretz October 25, 2000 // Զտմ-ների ցուցակը տրւում է ըստ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։ գրքի
- ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։
- ↑ Donald Bloxham, The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians։
- ↑ А. Галоян. Называющий вещи своими именами. Газета «168 часовէ, Март 12, 2006
- ↑ Вашингтон отозвал своего посла в Армении за высказывания о Геноциде армян // Регнум, 07.03.2006
- ↑ 119,0 119,1 Donald Bloxham, The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians։
- ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։
- ↑ В Израиле звучат призывы признать геноцид армян // Cursorinfo, 23 апреля 2013
- ↑ Дискуссия о геноциде армян привела к скандалу между «русскимиէ депутатами Кнессета // Новости Израиля, 2 апреля 2008 г.
- ↑ Евгений Сатановский (президент Института Ближнего Востока). Израиль и геноцид армян // Интернет-газета «Мы здесьէ (պատճէն)
- ↑ Израиль и геноцид армянского народа // NEWSru.co.il, 27.08.2007 (պատճէն)
- ↑ Должен ли Израиль признать геноцид армян в Османской империи? // NEWSru.co.il, Начало опроса: 21.05.2011 (պատճէն)
- ↑ David Smith. Armenia's 'Christian holocaust' // The Jerusalem Post. 04/24/2008 (պատճէն)
- ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։
- ↑ Fifty Key Thinkers on the Holocaust and Genocide։
- ↑ {{{заглавие}}}.
- ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։
- ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։
- ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։
- ↑ Яир Аурон: Общественность Израиля готова к признанию Геноцида армян, дело за правительством // Panarmenian, 30 марта 2013 (պատճէն)
- ↑ Спикер Кнессета о Геноциде армян: «Мы не можем отрицать историю из политической целесообразностиէ // Регнум, 14.05.2014 (պատճէն)
- ↑ Peter Balakian. Israel's State of Denial // JOURNAL for the STUDY of ANTISEMITISM, Volume 2, Issue #2, 2010. Special Issue: New York Conference on Muslim Antisemitism. P. 423-427
- ↑ Yair Auron, The banality of denial: Israel and the Armenian genocide։
- ↑ 137,0 137,1 Civil judgment finding Lewis at fault, 21 June 1995
- ↑ Proposition de loi complռtant la loi n՛ 2001-70 du 29 janvier 2001 relative ՈՅ la reconnaissance du gռnocide armռnien de 1915(ֆր.)
- ↑ France makes denial of Armenian genocide illegal
- ↑ NTV.RU. 24.01.2012, 11:21. Отношения Франции с Арменией расцвели, а вот связи Парижа с Турцией, напротив, грозят охладеть вплоть до разрыва
- ↑ Отрицание геноцида армян не является преступлением, решил конституционный совет Франции: "«Пресекая оспаривание факта или юридической квалификации преступлений, (…) которые им самим признаются и квалифицируются как таковые, законодатель совершил неконституционное покушение на свободу выражения мнений и общенияէ
- ↑ Закон об армянском геноциде противоречит Конституции Франции (պատճէն)
- ↑ Court confirms verdict against Perinջek, SwissInfo, December 19, 2007
- ↑ Եւրադատարանն արդարացրել է Ցեղասպանութիւնը ժխտող Դողու Փէրինչէքին, Նիւզ.ամ, Դեկտեմբերի 17, 2013
- ↑ Փէրինչէքի գործով Միեդ-ում կայանալիք դատը վճռորոշ է լինելու
- ↑ «Միեդ-ը վճիռ կայացրեց յօգուտ Փէրինչէքի»։ Armtimes.com։ https://plus.google.com/+ArmtimesNewspaper։ արտագրուած է՝ 2015-10-21
- ↑ «Ռոբերթսոն եւ Քլունի. ՄԻԵԴ որոշումը յաղթանակ է Հայաստանի համար»։ news.am։ արտագրուած է՝ 2015-10-21
- ↑ Суд в Швейцарии осудил трех турок за отрицание геноцида армян
- ↑ Swiss court finds Turks guilty for denying Armenian genocide, AFP, October 21, 2008
Աղբիւրներ
- Professional ethics and the denial of the Armenian genocide, by Smith, Roger W.; Markusen, Eric; and Lifton, Robert Jay // Holocaust and Genocide Studies, # 9 (1), 1995, p. 1-22
- Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity, by Dinah Shelton, 2005, p. 244
Գրականութիւն
Գիրքեր
- Richard G. Hovannisian, The Armenian genocide: history, politics, ethics, ISBN 0312048475, ISBN 9780312048471։
- Robert Melson, Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust, ISBN 0226519910, ISBN 9780226519913։
- Richard G. Hovannisian, Remembrance and denial: the case of the Armenian genocide, ISBN 0226519910, ISBN 9780226519913։
- Israel W. Charny, Encyclopedia of genocide, Santa Barbara, California, ISBN 0874369282, ISBN 9780874369281։
- Yair Auron, The Banality of Denial: Israel and the Armenian Genocide, ISBN 076580834X, ISBN 9780765808349։
- Taner Akçam, From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide, ISBN 1842775278, ISBN 9781842775271։
- Donald Bloxham, The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians, ISBN 0199273561, ISBN 9780199273560։
- Dinah L. Shelton, Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity, ISBN 0028658485, ISBN 9780028658483։
- Samuel Totten, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs, Dictionary of Genocide, ISBN 0-31332-967-2, ISBN 978-0-31332-967-8։
- Ronald Grigor Suny, Fatma Müge Göçek, Norman M. Naimark, A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire, ISBN 9780195393743։
- Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs, Fifty Key Thinkers on the Holocaust and Genocide, ISBN 0415775507, ISBN 9780415775502։