«Հայկական Սփիւռք» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
No edit summary |
Չ ԱՎԲ ծրագրով )- փոխվում է ),, փոխարինվեց: ) - → ), (2) oգտվելով ԱՎԲ |
||
| Տող 5. | Տող 5. | ||
</ref>: Հայկական սփիւռքի քանակը կը կազմէ մօտ 8-9 միլիոն<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6382703.stm|title=Armenia seeks to boost population|date=2007-02-21|language=en-GB|access-date=2018-07-24}}</ref>: |
</ref>: Հայկական սփիւռքի քանակը կը կազմէ մօտ 8-9 միլիոն<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6382703.stm|title=Armenia seeks to boost population|date=2007-02-21|language=en-GB|access-date=2018-07-24}}</ref>: |
||
Հայաստանը, աշխարհաքաղաքական կարեւոր նշանակութիւն ունենալով, իր ողջ պատմութեան ընթացքին եղած է ժամանակի հզօր կայսրութիւններու շահերու բախման դաշտ։ [[Բիւզանդիա (արեւմտահայերէն)|Բիւզանդիա]]<nowiki/>յի եւ [[Պարսկաստան (արեւմտահայերէն)|Պարսկաստան]]<nowiki/>ի միջեւ երկարատեւ ռազմաքաղաքական հակամարտութիւնը 387-ին արդիւնքը եղաւ հայ պետականութեան կործանումը, [[Հայաստանի առաջին բաժանում |
Հայաստանը, աշխարհաքաղաքական կարեւոր նշանակութիւն ունենալով, իր ողջ պատմութեան ընթացքին եղած է ժամանակի հզօր կայսրութիւններու շահերու բախման դաշտ։ [[Բիւզանդիա (արեւմտահայերէն)|Բիւզանդիա]]<nowiki/>յի եւ [[Պարսկաստան (արեւմտահայերէն)|Պարսկաստան]]<nowiki/>ի միջեւ երկարատեւ ռազմաքաղաքական հակամարտութիւնը 387-ին արդիւնքը եղաւ հայ պետականութեան կործանումը, [[Հայաստանի առաջին բաժանում]]ը այդ երկիրներու միջեւ։ Այդ թուականը պայմանականօրէն կարելի է համարել նաեւ հայ գաղթի պատմութեան սկիզբը։ Այդուհետ արտագաղթերը հայրենիքէն դարձան հայ ժողովուրդի պատմութեան մնայուն բնութագրերէն մէկը։ |
||
Դարերու ընթացքին հայերու, ինչպէս եւ այլ ժողովուրդներու արտագաղթը հայրենիքէն պայմանաւորուած եղած է երեք հիմնական գործօններով՝ տնտեսական, կրօնական եւ քաղաքական, որոնք, ինքնուրոյն պետականութեան բացակայութեան պայմաններուն, մշտապէս ուղեկցուած են օտարազգի իշխանութիւններու կողմէ իրականացուող բռնաճնշումներով եւ հալածանքներով։ |
Դարերու ընթացքին հայերու, ինչպէս եւ այլ ժողովուրդներու արտագաղթը հայրենիքէն պայմանաւորուած եղած է երեք հիմնական գործօններով՝ տնտեսական, կրօնական եւ քաղաքական, որոնք, ինքնուրոյն պետականութեան բացակայութեան պայմաններուն, մշտապէս ուղեկցուած են օտարազգի իշխանութիւններու կողմէ իրականացուող բռնաճնշումներով եւ հալածանքներով։ |
||
| Տող 24. | Տող 24. | ||
'''Նոր ժամանակներ''' |
'''Նոր ժամանակներ''' |
||
1826–1829-ներուն Պարսկաստանի եւ Օսմանեան կայսրութեան դէմ Ռուսաստանի յաղթական պատերազմներէն ետք սկսած է [[Արեւելեան Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Արեւելեան Հայաստանի]] վերաբնակեցումը հայերով։ Ռուսաստանին միացուած հայկական տարածքները՝ [[Երեւան |
1826–1829-ներուն Պարսկաստանի եւ Օսմանեան կայսրութեան դէմ Ռուսաստանի յաղթական պատերազմներէն ետք սկսած է [[Արեւելեան Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Արեւելեան Հայաստանի]] վերաբնակեցումը հայերով։ Ռուսաստանին միացուած հայկական տարածքները՝ [[Երեւան]]ի եւ [[Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութիւն|Նախիջեւանի]] խանութիւնները, զարգացնելու եւ սահմանամերձ շրջաններուն վստահելի բնակչութիւն ունենալու նպատակով Ռուսաստանը կազմակերպած է թուրքական եւ պարսակական տիրապետութեան տակ մնացած հայ բնակչութեան մէկ մասը (շուրջ 150.000) ներգաղթը Արեւելեան Հայաստան։ Անոր շնորհիւ կտրուկ աճեցաւ տեղի հայ բնակչութեան թիւը, Արեւելեան Հայաստանը վերածուեցաւ հայ ժողովուրդի համախմբման կեդրոնի։ |
||
Մինչդեռ Օսմանեան կայսրութեան մէջ աւելի կը խստանար հայերու ընկերա-տնտեսական, քաղաքական եւ մշակութային ճնշման քաղաքականութիւնը։ Հայերու ազատագրական շարժման վերջ դնելու նպատակով Թուրքիայի իշխանութիւնները [[սուլթան Ապտուլ Համիտ Բ-ի]] օրօք 1894–1896-ներուն կազմակերպեցին շուրջ 300.000 հայերու սպանութիւնը [[Արեւմտեան Հայաստան |
Մինչդեռ Օսմանեան կայսրութեան մէջ աւելի կը խստանար հայերու ընկերա-տնտեսական, քաղաքական եւ մշակութային ճնշման քաղաքականութիւնը։ Հայերու ազատագրական շարժման վերջ դնելու նպատակով Թուրքիայի իշխանութիւնները [[սուլթան Ապտուլ Համիտ Բ-ի]] օրօք 1894–1896-ներուն կազմակերպեցին շուրջ 300.000 հայերու սպանութիւնը [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի եւ երկրի այլ վայրերուն մէջ։ Անոր անխուսափելի հետեւանքներէն էր հայերու աւելի մեծ չափով արտագաղթը հայրենիքէն՝ այս անգամ նաեւ դէպի Հիւսիսային եւ Հարաւային [[Ամերիկա (արեւմտահայերէն)|Ամերիկա]]: |
||
[[Պատկեր:Refugearmenian.PNG|մինի|Հայ մայր եւ որդի գաղթի ճանապարհին (1919)]] |
[[Պատկեր:Refugearmenian.PNG|մինի|Հայ մայր եւ որդի գաղթի ճանապարհին (1919)]] |
||
| Տող 44. | Տող 44. | ||
Հայ գաղթականները, զրկուելով հայրենիքի մէջ ապրելու հնարաւորութիւնէն, սփռուեցին աշխարհի տարբեր երկրները։ Հայ ժողովուրդի կողմէ կատարուածի ճակատագրական նշանակութեան գիտակցման արտայայտութիւններէն է գաղթաշխարհի այդ՝ որակապէս նոր տեսակի անուանումը «սփիւռք» (անգլ.՝ diaspora) հասկացութեամբ, որ հայերէնի մէջ մինչ այդ չէր կիրառուած սեփական պատմութեան, տարբեր երկիրներու մէջ գոյութիւն ունեցող հայ համայնքներու նկատմամբ։ |
Հայ գաղթականները, զրկուելով հայրենիքի մէջ ապրելու հնարաւորութիւնէն, սփռուեցին աշխարհի տարբեր երկրները։ Հայ ժողովուրդի կողմէ կատարուածի ճակատագրական նշանակութեան գիտակցման արտայայտութիւններէն է գաղթաշխարհի այդ՝ որակապէս նոր տեսակի անուանումը «սփիւռք» (անգլ.՝ diaspora) հասկացութեամբ, որ հայերէնի մէջ մինչ այդ չէր կիրառուած սեփական պատմութեան, տարբեր երկիրներու մէջ գոյութիւն ունեցող հայ համայնքներու նկատմամբ։ |
||
Նաեւ Հայաստանի անկախութեան հռչակումէն ետք բազմաթիւ հայեր տեղափոխուած են մշտական բնակութեան օտար երկիրներ: Համաձայն [[Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւն|Միացեալ ազգերու կազմակերպութեան]] տուեալներուն 2015-ի դրութեամբ 940.000 մարդ, որոնք ծնած են Հայաստանի տարածքի ներկայիս կ՛ապրին այլ երկիրներու մէջ: Այդ թիւի յարաբերակցութիւնը ներկայիս ընդհանուր բնկաչութեան վերաբերեալ 4-րդ ամենաբարձրն է ամբողջ աշխարհի տարածքին, գերազանուելով նոյնիսկ Սուրիոյ տուեալները<ref>{{Cite news|url=http://www.pewresearch.org/fact-tank/2016/11/10/in-nine-countries-20-or-more-born-there-have-migrated-or-sought-refuge-abroad/ft_16-11-10_emigrantpop_pctemigrant/|title=In nine countries, a fifth or more of birth populations are living in another country|date=2016-11-10|newspaper=Pew Research Center|language=en-US|access-date=2018-07-24}}</ref>: Յետաքրքիր է, որ այդ յարաբերակցութեան թիւը մնացած է գրեթէ անփոփոխ 1990-էն միչեւ 2015<ref>{{Cite news|url=http://www.pewresearch.org/fact-tank/2016/11/10/in-nine-countries-20-or-more-born-there-have-migrated-or-sought-refuge-abroad/ft_16-11-10_emigrantpop_featued/|title=ft_16-11-10_emigrantpop_featued|date=2016-11-10|newspaper=Pew Research Center|language=en-US|access-date=2018-07-24}}</ref>: |
Նաեւ Հայաստանի անկախութեան հռչակումէն ետք բազմաթիւ հայեր տեղափոխուած են մշտական բնակութեան օտար երկիրներ: Համաձայն [[Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւն|Միացեալ ազգերու կազմակերպութեան]] տուեալներուն 2015-ի դրութեամբ 940.000 մարդ, որոնք ծնած են Հայաստանի տարածքի ներկայիս կ՛ապրին այլ երկիրներու մէջ: Այդ թիւի յարաբերակցութիւնը ներկայիս ընդհանուր բնկաչութեան վերաբերեալ 4-րդ ամենաբարձրն է ամբողջ աշխարհի տարածքին, գերազանուելով նոյնիսկ Սուրիոյ տուեալները<ref>{{Cite news|url=http://www.pewresearch.org/fact-tank/2016/11/10/in-nine-countries-20-or-more-born-there-have-migrated-or-sought-refuge-abroad/ft_16-11-10_emigrantpop_pctemigrant/|title=In nine countries, a fifth or more of birth populations are living in another country|date=2016-11-10|newspaper=Pew Research Center|language=en-US|access-date=2018-07-24}}</ref>: Յետաքրքիր է, որ այդ յարաբերակցութեան թիւը մնացած է գրեթէ անփոփոխ 1990-էն միչեւ 2015<ref name="ft_16-11-10_emigrantpop_featued">{{Cite news|url=http://www.pewresearch.org/fact-tank/2016/11/10/in-nine-countries-20-or-more-born-there-have-migrated-or-sought-refuge-abroad/ft_16-11-10_emigrantpop_featued/|title=ft_16-11-10_emigrantpop_featued|date=2016-11-10|newspaper=Pew Research Center|language=en-US|access-date=2018-07-24}}</ref>: |
||
== Հայկական համայնքները Արեւելքի երկիրներուն մէջ == |
== Հայկական համայնքները Արեւելքի երկիրներուն մէջ == |
||
| Տող 58. | Տող 58. | ||
== Կրթութիւն == |
== Կրթութիւն == |
||
[[Պատկեր:Mari & Vakhinak Bekaryan with Armenian school pupils in Addis Ababa, 1918.jpg|մինի|Մարի եւ Վաղինակ Պեքարեանները 1918-ին Ատիս Ապեպայի հայկական դպրոցի սաներուն հետ, Եթովպիա]] |
[[Պատկեր:Mari & Vakhinak Bekaryan with Armenian school pupils in Addis Ababa, 1918.jpg|մինի|Մարի եւ Վաղինակ Պեքարեանները 1918-ին Ատիս Ապեպայի հայկական դպրոցի սաներուն հետ, Եթովպիա]] |
||
Սկսած 1920-ականներէն՝ Լիբանանի, Սուրիոյ, Եգիպտոսի, Իրանի մինչ այդ գործող դպրոցներու կողքին հիմնուած է հայկական միջնակարգ (երկրորդական) եւ նախակրթական դպրոցներու լայն ցանց։ Տեղի հայութեան համար հայոց լեզուն ներկայիս ալ հաղորդակցման բնական միջոց է, այստեղ տարբեր տարիներուն հրատարակուած են մեծ թիւով հայկական թերթեր ու ամսագրեր, պահպանուած եւ զարգացած են հայ գեղարուեստական գրականութեան աւանդոյթները։ Բազմաթիւ ազգային, յատկապէս մշակութային կազմակերպութիւններու, կրթական հաստատութիւններու, հայալեզու պարբերականներու գոյութիւնը ստեղծած է ուրոյն հայկական մթնոլորտ [[Հալէպ |
Սկսած 1920-ականներէն՝ Լիբանանի, Սուրիոյ, Եգիպտոսի, Իրանի մինչ այդ գործող դպրոցներու կողքին հիմնուած է հայկական միջնակարգ (երկրորդական) եւ նախակրթական դպրոցներու լայն ցանց։ Տեղի հայութեան համար հայոց լեզուն ներկայիս ալ հաղորդակցման բնական միջոց է, այստեղ տարբեր տարիներուն հրատարակուած են մեծ թիւով հայկական թերթեր ու ամսագրեր, պահպանուած եւ զարգացած են հայ գեղարուեստական գրականութեան աւանդոյթները։ Բազմաթիւ ազգային, յատկապէս մշակութային կազմակերպութիւններու, կրթական հաստատութիւններու, հայալեզու պարբերականներու գոյութիւնը ստեղծած է ուրոյն հայկական մթնոլորտ [[Հալէպ]]ի, [[Պէյրութ]]ի գրեթէ ամբողջովին հայերով բնակեցուած առանձին թաղամասերու մէջ։ Լիբանանի, Սուրիոյ եւ Իրանի հայ համայնքները մինչեւ 1980-ականները հայ սփիւռքի մշակութային եւ քաղաքական կեդրոններն էին։ Այստեղ մեծցած ու կրթութիւն ստացած են նաեւ այլ երկիրներու համայնքային առաջնորդներու զգալի մասը։ Արեւելքի երկիրներու համայնքներու մշակութային եւ կրթական առաջընթացին մեծապէս նպաստած է նաեւ Արեւմուտքի երկիրներու, յատկապէս ԱՄՆ-ի, հայութեան մշտական դրամական օժանդակութիւնը, որու շնորհիւ հիմնուած են դպրոցներ, երիտասարդական կեդրոններ, հիւանդանոցներ, տրամադրուած են կրթաթօշակներ եւ այլն։ |
||
== Հայկական համայնքները Արեւմուտքի երկիրներուն մէջ == |
== Հայկական համայնքները Արեւմուտքի երկիրներուն մէջ == |
||
| Տող 75. | Տող 75. | ||
== Մշակութային եւ կրթական կեանք == |
== Մշակութային եւ կրթական կեանք == |
||
[[Պատկեր:National feast and dancers at St. Garabed.jpg|մինի|Հայ պարախումբ Սբ. Կարապետ եկեղեցւոյ մօտ. նկարը՝ նորուեկեան արխիւներէն]] |
[[Պատկեր:National feast and dancers at St. Garabed.jpg|մինի|Հայ պարախումբ Սբ. Կարապետ եկեղեցւոյ մօտ. նկարը՝ նորուեկեան արխիւներէն]] |
||
Արեւմուտքի երկիրներու հայութեան ազգային գործունէութիւնը զգալիօրէն աշխուժացածլ է, երբ 1960-ական թուականներուն սկսած է հայերու ներհոսքը Արեւելքի երկիրներէն, իսկ 1980-ականներու վերջը՝ նաեւ Հայաստանէն: Եթէ ԱՄՆ-ի, Քանատայի, Անգլիոյ, Ֆրանսայի եւ այլ երկիրներուն անոնք համալրած են տեղի հայ համայնքները, ապա [[Շուէտ (արեւմտահայերէն)|Շուէտիոյ]], Գերմանիոյ, Զուիցերիոյ, [[Հոլանտա արեւմտահայերէն)|Հոլանտայի]], [[Պելճիքա |
Արեւմուտքի երկիրներու հայութեան ազգային գործունէութիւնը զգալիօրէն աշխուժացածլ է, երբ 1960-ական թուականներուն սկսած է հայերու ներհոսքը Արեւելքի երկիրներէն, իսկ 1980-ականներու վերջը՝ նաեւ Հայաստանէն: Եթէ ԱՄՆ-ի, Քանատայի, Անգլիոյ, Ֆրանսայի եւ այլ երկիրներուն անոնք համալրած են տեղի հայ համայնքները, ապա [[Շուէտ (արեւմտահայերէն)|Շուէտիոյ]], Գերմանիոյ, Զուիցերիոյ, [[Հոլանտա արեւմտահայերէն)|Հոլանտայի]], [[Պելճիքա]]յի եւ այլ երկիրներուն մէջ հիմնած են նոր համայնքներ կամ վերակենդանացուցած եղածները։ Առաւել արդիւնաւետութեամբ սկսած են գործել համայնքային հիմնարկութիւնները, հիմնած են կրթական եւ մշակութային նոր հաստատութիւններ, թերթեր, գեղարուեստական խումբեր եւ այլն։ Գլխաւորապէս անոնց ջանքերու շնորհիւ 1960-ականներու կէսերուն ԱՄՆ-ի մէջ հիմնուած են առաջին ամէնօրեայ հայկական դպրոցները: Գրեթէ բոլոր երկիրներու մէջ գործող հայկական ամէնօրեայ դպրոցները մասնաւոր են եւ, ի տարբերութիւն պետական դպրոցներու, վճարովի։ Ուսուցումն այդ դպրոցներուն կ՛ընթանայ համաձայն տուեալ երկրի պետական ուսումնական ծրագրերու եւ տեղական լեզուներով, ինչը պարտադիր պայման է աւարտական վկայականը պետութեան կողմէն ճանչցուելու համար։ Հայկական դպրոցներու ամենակարեւոր առանձնայատկութիւնն այն է, որ հիմնական ծրագրի հետ երեխաները կ՛ուսանին հայոց լեզու ու գրականութիւն, հայ ժողովուրդի (ներառեալ եկեղեցւոյ) պատմութիւն, հայկական երգ ու պար: Խիստ կարեւոր է նաեւ այդ դպրոցներուն մէջ ստեղծուած ազգային մթնոլորտը, որու շնորհիւ ալ հայ երեխաներուն մէջ կը ձեւաւորուի ազգային ինքնագիտակցութիւնը։ |
||
Այդուհանդերձ, Արեւմուտքի երկիրներուն մէջ գործող սակաւաթիւ հայկական միջնակարգ դպրոցներուն կը սորվին հայազգի երեխաներու փոքր մասը։ Որպէս հետեւանք՝ տեղի հայերու, յատկապէս երիտասարդութեան ճնշող մեծամասնութիւնը լաւագոյն պարագային կը տիրապետէ հայերէնի խօսակցական լեզուի սոսկ տարրերուն։ Այդ իր հերթին կ՛անդրադառնայ հայկական մամուլի վրայ. կ՛աւելնան տեղական լեզուներով հրատարակութիւններու թիւը, իսկ հայալեզու պարբերականները, որպէս կանոն, ունին օտարալեզու յատուկ ենթաբաժիններ կամ յաւելուածներ։ Ի տարբերութիւն Արեւելքի երկիրներու՝ տեղի հայ համայնքներուն ձեւաւորուած մշակութային ոլորտը չի նպաստեր հայալեզու գրականութեան զարգացման, կը խթանէ օտարագիր հայազգի գրողներու ի յայտ գալուն։ Արեւմուտքի երկիրներուն հայկական հիմնարկութիւններու արդիւնաւէտ գործունէութեան, կը նպաստէ մեծ թիւով հայերու ներգրաւման, մեծապէս կը խոչընդոտէ նաեւ մեծ քաղաքներուն ցրուած բնակչութիւնը։ |
Այդուհանդերձ, Արեւմուտքի երկիրներուն մէջ գործող սակաւաթիւ հայկական միջնակարգ դպրոցներուն կը սորվին հայազգի երեխաներու փոքր մասը։ Որպէս հետեւանք՝ տեղի հայերու, յատկապէս երիտասարդութեան ճնշող մեծամասնութիւնը լաւագոյն պարագային կը տիրապետէ հայերէնի խօսակցական լեզուի սոսկ տարրերուն։ Այդ իր հերթին կ՛անդրադառնայ հայկական մամուլի վրայ. կ՛աւելնան տեղական լեզուներով հրատարակութիւններու թիւը, իսկ հայալեզու պարբերականները, որպէս կանոն, ունին օտարալեզու յատուկ ենթաբաժիններ կամ յաւելուածներ։ Ի տարբերութիւն Արեւելքի երկիրներու՝ տեղի հայ համայնքներուն ձեւաւորուած մշակութային ոլորտը չի նպաստեր հայալեզու գրականութեան զարգացման, կը խթանէ օտարագիր հայազգի գրողներու ի յայտ գալուն։ Արեւմուտքի երկիրներուն հայկական հիմնարկութիւններու արդիւնաւէտ գործունէութեան, կը նպաստէ մեծ թիւով հայերու ներգրաւման, մեծապէս կը խոչընդոտէ նաեւ մեծ քաղաքներուն ցրուած բնակչութիւնը։ |
||
| Տող 92. | Տող 92. | ||
'''Հայերը Վրաստանի մէջ''' |
'''Հայերը Վրաստանի մէջ''' |
||
[[Պատկեր:Ներսիսյան դպրոց.jpg|մինի|Թիֆլիսի Ներսիսեաի դպրոցը]] |
[[Պատկեր:Ներսիսյան դպրոց.jpg|մինի|Թիֆլիսի Ներսիսեաի դպրոցը]] |
||
Ինչպէս խորհրդային շրջանին, այնպէս ալ ներկայիս ամենահայաշատ հանրապետութիւններէն է [[Վրաստան (արեւմտահայերէն)|Վրաստանը]], որտեղ հայերը զանգուածաբար բնակեցուած են Հայաստանի սահմանամերձ Նինոծմինտայի, [[Ախալքալաք |
Ինչպէս խորհրդային շրջանին, այնպէս ալ ներկայիս ամենահայաշատ հանրապետութիւններէն է [[Վրաստան (արեւմտահայերէն)|Վրաստանը]], որտեղ հայերը զանգուածաբար բնակեցուած են Հայաստանի սահմանամերձ Նինոծմինտայի, [[Ախալքալաք]]ի, [[Ծալկա (արեւմտահայերէն)|Ծալկայի]] եւ Մառնեուլի շրջաններուն, նաեւ մայրաքաղաք [[Թիֆլիս (արեւմտահայերէն)|Թիֆլիսի]], որ մինչեւ 1920-ականները Հարաւային Կովկասի հայութեան մշակութային եւ քաղաքական ամենամեծ կեդրոնն էր։ Խորհրդային իշխանութեան օրօք վիրահայոց ազգային մշակութային կեանքն ու գործունէութիւնը նոյնպէս ենթարկուած է սահմանափակումներու եւ ճնշումներու։ Անոր հետ մէկտեղ, վրացահայերը իրենց բազմադարեան պատմութեան եւ Վրաստանի զարգացման գործին ներդրած մեծ աւանդի, ինչպէս նաեւ թուաքանակի ու համահաւաք բնակուելու հանգամանքի շնորհիւ որոշ արտօնութիւններ ստացած են ազգամշակութային ոլորտէն ներս։ |
||
'''1990-ական թուականներ''' |
'''1990-ական թուականներ''' |
||
| Տող 129. | Տող 129. | ||
Սփիւռքի գրեթէ բոլոր կազմակերպութիւններու գործունէութեան կարեւոր նպատակներէն է Հայկական հարցի լուծումը։ 1960-ականներէն սկսած՝ հիմնուած են նաեւ յատկապէս նման ուղղուածութեամբ կազմակերպութիւններ, որոնցմէ ամենաազդեցիկն են [[Հայ Դատի Յանձնախումբ|Հայ դատ]]<nowiki/>ի յանձնախումբը եւ [[Ամերիկայի Հայկական Համագումար (արեւմտահայերէն)|Ամերիկայի հայկական համագումարը]]: Բոլոր այդ կազմակերպութիւններու երկարամեայ եւ հետեւողական գործունէութիւնը մեծապէս նպաստած է Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու ցեղասպանութեան փաստի ճանաչման կամ դատապարտման շարք մը երկիրներու եւ միջազգային որոշ կազմակերպութիւններու կողմէ։ |
Սփիւռքի գրեթէ բոլոր կազմակերպութիւններու գործունէութեան կարեւոր նպատակներէն է Հայկական հարցի լուծումը։ 1960-ականներէն սկսած՝ հիմնուած են նաեւ յատկապէս նման ուղղուածութեամբ կազմակերպութիւններ, որոնցմէ ամենաազդեցիկն են [[Հայ Դատի Յանձնախումբ|Հայ դատ]]<nowiki/>ի յանձնախումբը եւ [[Ամերիկայի Հայկական Համագումար (արեւմտահայերէն)|Ամերիկայի հայկական համագումարը]]: Բոլոր այդ կազմակերպութիւններու երկարամեայ եւ հետեւողական գործունէութիւնը մեծապէս նպաստած է Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու ցեղասպանութեան փաստի ճանաչման կամ դատապարտման շարք մը երկիրներու եւ միջազգային որոշ կազմակերպութիւններու կողմէ։ |
||
Աւանդական կուսակցական կառոյցներէն զատ Հայաստանի անկախութեան ճանաչումէն ետք ձեւաւորուեցան քանի մը անկուսակցական կառոյցներ․ [[Ռուսաստանի՝ Համաշխարհային Հայկական Քոնկրես |
Աւանդական կուսակցական կառոյցներէն զատ Հայաստանի անկախութեան ճանաչումէն ետք ձեւաւորուեցան քանի մը անկուսակցական կառոյցներ․ [[Ռուսաստանի՝ Համաշխարհային Հայկական Քոնկրես]]ը<ref name="ft_16-11-10_emigrantpop_featued"/> եւ [[Արեւմտահայոց համագումար]]ը<ref>{{Cite web|url=http://www.ncwarmenians.org/|title=National Congress of Western Armenians|website=www.ncwarmenians.org|language=en-US|accessdate=2018-07-24}}</ref>, [[Եւրոպայի՝ Արեւմտեան Հայաստանի Ազգային Խորհուրդ]]ը<ref>{{Cite web|url=http://www.western-armenia.eu/WANC/accueil.htm|title=HAYBACHDBAN - SITE OFFICIEL DU CONSEIL NATIONAL D'ARMENIE OCCIDENTALE|website=www.western-armenia.eu|accessdate=2018-07-24}}</ref> , [[Եւրոպայի Հայերու Համագումար]]<nowiki/>ը<ref>{{Cite web|url=http://www.aaeurop.com/?page_id=14352|title=«ԵՎՐՈՊԱՅԻ ՀԱՅԵՐԻ ՀԱՄԱԳՈՒՄԱՐ» Ի ԿԱՆՈՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ|website=www.aaeurop.com|language=en-US|accessdate=2018-07-24}}</ref> , [[Արեւմտեան Հայաստանի Վտարանդի Կառավարութիւն]]ը<ref>{{Cite news|url=http://westernarmenia.wixsite.com/wa-parlament|title=Արևմտյան Հայաստան Պետության Ազգային Ժողով|newspaper=Արևմտյան Հայաստան Պետության Ազգային Ժողով|language=ru|access-date=2018-07-24}}</ref> [[Միացեալ Նահանգներու՝ Արեւմտեան Հայաստանի իրաւունքներու պաշտպանութեան Կոմիտէ]]ն<ref>{{Cite web|url=https://western-armenia.org/|title=Defense Council of Western Armenia|website=Defense Council of Western Armenia|language=en-US|accessdate=2018-07-24}}</ref> ,որոնց նպատակ հռչակած են միջազգային իրաւունքներու շրջանակներուն վերականգնել Արեւմտեան Հայաստանի նկատմամաբ հայ ժողովուրդի իրաւունքները։ |
||
== Հայաստան-սփիւռք յարաբերութիւններ == |
== Հայաստան-սփիւռք յարաբերութիւններ == |
||
| Տող 163. | Տող 163. | ||
[[Պատկեր:1985 CPA 5656.jpg|մինի|ԽՍՀՄ նամականիշ, 1985։]] |
[[Պատկեր:1985 CPA 5656.jpg|մինի|ԽՍՀՄ նամականիշ, 1985։]] |
||
1937-ին, [[ԽՍՀՄ]]-ի մէջ սկսուած ստալինեան բռնաճնշումներու հետեւանքով, հակախորհրդային գործունէութիւն ծաւալելու անհիմն մեղադրանքով արգելուեցաւ [[Հայկական բարեգործական ընդհանուր միություն|ՀԲԸՄ]] եւ [[ՀՕԿ (Հայաստանի Օգնութեան կոմիտէ)|ՀՕԿ]]-ի գործունէութիւնը Հայաստանի մէջ: Այդպիսով իսկ վերջ դրուեցաւ սփիւռքի հետ առանց այն ալ խիստ սահմանափակ յարաբերութիւններուն։ Խորհրդային Միութեան ղեկավարութիւնը վերստին յիշեց սփիւռքահայութեան մասին ութ տարի ետք։ Դեռեւս մինչեւ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի աւարտը [[Ստալին |
1937-ին, [[ԽՍՀՄ]]-ի մէջ սկսուած ստալինեան բռնաճնշումներու հետեւանքով, հակախորհրդային գործունէութիւն ծաւալելու անհիմն մեղադրանքով արգելուեցաւ [[Հայկական բարեգործական ընդհանուր միություն|ՀԲԸՄ]] եւ [[ՀՕԿ (Հայաստանի Օգնութեան կոմիտէ)|ՀՕԿ]]-ի գործունէութիւնը Հայաստանի մէջ: Այդպիսով իսկ վերջ դրուեցաւ սփիւռքի հետ առանց այն ալ խիստ սահմանափակ յարաբերութիւններուն։ Խորհրդային Միութեան ղեկավարութիւնը վերստին յիշեց սփիւռքահայութեան մասին ութ տարի ետք։ Դեռեւս մինչեւ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի աւարտը [[Ստալին]]ը նպատակադրուած էր հետ վերադարձնել այն տարածքները, որոնք 1921-ի Մոսկուայի պայմանագրով Խորհրդային Ռուսաստանը զիջած էր Թուրքիոյ: Կանխազգալով ԱՄՆ-ի եւ Անգլիոյ հնարաւոր հակազդեցութիւնը, որոնք արդէն մտահոգուած էին Արեւելեան Եւրոպայի ու Պալկաններու Խորհրդային Միութեան ազդեցութեան ընդլայնումով, Ստալինը մշակեց գործողութիւններու յատուկ ծրագիր, որու որոշակի դեր վերապահուած էր նաեւ հայ սփիւռքին։ Կարճ ժամանակի ընթացքին սփիւռքահայ բոլոր համայնքները տեղեկացան նշուած տարածքները [[Խորհրդային Միութիւն|Խորհրդային Միութե]]ան միացնելու ծրագրերու եւ զանգուածային նոր ներգաղթի թոյլտուութեան մասին։ Սփիւռքահայերու բազմաթիւ դիմումները ԽՍՀՄ ղեկավարութեան՝ հայրենի տարածքներ վերադառնալու ցանկութեան վերաբերեալ, օգտագործուեցան Թուրքիոյ ներկայացուցած տարածքային պահանջներու հիմնաւորման համար։ Խորհրդային Միութեան կառավարութեան որոշումը ներգաղթը թոյլատրելու մասին հրապարակուեցաւ Նոյեմբեր 1945-ին, եւ ընդամէնը վեց ամիս անց՝ Յունիս 1946-ին, Հայաստան հասաւ ներգաղթողներու առաջին խումբը։ Այդ եւ յետագայ երեք տարիներուն 12 տարբեր երկիրներէ Հայաստան ներգաղթեց շուրջ 90 000 մարդ, այդ թուականին՝ Լիբանանէն եւ Սուրիայէն՝ աւելի քան 32 000, Իրանէն՝ մօտ 21 000, Յունաստանէն՝ աւելի քան 18 000, Ֆրանսայէն՝ մօտ 5300 մարդ։ |
||
Խորհրդային Միութեան ղեկավարութիւնը, քաղաքական նպատակներով թոյլատրելով ներգաղթը պատերազմէն անմիջապէս ետք, կը գիտակցէր, որ երկիրը բնաւ պատրաստ չէ ընդունիլ այդչափ մեծ թիւով մարդկանց՝ բնակարաններու, սննդամթերքի, հագուստեղէնի եւ առաջին անհրաժեշտութեան այլ ապրանքներու աղէտալի սղութեան պայմաններուն։ Մինչդեռ հայրենադարձները, ի տարբերութիւն նախապատերազմեան շրջանի ներգաղթածներու, այլեւս չքաւոր գաղթականներ չէին։ Անոնք փոքր եւ մեծ քաղաքներու բնակիչներ էին, տարբեր մասնագիտութեան տէր մարդիկ (սկսած արհեստաւորներէն ու առեւտրականներէն մինչեւ բժիշկներ ու գիտնականներ), որոնք այս կամ այն չափով արդէն ինքնահաստատուած էին ընդունող երկիրներու հասարակութիւններուն մէջ։ Գալով Հայաստան՝ անոնք առաջին իսկ օրէն յայտնուեցան իրենց համար ծանր ու խորթ ընկերա-տնտեսական պայմաններու մէջ, իրենց հանդէպ մշտական անվստահութեան մթնոլորտ, որու տրամաբանական հետեւանքը եղաւ 1949-ին տեղացի «ժողովուրդի թշնամիներու» հետ անոնց մէկ մասի արտաքսումը Խորհրդային Միութեան հեռաւոր շրջաններ։ 1975-ին խորհրդային իշխանութիւնները, [[Հելսինկ]]ի մէջ ստորագրելով [[Եւրոպայի անվտանգութեան եւ համագործակցութեան պայմանագիր]]ը, ստիպուած էին «ընտանիքներու վերամիաւորման նպատակով» թոյլատրել [[հրեայ]]ներու, [[գերմանացի (արեւմտահայերէն)|գերմանացի]]ներու, նաեւ հայրենադարձ հայերու արտագաղթը երկրէն։ Չնայած բոլոր բացասական երեւոյթներուն՝ հայրենադարձները (1962-1982-ներուն) Հայաստան ներգաղթեց եւս շուրջ 32 000 մարդ եւ արդէն Հայաստանի մէջ մեծցած ու ուսում ստացած անոնց զաւակները նպաստեցին երկրի զարգացման, յատկապէս նշանակալի էր անոնց աւանդը մշակոյթի եւ գիտութեան ոլորտին մէջ ([[Երուանդ Քոչար (արեւմտահայերէն)|Երուանդ Քոչար]], [[Յակոբ Յակոբեան]], [[Վահրամ Փափազեան]], [[Հրաչեայ Ներսիսեան]], [[Գոհար Գասպարեան]], [[Մկրտիչ Տեր-Կարապետեան]], [[Հրաչ Բարթիկեան]] եւ այլն)։ |
Խորհրդային Միութեան ղեկավարութիւնը, քաղաքական նպատակներով թոյլատրելով ներգաղթը պատերազմէն անմիջապէս ետք, կը գիտակցէր, որ երկիրը բնաւ պատրաստ չէ ընդունիլ այդչափ մեծ թիւով մարդկանց՝ բնակարաններու, սննդամթերքի, հագուստեղէնի եւ առաջին անհրաժեշտութեան այլ ապրանքներու աղէտալի սղութեան պայմաններուն։ Մինչդեռ հայրենադարձները, ի տարբերութիւն նախապատերազմեան շրջանի ներգաղթածներու, այլեւս չքաւոր գաղթականներ չէին։ Անոնք փոքր եւ մեծ քաղաքներու բնակիչներ էին, տարբեր մասնագիտութեան տէր մարդիկ (սկսած արհեստաւորներէն ու առեւտրականներէն մինչեւ բժիշկներ ու գիտնականներ), որոնք այս կամ այն չափով արդէն ինքնահաստատուած էին ընդունող երկիրներու հասարակութիւններուն մէջ։ Գալով Հայաստան՝ անոնք առաջին իսկ օրէն յայտնուեցան իրենց համար ծանր ու խորթ ընկերա-տնտեսական պայմաններու մէջ, իրենց հանդէպ մշտական անվստահութեան մթնոլորտ, որու տրամաբանական հետեւանքը եղաւ 1949-ին տեղացի «ժողովուրդի թշնամիներու» հետ անոնց մէկ մասի արտաքսումը Խորհրդային Միութեան հեռաւոր շրջաններ։ 1975-ին խորհրդային իշխանութիւնները, [[Հելսինկ]]ի մէջ ստորագրելով [[Եւրոպայի անվտանգութեան եւ համագործակցութեան պայմանագիր]]ը, ստիպուած էին «ընտանիքներու վերամիաւորման նպատակով» թոյլատրել [[հրեայ]]ներու, [[գերմանացի (արեւմտահայերէն)|գերմանացի]]ներու, նաեւ հայրենադարձ հայերու արտագաղթը երկրէն։ Չնայած բոլոր բացասական երեւոյթներուն՝ հայրենադարձները (1962-1982-ներուն) Հայաստան ներգաղթեց եւս շուրջ 32 000 մարդ եւ արդէն Հայաստանի մէջ մեծցած ու ուսում ստացած անոնց զաւակները նպաստեցին երկրի զարգացման, յատկապէս նշանակալի էր անոնց աւանդը մշակոյթի եւ գիտութեան ոլորտին մէջ ([[Երուանդ Քոչար (արեւմտահայերէն)|Երուանդ Քոչար]], [[Յակոբ Յակոբեան]], [[Վահրամ Փափազեան]], [[Հրաչեայ Ներսիսեան]], [[Գոհար Գասպարեան]], [[Մկրտիչ Տեր-Կարապետեան]], [[Հրաչ Բարթիկեան]] եւ այլն)։ |
||
16:52, 2 Օգոստոս 2018-ի տարբերակ
Հայկական սփիւռք, հայերու համայնքներն են, որոնք կը բնակին Հայաստանի եւ Արցախի Հանրապետութիւններու սահմաններէն դուրս։ Հայերու ընդհանուր քանակը ամբողջ աշխարհին նուազագոյնը կը կազմէ 10-12 միլիոն[1], ընդ որուն Հայաստանի Հանրապետութեան մշտական բնակչութիւնը 2011-ին մարդահամարի տուեալներով կը կազմէ 3.018.854 , որմէ 2.961.801–ը ( 98%–ը) հայեր են[2], իսկ ԼՂՀ մշտական բնակչութեան թիւը 2005-ի մարդահամարի տուեալներով կը կազմէ՝ 74.137, որմէ հայեր են՝ 38.137[3]: Հայկական սփիւռքի քանակը կը կազմէ մօտ 8-9 միլիոն[4]:
Հայաստանը, աշխարհաքաղաքական կարեւոր նշանակութիւն ունենալով, իր ողջ պատմութեան ընթացքին եղած է ժամանակի հզօր կայսրութիւններու շահերու բախման դաշտ։ Բիւզանդիայի եւ Պարսկաստանի միջեւ երկարատեւ ռազմաքաղաքական հակամարտութիւնը 387-ին արդիւնքը եղաւ հայ պետականութեան կործանումը, Հայաստանի առաջին բաժանումը այդ երկիրներու միջեւ։ Այդ թուականը պայմանականօրէն կարելի է համարել նաեւ հայ գաղթի պատմութեան սկիզբը։ Այդուհետ արտագաղթերը հայրենիքէն դարձան հայ ժողովուրդի պատմութեան մնայուն բնութագրերէն մէկը։
Դարերու ընթացքին հայերու, ինչպէս եւ այլ ժողովուրդներու արտագաղթը հայրենիքէն պայմանաւորուած եղած է երեք հիմնական գործօններով՝ տնտեսական, կրօնական եւ քաղաքական, որոնք, ինքնուրոյն պետականութեան բացակայութեան պայմաններուն, մշտապէս ուղեկցուած են օտարազգի իշխանութիւններու կողմէ իրականացուող բռնաճնշումներով եւ հալածանքներով։
Պատմութիւն
Միջին դարեր
Դեռեւս 3–4-րդ դարերուն Սասանեան Արտաշիր Ա. եւ Շապուհ Բ. արքաներու օրօք տեղի ունեցան հայերու առաջին խոշոր զանգուածային բռնագաղթերը Իրան: Առաւել հետեւողական էր հայերու տեղահանման Բիւզանդիայի քաղաքականութիւնը, երբ քանի մը դար շարունակ հայերը պարտադրուած էին գաղթել դէպի արեւմուտք՝ կայսրութեան տարբեր շրջաններ, այդ ժամանակ Պալկաններ՝ Թրակիա, Մակեդոնիա եւ այլն։ Հայ ազնուականութեան եւ զինուորականութեան շարունակական արտագաղթի արդիւնքներէն էր անոնց յայտնուիլը բիւզանդական պետական կառուցուածքի ամենաբարձր օղակներուն, ընդհուպ մինչեւ Մակեդոնական կամ Հայկական հարստութեան հիմնումը (867-1057)։
Հայերու արտագաղթը հայրենիքէն մեծ չափեր ընդունած է 7–14-րդ դարերուն, երբ տարբեր քոչուոր ժողովուրդներու (արաբներ, սելճուկներ, մոնկոլներ) ասպատակութիւններուն պատճառով անոնք ստիպուած էին գաղթել Ասորիք, Միջագետք, Ղրիմ, Ռումինիա, Լեհաստան, Հունգարիա, Պուլկարիա, Քիեւեան Ռուսիա, Փոքր Ասիայի ծովամերձ շրջաններ՝ ամէնուրեք հիմնելով համայնքներ։ Միջնադարեան Եւրոպայի ու Ասիայի հայկական գաղթավայրերուն կը կառուցուին եկեղեցիներ ու դպրոցներ՝ հայկական ինքնութիւնը եւ հայրենիքի հետ կապը ամուր պահելու համար։
Հայ ժողովրդի պատմութեան մէջ նշանակալի երեւոյթ էր հայերու զանգուածային տեղափոխումը Կիլիկիա: Սկիզբ առնելով դեռեւս Հայաստանի առաջին բաժանումէն ետք՝ այն առաւել մեծ չափեր ընդունեց 10–11-րդ դարերուն, երբ սելճուկներու ներխուժման հետեւանքով Կիլիկիա տեղափոխուեցան նաեւ որոշ թիւով խոշոր աւատատէրեր, իշխանական տոհմեր՝ իրենց վասալներու հետ, սպարապետներ՝ իրենց զօրքերով։ Որոշ ժամանակ անց հայերը Կիլիկիայի մէջ ոչ միայն գէրիշխող դիրք գրաւեցին ամենատարբեր ասպարէզներուն, այլեւ հիմնեցին նախ իշխանութիւն, ապա եւ՝ Կիլիկիայի Հայկական Թագաւորութիւնը, որու մայրաքաղաք Սիս տեղափոխուեց (մինչեւ 1441) նաեւ Հայ առաքելական եկեղեցւոյ կաթողիկոսութիւնը։ Թէեւ Կիլիկիայի հայկական թագաւորութեան անկումէն (1375) ետք մեծ թիւով հայեր գաղթեցին Իտալիա, Սուրիա, Ֆրանսա եւ այլուր, հայ ժողովուրդի զգալի մէկ հատուածի կենսագործունէութիւնը Կիլիկիայի մէջ շարունակուեցաւ յետագայ դարերուն (ընդհուպ մինչեւ 1921), եւ Կիլիկիան հայերու համար դարձաւ անոնց հայրենիքի կարեւոր բաղկացուցիչ մասը։
Միջին դարերուն հայերու տարածմանը տարբեր երկիրներու մէջ մեծապէս նպաստած է նաեւ այն, որ սկսած 16-րդ դարէն՝ հայ վաճառականները Արեւելքի եւ Արեւմուտքի միջեւ ընթացող առեւտուրի հիմնական կազմակերպիչներէն էին։ Անոնց գործունէութեան շառաւիղը կը ձգուէր Հնդկաստանէն եւ Պարսկաստանէն մինչեւ Պորտուգալիա եւ Ֆրանսա, իսկ Ռուսաստանի հարաւային շրջաններուն (Աստրախան, Նոր Նախիջեւան եւ այլն) հաստատուած հայերը խոշոր դեր խաղցած են ռուս-պարսկական առեւտրական յարաբերութիւններու հաստատման, Ռուսաստանով տարանցիկ առեւտուրի կազմակերպման գործին մէջ։ Բոլոր այդ վայրերուն անոնք հիմնած են վաճառականական ընկերութիւններ ու տուներ, որոնց հիման վրայ ձեւաւորուած են հայկական նոր համայնքներ։
Հայ ժողովուրդի պատմութեան մէջ յատկապէս ճակատագրական եղաւ սելճուկ թուրքերու քոչուոր այլեւայլ ցեղերու ներխուժումը, որոնք, հաստատուելով այդ տարածաշրջանին մէջ, ձեռնամուխ եղան սեփական պետութեան ստեղծման։ Օսմանեան կայսրութեան ընդարձակ տարածքներուն՝ Եւրոպայի եւ Ասիայի, թուրքերը սկսան հետեւողականօրէն իրականացնել տեղի բնիկ, քրիստոնեայ ժողովուրդներու (հայեր, յոյներ, պուլկարներ եւ այլն) հալածման եւ բռնի թրքացման՝ իր ծաւալով աննախադէպ քաղաքականութիւն։ Այդ ժամանակաշրջանին հայերը ստիպուած էին արտագաղթել ինչպէս Հայաստանէն, այնպէս ալ թուրքերու գրաւած այլ երկիրներէն, ուր անոնք հաստատուած էին նախորդ ժամանակներուն։ Թուրքերու կողմէ 1475-ին Ղրիմի գրաւումէն ետք մեծ թիւով ղրիմահայեր գաղթած են Ռուսաստան, Լեհաստան եւ այլուր։ 16-17-րդ դարերուն Պարսկաստանի արքաները, եւ յատկապէս շահ Ապպաս Ա-ը, իրենց երկրի տնտեսական զարգացումը խթանելու նպատակով, Պարսկաստան բռնագաղթեցուցեր են հարիւր հազարաւոր հայերու, ուր անոնք հիմնած են նոր քաղաքներ (Նոր Ջուղա) կամ ստուարացուցած են հին հայկական համայնքները։
Նոր ժամանակներ
1826–1829-ներուն Պարսկաստանի եւ Օսմանեան կայսրութեան դէմ Ռուսաստանի յաղթական պատերազմներէն ետք սկսած է Արեւելեան Հայաստանի վերաբնակեցումը հայերով։ Ռուսաստանին միացուած հայկական տարածքները՝ Երեւանի եւ Նախիջեւանի խանութիւնները, զարգացնելու եւ սահմանամերձ շրջաններուն վստահելի բնակչութիւն ունենալու նպատակով Ռուսաստանը կազմակերպած է թուրքական եւ պարսակական տիրապետութեան տակ մնացած հայ բնակչութեան մէկ մասը (շուրջ 150.000) ներգաղթը Արեւելեան Հայաստան։ Անոր շնորհիւ կտրուկ աճեցաւ տեղի հայ բնակչութեան թիւը, Արեւելեան Հայաստանը վերածուեցաւ հայ ժողովուրդի համախմբման կեդրոնի։
Մինչդեռ Օսմանեան կայսրութեան մէջ աւելի կը խստանար հայերու ընկերա-տնտեսական, քաղաքական եւ մշակութային ճնշման քաղաքականութիւնը։ Հայերու ազատագրական շարժման վերջ դնելու նպատակով Թուրքիայի իշխանութիւնները սուլթան Ապտուլ Համիտ Բ-ի օրօք 1894–1896-ներուն կազմակերպեցին շուրջ 300.000 հայերու սպանութիւնը Արեւմտեան Հայաստանի եւ երկրի այլ վայրերուն մէջ։ Անոր անխուսափելի հետեւանքներէն էր հայերու աւելի մեծ չափով արտագաղթը հայրենիքէն՝ այս անգամ նաեւ դէպի Հիւսիսային եւ Հարաւային Ամերիկա:
Նորագոյն շրջան
Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրէին տարբեր երկրներու (Եգիպտոս, Իրան, Լիբանան, Սուրիա, Հնդկաստան, Ռուսաստան, Ֆրանսա, Պուլկարիա, ԱՄՆ եւ այլն) մէջ ապրող հայութեան ազգային գործունէութիւնը կը կազմակերպուէր ու կը կարգաւորուէր համայնքային հաստատութիւններու ամբողջ համակարգով՝ եկեղեցիներ, բարեգործական, կրթամշակութային, հայրենակցական, քաղաքական եւ զանազան այլ կազմակերպութիւններ։ Յատկապէս կը կարեւորէին Կոստանդնուպոլիսը եւ Թիֆլիսը՝ արեւմտահայութեան եւ արեւելահայութեան մշակութային, քաղաքական եւ ֆինանսական կեդրոնները։ Գաղթաշխարհի խոշոր մշակութային կեդրոններէն էին նաեւ Զմիւռնիան, Մոսկուան, Վենետիկը, Պաքուն, Կալկաթան:
Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներուին Օսմանեան կայսրութեան իշխանութիւնները ձգտած են վերջնականապէս ճնշել հայ ժողովուրդի ազգային-ազատագրական պայքարը եւ վերջ տալ Հայկական հարցի լուծման ուղղուած միջազգային դիւանագիտութեան ջանքերուն։ Այդ նպատակով անոնց կողմէ 1915-ին Արեւմտեան Հայաստանի, Կիլիկիայի եւ երկրի այլ վայրերու մէջ հայերու նկատմամբ իրականացուած ցեղասպանութեան եւ բռնագաղթի քաղաքականութեան արդիւնքով սպանուեցաւ շուրջ 1,5 միլիոն հայ։ Պատերազմին Թուրքիայի պարտութիւնէն ետք (1918) բռնագաղթը վերապրած հայութիւնը սկսաւ վերադառնալ հայրենիք, նախ եւ առաջ ազատագրուած Կիլիկիա: Սակայն երբ 1921-ի վերջը Ֆրանսան, դուրս հանելով իր զօրքերը Կիլիկիայէն, յանձնեց այն Թուրքիային, հայերը հարկադրուած եղան վերջնականապէս հեռանալ այնտեղէն։
Հայ ժողովուրդի պատմութեան մէջ 1915–1922-ներէն ետք առաջին անգամ էր, որ
- հայկական ազգային տարածքներու հիմնական հատուածին՝ Արեւմտեան Հայաստանի եւ Հայկական Կիլիկիայի, հայ բնակչութիւնը գրեթէ ամբողջովին վերացաւ
- հայ ժողովուրդի հիմնական զանգուածը սկսաւ ապրիլ պահպանուած ազգային տարածքի՝ Արեւելեան Հայաստանի (ուր ստեղծուեցան յաջորդաբար Հայաստանի երեք հանրապետութիւնները) սահմաններէն դուրս
- ինչպէս բռնագաղթածները, այնպէս ալ անոնց ժառանգները ցայսօր ալ զրկուած են հայրենիք վերադառնալու հնարաւորութիւնէն։
Հայ գաղթականները, զրկուելով հայրենիքի մէջ ապրելու հնարաւորութիւնէն, սփռուեցին աշխարհի տարբեր երկրները։ Հայ ժողովուրդի կողմէ կատարուածի ճակատագրական նշանակութեան գիտակցման արտայայտութիւններէն է գաղթաշխարհի այդ՝ որակապէս նոր տեսակի անուանումը «սփիւռք» (անգլ.՝ diaspora) հասկացութեամբ, որ հայերէնի մէջ մինչ այդ չէր կիրառուած սեփական պատմութեան, տարբեր երկիրներու մէջ գոյութիւն ունեցող հայ համայնքներու նկատմամբ։
Նաեւ Հայաստանի անկախութեան հռչակումէն ետք բազմաթիւ հայեր տեղափոխուած են մշտական բնակութեան օտար երկիրներ: Համաձայն Միացեալ ազգերու կազմակերպութեան տուեալներուն 2015-ի դրութեամբ 940.000 մարդ, որոնք ծնած են Հայաստանի տարածքի ներկայիս կ՛ապրին այլ երկիրներու մէջ: Այդ թիւի յարաբերակցութիւնը ներկայիս ընդհանուր բնկաչութեան վերաբերեալ 4-րդ ամենաբարձրն է ամբողջ աշխարհի տարածքին, գերազանուելով նոյնիսկ Սուրիոյ տուեալները[5]: Յետաքրքիր է, որ այդ յարաբերակցութեան թիւը մնացած է գրեթէ անփոփոխ 1990-էն միչեւ 2015[6]:
Հայկական համայնքները Արեւելքի երկիրներուն մէջ
Օսմանեան կայսրութեան կազմին մէջ մտնող Սուրիա եւ Լիբանան բռնագաղթած հայերու հիմնական զանգուածը պատերազմէն ետք մշտական բնակութիւն հաստատած են այդ երկիրներուն մէջ, մէկ մասն ալ տեղափոխուած է Յունաստան, Եգիպտոս, Ֆրանսա, ԱՄՆ, Արժանթին եւ այլ երկիրներ։ Մինչեւ 1920-ականի վերջը Արեւելքի երկիրներուն մէջ գործած են մեծ թիւով որբանոցներ եւ գաղթակայաններ, որոնք հիմնած էին հայկական (ՀԲԸՄ եւ այլն) եւ արտասահմանեան (Ամերիկեան նպաստամատոյց՝ ԱՄԵՐԿՈՄ՝ անգլ.՝ Near East Relief եւ այլն) բարեգործական կազմակերպութիւնները։ 1938–1939-ներուն, երբ Սուրիոյ ֆրանսական իշխանութիւնները Ալեքսանտրետի սանճակը մտցուցին Թուրքիոյ կազմի մէջ, տեղի բնիկ հայ բնակչութիւնը (շուրջ 40 հզ․ մարդ) նոյնպէս ստիպուած եղաւ արտագաղթել եւ հաստատուիլ Լիբանանի եւ Սուրիոյ մէջ։
Արեւելքի երկիրներու հայութեան ամենակարեւոր առանձնայատկութիւնը այն է, որ ի տարբերութիւն սփիւռքի միւս համայնքներուն, անոնք կը գործեն իսլամադաւան երկիրներու մէջ։ Իսլամի եւ քրիստոնէութեան հիման վրայ ձեւաւորուած մշակոյթներու եւ ապրելակերպի էական տարբերութիւնները մեծապէս կը նպաստեն հայերու ազգային ինքնութեան պահպանման վրայ։ Կրօնամշակութային այդ առանձնացուածութեան հետեւանքով հազուադէպ են ամուսնութիւնները տեղացիներու եւ հայերու միջեւ։
Սկսած 1950-ականներու վերջը այս տարածաշրջանի հայ համայնքներու բնականոն զարգացումը ընդհատուած է։ Եգիպտոսի, Սուրիոյ, Լիբանանի, Իրանի եւ Արեւելքի այլ երկրներու ազգայնական տրամադրութիւններու աշխուժացումը, ազգային փոքրամասնութիւններու իրաւունքներու ու գործունէութեան սահմանափակումները, քաղաքական անկայունութիւնը (քաղաքացիական պատերազմը Լիբանանի, ՛ Իրանի, Իրանա-իրաքեան պատերազմը եւ այլն), ցած կենսամակարդակը պատճառ դարձած են տեղի հայութեան արտագաղթի։ Ներսփիւռքեան այս պարտադրուած տեղաշարժը, որ աննախադէպ էր իր ծաւալով եւ տեւողութեամբ, բացասաբար կ՛անդրադառնայ Արեւելքի համայնքներու կենսունակութեան վրայ՝ հարցականի տակ դնելով անոնց առաջատար դիրքը հայկական սփիւռքին մէջ։ Արտագաղթող հայերու բացարձակ մեծամասնութիւնը նախընտրած է Արեւմուտքի զարգացած երկիրներու ժողովրդավարական հասարակարգն ու քաղաքական կայունութիւնը՝ գիտակցելով հանդերձ այդ երկիրներուն ընկերա-տնտեսական ինքնահաստատման, ազգամշակութային ինքնութեան պահպանման հետ կապուած դժուարութիւնները։
Զբաղմունք
Լիբանանի, Սուրիոյ, Իրանի եւ Արեւելքի թոյլ զարգացած երկիրներուն հայերը շարունակած են զբաղուիլ արհեստներով եւ առեւտուրով, մասամբ նաեւ գիւղատնտեսութեամբ։ Այդ, ինչպէս նաեւ տեղացիներու ընդհանուր առմամբ բարեացակամ վերաբերմունքը, նպաստած են, որ հայերը համեմատաբար շուտ յարմարուին նոր պայմաններուն։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմէն ետք տեղի հայերու մէջ զգալիօրէն աճած է գործարարներու, մասնագէտներու, ծառայողներու եւ յատկապէս ուսանողութեան թիւը։ 1960-ականներուն հայերուն կը պատկանէին Լիբանանի խոշոր արդիւնաբերական ձեռնարկութիւններու 18%-ը եւ մանր արհեստաւորական ձեռնարկութիւններու 43%-ը։ Իրանի եւ Լիբանանի հայութեան ընկերա-իրաւական կարգավիճակի կարեւոր առանձնայատկութիւններէն է այն, որ այստեղ անոնք կը ճանչցուին որպէս ազգային-կրօնական համայնք, որու շնորհիւ ալ իրենց ներկայացուցիչները ունին այդ երկիրներու խորհրդարաններուն ու կառավարութիւններուն մէջ։
Կրթութիւն
Սկսած 1920-ականներէն՝ Լիբանանի, Սուրիոյ, Եգիպտոսի, Իրանի մինչ այդ գործող դպրոցներու կողքին հիմնուած է հայկական միջնակարգ (երկրորդական) եւ նախակրթական դպրոցներու լայն ցանց։ Տեղի հայութեան համար հայոց լեզուն ներկայիս ալ հաղորդակցման բնական միջոց է, այստեղ տարբեր տարիներուն հրատարակուած են մեծ թիւով հայկական թերթեր ու ամսագրեր, պահպանուած եւ զարգացած են հայ գեղարուեստական գրականութեան աւանդոյթները։ Բազմաթիւ ազգային, յատկապէս մշակութային կազմակերպութիւններու, կրթական հաստատութիւններու, հայալեզու պարբերականներու գոյութիւնը ստեղծած է ուրոյն հայկական մթնոլորտ Հալէպի, Պէյրութի գրեթէ ամբողջովին հայերով բնակեցուած առանձին թաղամասերու մէջ։ Լիբանանի, Սուրիոյ եւ Իրանի հայ համայնքները մինչեւ 1980-ականները հայ սփիւռքի մշակութային եւ քաղաքական կեդրոններն էին։ Այստեղ մեծցած ու կրթութիւն ստացած են նաեւ այլ երկիրներու համայնքային առաջնորդներու զգալի մասը։ Արեւելքի երկիրներու համայնքներու մշակութային եւ կրթական առաջընթացին մեծապէս նպաստած է նաեւ Արեւմուտքի երկիրներու, յատկապէս ԱՄՆ-ի, հայութեան մշտական դրամական օժանդակութիւնը, որու շնորհիւ հիմնուած են դպրոցներ, երիտասարդական կեդրոններ, հիւանդանոցներ, տրամադրուած են կրթաթօշակներ եւ այլն։
Հայկական համայնքները Արեւմուտքի երկիրներուն մէջ
Հայերը Եւրոպայի մէջ հաստատուած են վաղնջական ժամանակներէն։ Միջնադարուն յայտնի էին Արեւելեան Եւրոպայի հայկական գաղութները, որոնց մեծ մասը առեւտրական քաղաքներ կամ թաղամասեր էին, ունէին իրենց դպրոցները, եկեղեցիները, ինչպէս նաեւ՝ տպարանները։
Սկզբնական շրջանին առաւել ծանր էր հայ գաղթականներու վիճակը Արեւմուտքի արագ զարգացող արդիւնաբերական երկիրներուն (ԱՄՆ, Քանատա, Ֆրանսա եւ այլն)։ Չունենալով բաւարար մասնագիտական հմտութիւններ, որպէս կանոն չտիրապետելով տեղի լեզուներուն՝ անոնք ստիպուած էին հիմնականին կատարել որակաւորում չպահանջող, ծանր ու ցած վարձատրուող աշխատանք։ Ներգաղթած հայերը իրական պատկերացում չունէին այդ ժողովուրդներու ապրելակերպի, բարոյական ու մշակութային կանոններու մասին, որոնք յաճախ խորթ եւ անընդունելի էին իրենց համար։ Արեւմուտքի երկիրներու ժողովուրդները, իրենց հերթին, անծանօթ ըլլալով հայերուն, ինքնաբերաբար անոնց վրայ կը տարածէին «ասիացիներու» մասին ունեցած իրենց բացասական պատկերացումները։ Այդ դրսեւորումներէն էր, օրինակ, 1920-ականներուն հայերու բնակութեան վայրի եւ աշխատանքի ընտրութեան, հասարակական փոխադրամիջոցներէն օգտուելու եւ քաղաքացիական այլ իրաւունքներու խիստ սահմանափակումները ԱՄՆ-ի Գալիֆորնիայի նահանգին մէջ։ Միայն տարիներ անց հայերը կրցան դառնալ այդ երկիրներու լիիրաւ քաղաքացիներ։ Իսկ արդէն Արեւմուտքի երկիրներուն մեծցած ու կրթութիւն ստացած սփիւռքահայերը իրենց տեղը զբաղեցուցին ընկերա-տնտեսական աստիճանակարգութեան միջին եւ բարձր օղակներուն մէջ։ Անոնց թիւին են անհատ ձեռներէցներ, պետական եւ այլ ծառայողներ, գիտնականներ, դասախօսներ, գիտա-արհեստական տարբեր ոլորտներու բարձրորակ մասնագէտներ, մեծաթիւ ուսանողութիւն եւ այլն։
Արեւմուտքի երկիրներու հայերու՝ որպէս հասարակութեան արժանապատիւ քաղաքացիներ, ինքնահաստատմանը մեծապէս նպաստած է անոնց գործօն մասնակցութիւնը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին. ԱՄՆ-ի շուրջ 18 500 եւ Մեծ Բրիտանիայի ու Ֆրանսայի շուրջ 10 000 հայազգի քաղաքացիներ նշուած երկիներու զինուած ուժերուն մարտնչած են Ֆաշիստական Գերմանիոյ ու անոր դաշնակիցներուն դէմ։ Իսկ վերջիններուն կողմէն գրաւուած Ֆրանսայի, Յունաստանի, Պուլկարիայի եւ այլ երկիրներու տեղի հայութիւնը մասնակցած է նաեւ դիմադրութեան զինուած պայքարին։
Այդ տարիներուն սփիւռքահայութիւնը կազմակերպած է նաեւ յատուկ հանգանակութիւններ Խորհրդային Միութեան օգտին, որոնց կարեւոր արդիւնքներէն էր «Սասունցի Դաւիթ» տանկային շարասեան ստեղծումը։
Արեւմուտքի երկիրներու մշակոյթի մշտական եւ ուժեղ ներգործութեան պայմաններուն հայերու համար ամենաբարդ եւ դժուար խնդիրներէն է ազգային ինքնութեան պահպանումը։ Հայերը եւ յատկապէս անոնց առաջին սերունդները, ցանկալով ներգրաւել ընդունող հասարակութիւններուն, ձգտած են առաւելագոյնս որդեգրել տեղի կենսաոճն ու ընկերային-մշակութային արժէքները՝ միաժամանակ սահմանափակելով իրենց ազգային, աւանդական մշակոյթի դրսեւորումները։ Այսպէս՝ այդ երկիրներուն երկար ժամանակ գոյութիւն ունեցած են միայն մէկօրեայ հայկական դպրոցներ, որոնք չէին կրնար բաւարարել ազգային դաստիարակութեան եւ կրթութեան պահանջները։
Հարաւային Ամերիկայի երկիրներու (Արժանթին, Պրազիլ, Ուրուկուէյ եւ այլն) համայնքներու կազմաւորումն ու զարգացումը հիմնականին ընթացած է Արեւմուտքի երկիրներու հայկական համայնքներու նման։ Այդ համայնքներու կարեւոր առանձնայատկութիւններէն է այն, որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմէն ետք չէ նկատուած տեղի հայերու շօշափելի արտագաղթ։ Միեւնոյն ժամանակ սփիւռքի այլ համայնքներէն եւ Հայաստանէն համեմատաբար քիչ թիւով հայեր գաղթած Հարաւային Ամերիկայի երկիրներ։
Մշակութային եւ կրթական կեանք
Արեւմուտքի երկիրներու հայութեան ազգային գործունէութիւնը զգալիօրէն աշխուժացածլ է, երբ 1960-ական թուականներուն սկսած է հայերու ներհոսքը Արեւելքի երկիրներէն, իսկ 1980-ականներու վերջը՝ նաեւ Հայաստանէն: Եթէ ԱՄՆ-ի, Քանատայի, Անգլիոյ, Ֆրանսայի եւ այլ երկիրներուն անոնք համալրած են տեղի հայ համայնքները, ապա Շուէտիոյ, Գերմանիոյ, Զուիցերիոյ, Հոլանտայի, Պելճիքայի եւ այլ երկիրներուն մէջ հիմնած են նոր համայնքներ կամ վերակենդանացուցած եղածները։ Առաւել արդիւնաւետութեամբ սկսած են գործել համայնքային հիմնարկութիւնները, հիմնած են կրթական եւ մշակութային նոր հաստատութիւններ, թերթեր, գեղարուեստական խումբեր եւ այլն։ Գլխաւորապէս անոնց ջանքերու շնորհիւ 1960-ականներու կէսերուն ԱՄՆ-ի մէջ հիմնուած են առաջին ամէնօրեայ հայկական դպրոցները: Գրեթէ բոլոր երկիրներու մէջ գործող հայկական ամէնօրեայ դպրոցները մասնաւոր են եւ, ի տարբերութիւն պետական դպրոցներու, վճարովի։ Ուսուցումն այդ դպրոցներուն կ՛ընթանայ համաձայն տուեալ երկրի պետական ուսումնական ծրագրերու եւ տեղական լեզուներով, ինչը պարտադիր պայման է աւարտական վկայականը պետութեան կողմէն ճանչցուելու համար։ Հայկական դպրոցներու ամենակարեւոր առանձնայատկութիւնն այն է, որ հիմնական ծրագրի հետ երեխաները կ՛ուսանին հայոց լեզու ու գրականութիւն, հայ ժողովուրդի (ներառեալ եկեղեցւոյ) պատմութիւն, հայկական երգ ու պար: Խիստ կարեւոր է նաեւ այդ դպրոցներուն մէջ ստեղծուած ազգային մթնոլորտը, որու շնորհիւ ալ հայ երեխաներուն մէջ կը ձեւաւորուի ազգային ինքնագիտակցութիւնը։
Այդուհանդերձ, Արեւմուտքի երկիրներուն մէջ գործող սակաւաթիւ հայկական միջնակարգ դպրոցներուն կը սորվին հայազգի երեխաներու փոքր մասը։ Որպէս հետեւանք՝ տեղի հայերու, յատկապէս երիտասարդութեան ճնշող մեծամասնութիւնը լաւագոյն պարագային կը տիրապետէ հայերէնի խօսակցական լեզուի սոսկ տարրերուն։ Այդ իր հերթին կ՛անդրադառնայ հայկական մամուլի վրայ. կ՛աւելնան տեղական լեզուներով հրատարակութիւններու թիւը, իսկ հայալեզու պարբերականները, որպէս կանոն, ունին օտարալեզու յատուկ ենթաբաժիններ կամ յաւելուածներ։ Ի տարբերութիւն Արեւելքի երկիրներու՝ տեղի հայ համայնքներուն ձեւաւորուած մշակութային ոլորտը չի նպաստեր հայալեզու գրականութեան զարգացման, կը խթանէ օտարագիր հայազգի գրողներու ի յայտ գալուն։ Արեւմուտքի երկիրներուն հայկական հիմնարկութիւններու արդիւնաւէտ գործունէութեան, կը նպաստէ մեծ թիւով հայերու ներգրաւման, մեծապէս կը խոչընդոտէ նաեւ մեծ քաղաքներուն ցրուած բնակչութիւնը։
Կրօնական կեանք
Նշուած երկիրներուն իւրայատուկ դեր վերապահուած է հայերու կրօնական պատկանելութեան։ Սփիւռքի ձեւաւորման շրջանին այն զգալի չափով նպաստած է տեղի՝ նոյնպէս քրիստոնեայ ժողովուրդներու կողմէ հայերու մասին նպաստաւոր կարծիքի ձեւաւորման, իշխող միջավայրին հայերու արագ յարմարուելուն։ Անոր հետ մէկտեղ, նոյն քրիստոնեայ միջավայրը զգալիօրէն նուազեցուցած է Հայ եկեղեցւոյ դերը, իսկ որոշ իմաստով նոյնիսկ դիւրացուցած է հայերու ազգամշակութային ձուլումը։ Այդ կը վկայէ այլազգիներու հետ հայերու ամուսնութիւններու թիւի մշտական աճը. Արեւմուտքի եւ Հարաւային Ամերիկայի երկիրներու հայութեան շրջանին անոնք կը կազմեն ամուսննութիւններու ընդհանուր թիւի շուրջ 60%-ը։
Հետխորհրդային տարածքի հայ համայնքները
Արեւելքի ու Արեւմուտքի երկիրներու համեմատ սկզբունքօրէն այլ էր հայութեան վիճակը Խորհրդային Միութենէն ներս: Խորհրդային իշխանութիւններու ազգային քաղաքականութիւնը բացասական հետեւանքներ ունեցաւ երկրի՝ Խորհրդային Հայաստանի սահմաններէն դուրս ապրող հայութեան համար։ ԽՍՀՄ իշխանութիւնները, ազգային սկզբունքի հիման վրայ ստեղծելով առանձին հանրապետութիւններ, միեւնոյն ժամանակ անտեսեցին ազգային փոքրամասնութիւններու գրեթէ բոլոր իրաւունքները։ Յատկապէս ճակատագրական եղաւ հայկական առանձին տարածքներու յանձնումը Խորհրդային Ատրպէյճանին. Նախիջեւանը լրիւ հայաթափուեցաւ, իսկ Լեռնային Ղարաբաղի (Արցախի) հայութիւնը Խորհրդային Միութեան փլուզումէն ետք ստիպուած եղաւ զէնքով պաշտպանել ազատ եւ ինքնուրոյն ապրելու իր իրաւունքը։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ (1944 թ-ին) Ղրիմի մէջ ապրող շարք մը ժողովուրդներու (թաթարներ, յոյներ, պուլղարներ) հետ միասին Ղազախիստան եւ Ալթայի երկրամաս արտաքսուեցան նաեւ հազարաւոր հայեր։
Յատկանշական է, որ խորհրդային իշխանութեան տարիներուն թէ պաշտօնական եւ թէ գիտական հրապարակումներուն, խօսելով ԽՍՀՄ տարածքին Խորհրդային Հայաստանի սահմաններէն դուրս ապրող հայերու մասին, երբեք չէր կիրառուէր սփիւռք հասկացութիւնը։ Գաղափարախօսական միտուածութիւն ունեցող այս մօտեցումը կը հիմնաւորէր անով, որ հայերը (այդ թուականին՝ եւ Խորհրդային Հայաստան բնակուող) որպէս Խորհրդային Միութեան լիիրաւ քաղաքացիներ, բաղկացուցիչ մասն են «պատմական նոր հանրութեան»՝ խորհրդային ժողովուրդի։ Այդ մօտեցումն այնքան խոր արմատաւորուած էր հասարակական գիտակցութեան մէջ, որ Հայաստանի անկախացումէն ետք ալ հայաստանեան ամենատարբեր հրապարակումներուն լայն տարածում գտաւ «ներքին սփիւռք» ոչ գիտական բնորոշումը։
Խորհրդային Միութեան ռուսականացման քաղաքականութիւնը, երկրի հայկական ազգային հաստատութիւններու բացակայութիւնը անհնարին կը դարձնէին տեղի հայութեան հաւաքական ազգային մշակութային գործունէութիւնը։ Հայերու ազգամշակութային ձուլման կը նպաստէին նաեւ Ռուսաստանի, Ուկրաիոյ, Պելառուսիոյ անոնց ամուսնութիւնները (ընդհանուր թիւի աւելի քան 50%-ը) տեղացիներու հետ։ Իսլամադաւան բնակչութիւն ունեցող հանրապետութիւններուն մէջ (Ատրպէյճան, Ուզպեքստան, Տաճիկստան եւ այլն) տեղի մշակոյթներու ազդեցութիւնը եղած եւ մնացած է սահմանափակ։
Հայերը Վրաստանի մէջ
Ինչպէս խորհրդային շրջանին, այնպէս ալ ներկայիս ամենահայաշատ հանրապետութիւններէն է Վրաստանը, որտեղ հայերը զանգուածաբար բնակեցուած են Հայաստանի սահմանամերձ Նինոծմինտայի, Ախալքալաքի, Ծալկայի եւ Մառնեուլի շրջաններուն, նաեւ մայրաքաղաք Թիֆլիսի, որ մինչեւ 1920-ականները Հարաւային Կովկասի հայութեան մշակութային եւ քաղաքական ամենամեծ կեդրոնն էր։ Խորհրդային իշխանութեան օրօք վիրահայոց ազգային մշակութային կեանքն ու գործունէութիւնը նոյնպէս ենթարկուած է սահմանափակումներու եւ ճնշումներու։ Անոր հետ մէկտեղ, վրացահայերը իրենց բազմադարեան պատմութեան եւ Վրաստանի զարգացման գործին ներդրած մեծ աւանդի, ինչպէս նաեւ թուաքանակի ու համահաւաք բնակուելու հանգամանքի շնորհիւ որոշ արտօնութիւններ ստացած են ազգամշակութային ոլորտէն ներս։
1990-ական թուականներ
ԽՍՀՄ գոյութեան վերջին տարիները առանձին հանրապետութիւններուն ապրող հայութեան համար նշանաւորուեցան ողբերգական իրադարձութիւններով։ 1988-1992-ականներուն Ատրպէյճանի իշխանութիւններու կազմակերպած զանգուածային սպանութիւններու ու հալածանքներու հետեւանքով տեղի հայ բնակչութեան հիմնական մասը (շուրջ 350-400 հզ.) ինչպէս Պաքուէն եւ Կուրէն հիւսիս ընկած շրջաններէն (Շամախի, Շաքի, Վարդաշէն, Իսմայիլի, Մինգեչաուր եւ այլն), այդպէս ալ պատմական Հայաստանի մասը կազմող որոշ տարածքներէն (Կիրովապատ-Գանձակ, Շամխոր, Տաշքեսան, Խանլար, Շահումեան) հարկադրաբար գաղթած է Հայաստան, Ռուսաստան եւ այլուր։ Խորհրդային Միութեան փլուզումէն ետք Ռուսաստանի Հիւսիսային Կովկասի տարածաշրջանին, ինչպէս նաեւ միջինասիական նորանկախ պետութիւններուն (Տաճիկստան, Ղրղզստան, Թուրքմէնիստան եւ այլն) տիրող անկայուն ներքաղաքական իրավիճակի պատճառով տեղի հայերու մէկ մասը եւս տեղափոխուած է Ռուսաստանի տարբեր շրջաններ։
1990-ականներու Հայաստանի ծանր ընկերա-տնտեսական վիճակի հետեւանքով սկիզբ առած, իր չափերով աննախադէպ զանգուածային արտագաղթը նպաստած է Ռուսաստանի տարածքին հայ բնակչութեան թիւի զգալի աճին։ Շուրջ 1 միլիոն արտագաղթածներու մեծ մասը բնակութիւն հաստատած է Ռուսաստանի Կրասնոտարի, Ստաւրոպոլի երկրամասերուի, Ռոստովի մարզին, Մոսկուայի, Մոսկուայի մարզի եւ այլ շրջաններուն մէջ։
ԽՍՀՄ փլուզումէն ետք նորանկախ պետութիւնները որդեգրած են նոր քաղաքականութիւն ազգային փոքրամասնութիւններու հանդէպ։ Հայկական համայնքներ ձեւաւորուած են բոլոր հայաբնակ վայրերուն, վերաբացուած կամ հիմնուած են հայկական եկեղեցիներ, կրթական, մշակութային եւ այլ կազմակերպութիւններ, սկսած են հրատարակել պարբերականներ, հիմնականին՝ տեղական լեզուներով։ Ինչպէս Արեւելքի երկիրներէն Արեւմուտք տեղափոխուած, այդպէս ալ Հայաստանէն Ռուսաստանի, Ուկրաինայի, Պելառուսիոյ եւ այլուր հաստատուած հայերը նպաստած են ազգային կեանքի աշխուժացման, նոր համայնքներ հիմնած այդ երկիրներու շրջաններուն։
Խորհրդային Միութեան մէջ հայերը զգալի դեր խաղցած են երկրի քաղաքական, մտաւոր եւ հոգեւոր կեանքի ամենատարբեր բնագաւառներուն մէջ։
Սփիւռքի կազմակերպական կառուցուածքը
Սփիւռքահայութեան հաւաքական եւ նպատակաուղղուած ազգային գործունէութիւնը իրականացած է բազմաթիւ եւ բազմապիսի կազմակերպութիւններու միջոցով, որոնցմով հարկ է տարբերակել համասփիւռքեան (գրեթէ բոլոր համայնքներուն գործող) եւ զուտ տեղական բնոյթի կազմակերպութիւններ։
Հայ եկեղեցւոյ դերը ժողովուրդի ինքնապահպանման հարցին
Սփիւռքի բոլոր համայնքներուն մէջ գործող ազգային հաստատութիւններու շարքին յատկապէս կարեւոր է Հայ առաքելական եկեղեցւոյ դերը, որու հետեւորդն է սփիւռքահայերու գերակշիռ մեծամասնութիւնը։ Հայաստանի մէջ քրիստոնէութիւնը պետական կրօն հռչակելէ (301) ետք Հայ առաքելական եկեղեցին դարձաւ հայ ժողովուրդի ինքնապահպանման եւ զարգացման ամենաազդու միջոցը նախ Իրանի, իսկ 554-ի Դուինի եկեղեցական ժողովէն ետք՝ նաեւ Բիւզանդիոյ մշակութային եւ քաղաքական յարձակողական քաղաքականութեան դէմ։ Իր ազգապաշտպան այդ դերը Հայ եկեղեցին շարունակեց կատարել նաեւ յետագայ ժամանակներուն՝ ինչպէս Հայաստանն մէջ, այդպէս ալ անոր սահմաններէն դուրս։ Պետականութեան բացակայութեան պայմաններուն Հայ եկեղեցին, հանդիսանալով ազգը համախմբող հիմնական միջոց, իր հերթին, անհրաժեշտութեան պարագային դիմում էր ամենակոշտ միջոցներու՝ կրօնական հողի վրայ ժողովուրդի պառակտումը կանխելու համար։ Անոր օրինակներէն էր Հայաստանի մէջ առաջացած եւ եկեղեցւոյ պաշտօնական վարդապետութեան հակադրուող Պաւլիկեան, իսկ այնուհետեւ Թոնդրակեան աղանդաւորական շարժման հետեւորդներու յետապնդումներն ու վտարումը երկրէն 8-11-րդ դարերուն։
Սառ պատերազմի տարիներուն, երբ քաղաքական-գաղափարաբանական առճակատման մէջ ներքաշուեցաւ նաեւ Հայ առաքելական եկեղեցին, սփիւռքի որոշ թեմեր Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն կուսակցութեան ազդեցութեամբ դադրեցան ճանչնալ Սուրբ Էջմիածնի վարչական գերագոյն իշխանութիւնը եւ անցան Մեծի Տանն Կիլիկիոյ (Անթիլիաս, Լիբանան) կաթողիկոսութեան ենթակայութեան տակ։ Այդ բացասաբար անդրադարձած է թէ Հայ եկեղեցւոյ եւ թէ ողջ սփիւռքահայութեան միասնութեան վրայ՝ հրատապ դարձնելով Հայ առաքելական եկեղեցւոյ վերամիաւորման անհրաժեշտութիւնը։ Սփիւռքահայ համայնքներու մեծ մասին մէջ կը գործեն նաեւ հայ կաթողիկէ եւ աւետարանական եկեղեցիներ։
Կուսակցութիւններ եւ մշակութային, բարեգործական կազմակերպութիւններ
Համասփիւռքեան կազմակերպութիւններէն են Սոցիալ Դեմոկրատ Հնչակեան (ՍԴՀԿ), Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն (ՀՀԴ), Ռամկավար-Ազատական (ՌԱԿ) ազգային քաղաքական կուսակցութիւնները, Նոր Սերունդ, Համազգային, Թեքէեան Մշակութային Միութիւնները, Հայ երիտասարդաց Ընկերակցութիւն, Հայ Մարմնակրթական Ընդհանուր Միութիւն, Հայ Մարմնամարզական Միութիւն Երիտասարդական կազմակերպութիւնները։ Տասնամեակներ շարունակ նշանակալի էր նաեւ հայրենակցական միութիւններու գործունէութիւնը։
Սփիւռքի պայմաններուն կենսական մեծ նշանակութիւն ունին բարեգործական կազմակերպութիւնները ու հիմնադրամները՝ Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութիւնը (ՀԲԸՄ), Հայ Օգնութեան Միութիւնը (ՀՕՄ), Հայ Օգնութեան Ֆոնտը (ՀՕՖ), Հաուըրտ Գարակէօզեան հաստատութիւնը, Գալուստ Կիւլպենկեան հիմնարկութիւնը եւ այլն։
Այս առումով որոշակի առանձնայատկութիւններ կը բնորոշեն հետխորհրդային տարածքի նորանկախ պետութիւններու հայ համայնքներուն, որտեղ նշուած համասփիւռքեան կազմակերպութիւնները տեղական մասնաճիւղեր չունին։ Այդ պայմանաւորուած է այն հանգամանքով, որ նշուած կազմակերպութիւնները ստեղծուած են կամ մինչեւ Առաջին համաշխարհային պատերազմը՝ արեւմտահայութեան օժանդակելու նպատակով (ՀԲԸՄ, ՀՕՄ) կամ սփիւռքահայերու կողմէն՝ 1920-1940-ականներուն։ Խորհրդային Միութեան քաղաքականութիւնը ազգային փոքրամասնութիւններու նկատմամբ կը բացառէր այդ կազմակերպութիւններու գոյութիւնը երկրին մէջ։ Այդ իսկ պատճառով տեղի հայութիւնը կը մշակէ եւ կը գործադրէ համայնքային կառոյցներու ուրոյն ձեւեր ու տեսակներ՝ ձգտելով ստեղծել համահամայնքային ներկայացուցչական մարմիններ։
Սփիւռքի բոլոր համայնքներուն, համասփիւռքեան կազմակերպութիւններէն զատ, գոյութիւն ունին նաեւ բազմաթիւ այլ մշակութային, կրթական երիտասարդական-մարզական, կանանց, մասնագիտական եւ այլ միութիւններ, որոնց գործունէութեան դաշտը սահմանափակուած է մէկ երկրով կամ նոյնիսկ մէկ քաղաքով (Ռուսաստանի Հայերու Միութիւն, Ֆրանսահայ Բժիշկներու Միութիւն, Քանատայի Հայ Առեւտրականներու Միութիւն եւ այլն)։
Հայ սփիւռքին մէջ դեռեւս չեն ստեղծուած ընտրովի ներկայացուցչական մարմիններ, որոնք իրաւասու ըլլային հանդէս գալու ամբողջ սփիւռքահայութեան, տուեալ երկրի կամ նոյնիսկ տուեալ քաղաքի հայութեան անունէն։ Նման մարմիններ ստեղծելու, սփիւռքահայերու ազգային գործունէութիւնը համադրելու փորձերը դեռեւս արդիւնք չեն տուած։
Կազմակերպութիւններու նպատակ
Սփիւռքի գրեթէ բոլոր կազմակերպութիւններու գործունէութեան կարեւոր նպատակներէն է Հայկական հարցի լուծումը։ 1960-ականներէն սկսած՝ հիմնուած են նաեւ յատկապէս նման ուղղուածութեամբ կազմակերպութիւններ, որոնցմէ ամենաազդեցիկն են Հայ դատի յանձնախումբը եւ Ամերիկայի հայկական համագումարը: Բոլոր այդ կազմակերպութիւններու երկարամեայ եւ հետեւողական գործունէութիւնը մեծապէս նպաստած է Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու ցեղասպանութեան փաստի ճանաչման կամ դատապարտման շարք մը երկիրներու եւ միջազգային որոշ կազմակերպութիւններու կողմէ։
Աւանդական կուսակցական կառոյցներէն զատ Հայաստանի անկախութեան ճանաչումէն ետք ձեւաւորուեցան քանի մը անկուսակցական կառոյցներ․ Ռուսաստանի՝ Համաշխարհային Հայկական Քոնկրեսը[6] եւ Արեւմտահայոց համագումարը[7], Եւրոպայի՝ Արեւմտեան Հայաստանի Ազգային Խորհուրդը[8] , Եւրոպայի Հայերու Համագումարը[9] , Արեւմտեան Հայաստանի Վտարանդի Կառավարութիւնը[10] Միացեալ Նահանգներու՝ Արեւմտեան Հայաստանի իրաւունքներու պաշտպանութեան Կոմիտէն[11] ,որոնց նպատակ հռչակած են միջազգային իրաւունքներու շրջանակներուն վերականգնել Արեւմտեան Հայաստանի նկատմամաբ հայ ժողովուրդի իրաւունքները։
Հայաստան-սփիւռք յարաբերութիւններ
Հայ սփիւռքի կենսունակութիւնը պայմանաւորուած է անոր մշտական եւ բազմաբնոյթ յարաբերութիւններով Հայաստանի հետ։ Դեռեւս Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներուն (1914-1918) շուրջ 350 000 հայ գաղթեց Ռուսական կայսրութիւն՝ հիմնականին Արեւելեան Հայաստան:
Հայ պետականութեան վերականգնումը՝ ի դէմս Հայաստանի առաջին հանրապետութեան (Մայիս 1918-ի -Դեկտեմբեր 1920-ի ), մեծ ոգեւորութեամբ ընդունուեցաւ արտասահմանի հայութեան կողմէն։ Շարք մը երկիրներէն Հայաստան եկան գիտնականներ, բարձրորակ մասնագէտներ, ռուսական բանակի հայազգի սպաներ՝ հայրենիքի վերաշինման մասնակցելու նպատակով։
Խորհրդային կարգերու օրօք
Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան երկրորդ խորհուրդի անդամները, 1919-ին: եղած են՝ Ա. Սահակեան, Ալեքսանդր Խատիսեան, կեներալ Քրիստափոր Արարատեան: Կանգնած են՝ Նիկոլ Աղբալեան, Աբրահամ Գիւլխանդանեան, Ս. Արարատեան: Խորհրդային կարգերու օրօք (1920-1991) Հայաստանի բոլոր տեսակի շփումները սփիւռքի հետ ծրագրաւորուած եւ վերահսկուած են ԽՍՀՄ կեդրոնական իշխանութիւններու կողմէ եւ ծառայեցուած երկրի պետական ու քաղաքական շահերուն։ ԽՍՀՄ-ն իր արտաքին քաղաքականութեան հիմքը դնելով դասակարգային անհաշտ պայքարի համաշխարհային յեղափոխութեան գաղափարներ՝ նոյնպիսի քաղաքականութիւն պարտադրած է նաեւ Հայաստանի իշխանութիւններուն՝ հայկական սփիւռքի հանդէպ։ Այդ քաղաքականութեան հիմնական կէտերէն էին. բռնագաղթած հայերու հայրենիք վերադառնալու իրաւունքներու լրիւ անտեսում եւ անոր փոխարէն պուրժուական շահագործողներու դէմ պայքար թուրք աշխատաւորներու հետ համերաշխուելու կոչեր, սփիւռքահայերուն իրենց երկիրներու յեղափոխական շարժումներու մէջ ներքաշելու փորձեր, ընկերային-դասակարգային պայքարի հրահրում հայկական համայնքներուն, Հայաստանի խորհրդային իշխանութիւններու քաղաքականութեան անուերապահ պաշտպանութեան պարտադրում եւ այլն։
Անոր հետ մէկտեղ, սփիւռքահայ կազմակերպութիւնները եւ յատկապէս ազգային կուսակցութիւնները յայտարարուեցան Խորհրդային Հայաստանի եւ սփիւռքահայ աշխատաւորութեան թշնամիներ, որոնց դէմ պէտք էր անզիջում պայքար մղել։ Այս դրոյթը սկսաւ իրագործուիլ յատկապէս 1921-ի հակապոլշեւիկեան ապստամբութեան ճնշումէն ետք, երբ երկրէն ստիպուած էին հեռանալ իշխանութիւններու բոլոր գլխաւոր ընդդիմադիր ուժերը, այդ ժամանակ նաեւ ՀՅԴ-ն։ Վերջինս ոչ միայն պահպանեց իրեն յատուկ հակախորհրդային ուղղուածութիւնը սփիւռքի մէջ, այլեւ կարճ ժամանակամիջոցի մէջ կազմակերպուած բնոյթ հաղորդեց անոր։ Սփիւռքի մէջ սկիզբ առած քաղաքական առճակատման հիմքը ինկած էր Հայաստանի հետ յարաբերուելու գլխաւոր չափանիշի ընտրութիւնը. այդպիսին համարել Հայաստանի իշխանութիւններու գաղափարախօսութիւնը, թէ Հայաստանի գոյութեան փաստը։ Սփիւռքի մէկ մասը՝ «կոշտ» ընդդիմութիւնը, ՀՅԴ-ի գլխաւորութեամբ առաջնային համարեց գաղափարական չափանիշը։ Սփիւռքի միւս մասը՝ ՌԱԿ-ի եւ ՍԴՀԿ-ի գլխաւորութեամբ, հայ ժողովուրդի ազգային շահերու տեսակէտէն խորհրդային իշխանութիւնը համարելով չարեաց փոքրագոյնը, բաւարարուեցաւ «մեղմ» ընդդիմութեան դերով՝ ձգտելով բարի դրացիական յարաբերութիւններ հաստատել Խորհրդային Հայաստանի հետ։ Այդպիսով իսկ սփիւռքի մէջ հաստատուեցաւ քաղաքական յարաբերական հաւասարակշռութիւն, որ իր բոլոր բացասական հետեւանքներով հանդերձ, հնարաւորութիւն տուաւ յարմարուիլ երկու համաշխարհային համակարգերուն, որոնցմէ մէկուն մէջ կ՜ապրէին իրենք, միւսի մէջ՝ Հայաստանը։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմԷՆ ետք սկիզբ առած սառ պատերազմի սահմաններուն Խորհրդային Միութիւնը, ձգտելով ալ աւելի ընդլայնել իր ազդեցութեան ոլորտները, որդեգրեց աւելի ճկուն քաղաքականութիւն՝ դաշնակիցներ ու բարեկամներ ձեռք բերելով արդէն ոչ միայն եւ ոչ այնքան դասակարգային, որքան ընդհանուր քաղաքական շահերու հիման վրայ։ Համապատասխանաբար խմբագրուեցաւ եւ Հայաստանի քաղաքականութիւնը սփիւռքի հանդէպ. ՌԱԿ-ը եւ ՍԴՀԿ-ն իրենց կառոյցներով սկսան դիտուել որպէս «առաջադիմական, հայրենասիրական» ուժեր եւ անոնց ընձեռուեցան Հայաստանի հետ շփուելու սահմանափակ հնարաւորութիւններ, իսկ ՀՅԴ-ի հանդէպ անհանդուրժողական դիրքորոշումը մնաց անփոփոխ։ Այդ նոր քաղաքականութեան դրսեւորումներէն էր Սփիւռքահայութեան հետ մշակութային կապի կոմիտէի հիմնումը (1964), որու միջոցով ալ յետագայ տարիներուն որոշ չափով կ՜ապահովէին հայ ժողովուրդի երկու հատուածներու յարաբերութիւնները։
Հայաստանի խորհրդային իշխանութիւնները, գաղափարական պայքար ծաւալելով սփիւռքի քաղաքական կազմակերպութիւններու դէմ, միաժամանակ իրենց գոյութեան առաջին իսկ տարիներէն որդեգրեցին տարբեր երկիրներուն ցրուած հայութեան Հայաստան տեղափոխելու քաղաքականութիւնը։
Վերադարձ Հայաստան
Դեկտեմբեր 1921-ի Խորհրդային Հայաստանի կառավարութեան ջանքերուն շնորհիւ Միջագետքի (Իրաք) բրիտանական իշխանութիւնները ստիպուած եղան այստեղ յատուկ ճամբարներու ապաստանած հայ գաղթականներու առաջին խումբը (շուրջ 3 000 մարդ, հիմնականին վասպուրականցիներ) նաւերով տեղափոխել Պաթում, ուրկէ անոնք ուղեւորուեցան Հայաստան: Ընդամէնը քսան օր անց՝ 10 Յունուար 1922-ի, Պաթում ժամանեց Միջագետք ապաստանած հայերու երկրորդ՝ նոյնպէս 3 000 հոգիէ բաղկացած խումբը։ Նոյն տարին Իրանէն, Կոստանդնուպոլիսէն ներգաղթեց եւս 3500 մարդ։ Այդպիսով իսկ սկիզբ դրուեցաւ հայրենադարձութեան, որ ընդմիջումներով շարունակուեցաւ յետագայ տասնամեակներու ընթացքին։
1923-ին Հայաստան ներգաղթեց մօտ 1000 մարդ՝ մեծ մասամբ վասպուրականցիներ, 1924-ին՝ 4167 մարդ Սուրիայէն, Հունաստանէն, Ֆրանսայէն եւ Թուրքիայէն, 1925-ին՝ 5016 մարդ՝ հիմնականին Յունաստանէն, ինչպէս նաեւ Իրաքէն, Թուրքիայէն եւ այլն։ Յետագայ տարիներուն՝ 1926-1929-ականներուն, 1932-1933-ականներուն եւ 1936-ին, տարբեր երկիրներէն Հայաստան ներգաղթեց եւս շուրջ 23 000 մարդ։ 1921-1936-ականներուն ներգաղթածներու ընդհանուր թիւը հասաւ աւելի քան 42 000-ի։ Նկատի առնելով, մէկ կողմէ, Հայաստանի խիստ ծանր ընկերա-տնտեսական վիճակը, միւս կողմէ՝ Հայաստան ներգաղթել ցանկացողներու թիւի մշտական աճը, սփիւռքահայ որոշ կազմակերպութիւններ, մասնաւորապէս ՀԲԸՄ-ը եւ հայրենակցական միութիւնները, միջոցներ տրամադրեցին ներգաղթողներու համար նոր աւաններ ու գիւղեր կառուցելու նպատակով (Նոր Արաբկիր, Նոր Պութանիա, Նոր Սեբաստիա, Նոր Մալաթիա, Նոր Խարբերդ, Նուպարաշէն, Նոր Մարաշ եւ այլն), որոնք յետագային ներառուեցան Երեւանի տարածքին մէջ։
Սփիւռքի ձեւաւորումէն ետք բազմիցս փորձեր առնուեցան պետականօրէն հայ գաղթականութեան վերադարձը կազմակերպելու ուղղութեամբ։ 20-րդ դարի պետականօրէն կազմակերպուած ներգաղթի առաջին փորձը առնուեցաւ 1919-ին՝ Հայաստանի Առաջին հանրապետութեան տարիներուն։ Հայաստան ներգաղթեցին մտաւորականներ, շինարարներ, նախկին ցարական բանակի հայազգի բարձրաստիճան զինուորականներ։ Ներգաղթը մնաց անաւարտ, ծաւալում չստացաւ՝ հանրապետութեան մէջ ստեղծուած ծանր տնտեսական պայմաններու եւ հանրապետութեան կարճատեւ գոյութեան պատճառով։ Հայաստանի մէջ տեղի ունեցած իշխանափոխութիւնէն ետք խորհրդային իշխանութիւններու ձեռնարկած ներգաղթը ընթացաւ չորս փուլով՝ 1921-1926 , 1932-1936, 1946-1948, 1962-1974: Սուէտական Միութեան առանձնայատկութիւնը ցանկացած երեւոյթ վերահսկողութեան դաշտը պահելն էր, եւ բացառութիւն չէր կազմեր գաղթային գործընթացը։ Գործնականը գաղթը արգելուած էր։ Անգամ մինչեւ 50-ականներու սկզիբը արգիլուած էր օտարազգիներու հետ ամուսնութիւնը։ Այս էր հիմնականը խորհրդային շրջաններուն՝ հետեւաբար նաեւ Հայաստանի, գաղթային գործընթացի բացակայութեան պատճատը։ Սակայն արդէն 70-ականներու սկիզբը եւ 80-ականներու վերջը իրավիճակը սկսաւ փոխուիլ։ Պատճառը տնտեսական եւ բնական աճի, ինչպէս նաեւ գաղթային ձեւի փոփոխութիւնն էր։ Տնտեսական աճը դարձաւ զերօ, որ աստիճանաբար հանգեցաւ ճգնաժամի, իսկ Հայաստանին մէջ գումարուեցաւ նաեւ Ղարաբաղեան կոնֆլիկտը։ Այս ամէնը մեծ լարուածութիւն կ՛առաջացնէր գիւղական շրջաններուն եւ փոքր քաղաքներուն։ 1970-ականներուն Հելսինկեան Համաձայնագիրը ստորագրելէ ետք, որոշակիօրէն լիպերալութիւն մտաւ Սուէտական միութեան գաղթային քաղաքականութեան մէջ։ Այս առաջընթացի արդիւնքով ի յայտ եկան երկու տեսակի արտագաղթեր՝
- եղանակային. մարդիկ, որոնք ժամանակաւորապէս կ՛աշխատին Սուէտական Միութեան այլ երկիրներու մէջ։ Մասնաւորապէս կը մեկնին գարնան եւ ամրան, կը վերադառնան ձմրան
- գաղթողներ, որոնք կը մեկնին՝ արդէն դուրսը հաստատաուելու համար, մասնաւորապէս՝ ԱՄն։ Այդպիսի մարդկանց մեծ մասը 40-ականներուն Մերձաւոր Արեւելքէն Հայաստան գաղթած մարդիկ էին եւ անոնց ընտանիքներու անդամները։
Արտագաղթը Հայաստանէն յատկապէս սաստկացաւ Դեկտեմբեր 1988-ի երկրաշարժէն ետք։ Համաձայն 1989-ի մարդահամարի տուեալներու Հայաստանի բնակչութիւնը 3.287.700 էր, եւ 1988-ի նախահաշիւը 3.457.000: 25.000 հոգի երկրաշարժի արդիւնքով մահացաւ եւ մօտաւորապէս 200.000 հոգի արտագաղթեց 1988-1989 ընթացքին։ Այս արտագաղթի առաջին ամենամեծ ալիքն էր։ Երկրորդ ալիքը կանխորոշուեցաւ Ղարաբաղեան կոնֆլիկտի արդիւնքով։ 1989-1990-ներուն մօտ 360 հազ. փախստականներ Ատրպէյճանէն եկան Հայաստան։ Կարճ ժամանակի մէջ այդ փախստականներու զգալի մասն ալ Հայաստանէն գաղթեց մեծմասամբ դէպի Ռուսաստան եւ ԱՄն։ Արտագաղթի Երրորդ ալիքը սկսաւ 1991-ին անկախութեան հռչակումէն ետք, եւ տնտեսական ճգնաժամի արդիւնք էր։ Համաձայն որոշ հաշուարկներու այդ ծանր տարիներուն մօտ 475 հազ. մարդ լքեց Հայաստանը։ Արտագաղթը շարունակուեցաւ նաեւ յետագայ տարիներուն՝ 1994-1995-ներուն., երբ արդէն վերակագնուած էր էլեկտրամատակարարումը եւ որոշակի կայունութեան բերուած էր տնտեսութիւնը։ Արտագաղթի այսպիսի «բումը» նաեւ գաղթային արգելքներու բացակայութեան հետեւանք էր, որ սկսաւ անկախացումէն ետք։ ՄԱԿ-ի «Միգրացիան եւ մարդկային պոտենցիալի զարգացումը. հնարաւորութիւնները եւ մարտահրաւէրները» զարգացման ծրագրերու տարեկան հաշուէտուութեան մէջ կը նշէր, որ սկսած 1991-էն Հայաստանէն արտագաղթած է 700 հազ.-ից մինչեւ 1 միլիոն 300 հազ. մարդ կամ բնակչութեան 30%: Փաստաթուղթի մէջ կը նշուէր նաեւ, որ Հայաստանը լքած են բարձրակարգ մասնագէտներ, որ խիստ անբարենպաստ անդրադրաձեր է երկրի զարգացման, մասնաւորապէս՝ ընկերային եւ մշակութային հարստութեան վերարտադրութեան վրայ։
Ներգաղթի երկրորդ փուլ
1937-ին, ԽՍՀՄ-ի մէջ սկսուած ստալինեան բռնաճնշումներու հետեւանքով, հակախորհրդային գործունէութիւն ծաւալելու անհիմն մեղադրանքով արգելուեցաւ ՀԲԸՄ եւ ՀՕԿ-ի գործունէութիւնը Հայաստանի մէջ: Այդպիսով իսկ վերջ դրուեցաւ սփիւռքի հետ առանց այն ալ խիստ սահմանափակ յարաբերութիւններուն։ Խորհրդային Միութեան ղեկավարութիւնը վերստին յիշեց սփիւռքահայութեան մասին ութ տարի ետք։ Դեռեւս մինչեւ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի աւարտը Ստալինը նպատակադրուած էր հետ վերադարձնել այն տարածքները, որոնք 1921-ի Մոսկուայի պայմանագրով Խորհրդային Ռուսաստանը զիջած էր Թուրքիոյ: Կանխազգալով ԱՄՆ-ի եւ Անգլիոյ հնարաւոր հակազդեցութիւնը, որոնք արդէն մտահոգուած էին Արեւելեան Եւրոպայի ու Պալկաններու Խորհրդային Միութեան ազդեցութեան ընդլայնումով, Ստալինը մշակեց գործողութիւններու յատուկ ծրագիր, որու որոշակի դեր վերապահուած էր նաեւ հայ սփիւռքին։ Կարճ ժամանակի ընթացքին սփիւռքահայ բոլոր համայնքները տեղեկացան նշուած տարածքները Խորհրդային Միութեան միացնելու ծրագրերու եւ զանգուածային նոր ներգաղթի թոյլտուութեան մասին։ Սփիւռքահայերու բազմաթիւ դիմումները ԽՍՀՄ ղեկավարութեան՝ հայրենի տարածքներ վերադառնալու ցանկութեան վերաբերեալ, օգտագործուեցան Թուրքիոյ ներկայացուցած տարածքային պահանջներու հիմնաւորման համար։ Խորհրդային Միութեան կառավարութեան որոշումը ներգաղթը թոյլատրելու մասին հրապարակուեցաւ Նոյեմբեր 1945-ին, եւ ընդամէնը վեց ամիս անց՝ Յունիս 1946-ին, Հայաստան հասաւ ներգաղթողներու առաջին խումբը։ Այդ եւ յետագայ երեք տարիներուն 12 տարբեր երկիրներէ Հայաստան ներգաղթեց շուրջ 90 000 մարդ, այդ թուականին՝ Լիբանանէն եւ Սուրիայէն՝ աւելի քան 32 000, Իրանէն՝ մօտ 21 000, Յունաստանէն՝ աւելի քան 18 000, Ֆրանսայէն՝ մօտ 5300 մարդ։
Խորհրդային Միութեան ղեկավարութիւնը, քաղաքական նպատակներով թոյլատրելով ներգաղթը պատերազմէն անմիջապէս ետք, կը գիտակցէր, որ երկիրը բնաւ պատրաստ չէ ընդունիլ այդչափ մեծ թիւով մարդկանց՝ բնակարաններու, սննդամթերքի, հագուստեղէնի եւ առաջին անհրաժեշտութեան այլ ապրանքներու աղէտալի սղութեան պայմաններուն։ Մինչդեռ հայրենադարձները, ի տարբերութիւն նախապատերազմեան շրջանի ներգաղթածներու, այլեւս չքաւոր գաղթականներ չէին։ Անոնք փոքր եւ մեծ քաղաքներու բնակիչներ էին, տարբեր մասնագիտութեան տէր մարդիկ (սկսած արհեստաւորներէն ու առեւտրականներէն մինչեւ բժիշկներ ու գիտնականներ), որոնք այս կամ այն չափով արդէն ինքնահաստատուած էին ընդունող երկիրներու հասարակութիւններուն մէջ։ Գալով Հայաստան՝ անոնք առաջին իսկ օրէն յայտնուեցան իրենց համար ծանր ու խորթ ընկերա-տնտեսական պայմաններու մէջ, իրենց հանդէպ մշտական անվստահութեան մթնոլորտ, որու տրամաբանական հետեւանքը եղաւ 1949-ին տեղացի «ժողովուրդի թշնամիներու» հետ անոնց մէկ մասի արտաքսումը Խորհրդային Միութեան հեռաւոր շրջաններ։ 1975-ին խորհրդային իշխանութիւնները, Հելսինկի մէջ ստորագրելով Եւրոպայի անվտանգութեան եւ համագործակցութեան պայմանագիրը, ստիպուած էին «ընտանիքներու վերամիաւորման նպատակով» թոյլատրել հրեայներու, գերմանացիներու, նաեւ հայրենադարձ հայերու արտագաղթը երկրէն։ Չնայած բոլոր բացասական երեւոյթներուն՝ հայրենադարձները (1962-1982-ներուն) Հայաստան ներգաղթեց եւս շուրջ 32 000 մարդ եւ արդէն Հայաստանի մէջ մեծցած ու ուսում ստացած անոնց զաւակները նպաստեցին երկրի զարգացման, յատկապէս նշանակալի էր անոնց աւանդը մշակոյթի եւ գիտութեան ոլորտին մէջ (Երուանդ Քոչար, Յակոբ Յակոբեան, Վահրամ Փափազեան, Հրաչեայ Ներսիսեան, Գոհար Գասպարեան, Մկրտիչ Տեր-Կարապետեան, Հրաչ Բարթիկեան եւ այլն)։
Այդուհանդերձ, Խորհրդային Միութեան գոյութեան տարիներուն հայ ժողովուրդի երկու հատուածները ապրեցան իրարմէ մէկուսացած ու անջատ։ Հայրենիքի հետ անմիջականօրէն հաղորդակցուելու իրաւունքէն զրկուած ըլլալու պայմաններուն մէջ սփիւռքահայերու, յատկապէս Արեւմուտքի երկիրներուն մէջ ապրող հայութեան մէջ ազգամշակութային ձուլման երեւոյթները ընթացան առաւել արագ, որ հարցականի տակ դրաւ առանձին համայնքներու յետագայ գոյութիւնը։ Հայ ժողովուրդի երկու հատուածներու մէկուսի գոյութիւնը, մէկ կողմէ, աւելի խորացաւ արեւմտահայերուն եւ արեւելահայերուն պատմականօրէն ներյատուկ առանձնայատկութիւնները, իսկ միւս կողմէն՝ հայաստանաբնակներու եւ սփիւռքահայերու մէջ ձեւաւորուեցաւ միմեանց մասին թիւր եւ անիրատեսական պատկերացումներ։
ԽՍՀՄ գոյութեան վերջին տարիներ
Դեկտեմբեր 1988-ին (դեռեւս ԽՍՀՄ գոյութեան վերջին տարիներուն) տեղի ունեցած երկրաշարժէն անմիջապէս ետք ողջ սփիւռքահայութիւնը շտապեց օգնութեան հասնիլ աղէտէն տուժած հայրենակիցներուն։ Հայաստանի անկախացումէն ետք, երբ երկիրը յայտնուեցաւ համընդհանուր ճգնաժամի մէջ, սփիւռքի օգնութիւնը ծառայեցուեցաւ Հայաստանի ու Ղարաբաղի ընկերա-տնտեսական զարգացման (հիւանդանոցներու, դպրոցներու, ճանապարհներու կառուցում, համատեղ ձեռնարկութիւններու հիմնում, գործարաններու վերագործարկում եւ այլն)։ Այդ ծրագրերը կ՛իրագործուին ինչպէս կազմակերպութիւններու (ՀԲԸՄ, Գալուստ Կիւլպէնկեան հիմնարկութիւն, ՀՕՖ, ՀՕՄ, Լինսի հիմնադրամ, «Ազնաւուրը՝ Հայաստանին» բարեգործական կազմակերպութիւն եւ այլն), այնպէս ալ անհատ բարերարներու նախաձեռնութեան եւ դրամական օժանդակութեա շնորհիւ։
Հայաստանի անկախացումէն ետք
Հայաստանի անկախացումէն ետք ՀՅԴ, ՌԱԿ եւ ՍԴՀԿ հնարաւորութիւն ստացան վերսկսիլ իրենց քաղաքական գործունէութիւնը Հայաստանի մէջ: Պետութեան գոյութեան առաջին իսկ տարիներուն երկրի ներքին եւ արտաքին քաղաքականութեան հարցերու շուրջ իշխանութիւններու եւ ընդդիմութեան տարաձայնութիւնները ընդունեցին սուր հակադրութեան ձեւ, որու դրսեւորումներէն էին նաեւ Հայաստանի մէջ ՀՅԴ գործունէութեան կասեցումը եւ ՌԱԿ-ի պառակտումը։ Միաժամանակ այդ հակադրութիւնը սրուեցաւ նաեւ բուն սփիւռքի մէջ, ինչն ալ աւելի խորացաւ հակասութիւնները սփիւռքի համապատասխան շրջանակներու միջեւ։ Յետագայ տարիներուն վերստին կարեւորուեցաւ Հայաստան-Սփիւռք բազմակողմանի համագործակցութիւնը։ Հայ ժողովուրդի երկու հատուածներու միջեւ յարաբերութիւնները սերտացնելու, առաւել արդիւնաւէտ ու փոխշայաւէտ դարձնելու նպատակով Հայաստանի իշխանութիւններու նախաձեռնութեամբ 1999-ին եւ 2002-ին Երեւանի մէջ կայացան «Հայաստան-Սփիւռք» համահայկական խորհրդաժողովները, իսկ 1999-ին եւ 2001-ին՝ Համահայկական մարզական խաղերը, որոնց մասնակցեցան հայ սփիւռքի բոլոր համայնքներու պատուիրակութիւնները։
Հայաստանի, Արցախի եւ արտասահմանեան պետութիւններու մէջ ապրող հայերու թուաքանակ
.svg){kind=small}
Տես նաեւ
*Հայկական սփյուռք (1920-1930-ական թվականներ)
*Հայկական սփյուռք (1950-1980-ական թվականներ)
Ծանօթագրութիւններ
- ↑ Миниатюрные Империи: Исторический Словарь Недавно Независимых государств - Страница 3 Джеймс Б. Минахан
- ↑ Share J. B. (1976-1)։ «Review of drug treatment for Down's syndrome persons»։ American Journal of Mental Deficiency 80 (4): 388–393։ ISSN 0002-9351։ PMID 2011
- ↑ ԼՂՀ, մարդահամար 2005թ.
- ↑ «Armenia seeks to boost population» (en-GB)։ 2007-02-21։ արտագրուած է՝ 2018-07-24
- ↑ «In nine countries, a fifth or more of birth populations are living in another country»։ Pew Research Center (en-US)։ 2016-11-10։ արտագրուած է՝ 2018-07-24
- ↑ 6,0 6,1 «ft_16-11-10_emigrantpop_featued»։ Pew Research Center (en-US)։ 2016-11-10։ արտագրուած է՝ 2018-07-24
- ↑ «National Congress of Western Armenians»։ www.ncwarmenians.org (en-US)։ արտագրուած է՝ 2018-07-24
- ↑ «HAYBACHDBAN - SITE OFFICIEL DU CONSEIL NATIONAL D'ARMENIE OCCIDENTALE»։ www.western-armenia.eu։ արտագրուած է՝ 2018-07-24
- ↑ ««ԵՎՐՈՊԱՅԻ ՀԱՅԵՐԻ ՀԱՄԱԳՈՒՄԱՐ» Ի ԿԱՆՈՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ»։ www.aaeurop.com (en-US)։ արտագրուած է՝ 2018-07-24
- ↑ «Արևմտյան Հայաստան Պետության Ազգային Ժողով»։ Արևմտյան Հայաստան Պետության Ազգային Ժողով (ռուսերեն)։ արտագրուած է՝ 2018-07-24
- ↑ «Defense Council of Western Armenia»։ Defense Council of Western Armenia (en-US)։ արտագրուած է՝ 2018-07-24
- ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года в отношении демографических и социально-экономических характеристик отдельных национальностей
- ↑ В России проживает более 2,5 млн армян
- ↑ 2011 թ.- մարդահամար, ԱՄՆ
- ↑ Armenian lobby faces moment of truth
- ↑ United States Census Bureau.
- ↑ Ֆրանսիայի Հանրապետություն
- ↑ Վրաստանում ՀՀ դեսպանություն
- ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 ETHNIC GROUPS BY MAJOR ADMINISTRATIVE-TERRITORIAL UNITS
- ↑ Իրանի միայնակ մնացած հայկական եկեղեցիները
- ↑ Լիբանանի մէջ Հայաստանի դեսպանութեան կայքը
- ↑ People and Society ::Lebanon
- ↑ 23,0 23,1 Սիրիա
- ↑ Արժանթինի մէջ Հայաստանի դեսպանութեան կայքը
- ↑ 25,0 25,1 Արգենտինա
- ↑ Լեհաստան
- ↑ Լեհաստանի մէջ Հայաստանի դեսպանութեան կայքը
- ↑ Քանատայի մէջ Հայաստանի դեսպանութեան կայքը
- ↑ Этнический атлас Узбекистана
- ↑ Ուզբեկստան
- ↑ «2006 Census of Population and Housing Ancestry (full classification list) by sex»։ Australian Bureau of Statistics։ արտագրուած է՝ փետրվարի 4, 2013
- ↑ Աւստրալիայի հայկական ազգային կոմիտէի կայքը
- ↑ РЕСПУБЛИКА АБХАЗИЯ (2011 г.)
- ↑ The authorities in Abkhazia intentionally decrease the number of Armenians
- ↑ Սպանիոյ մէջ Հայաստանի դեսպանութեան կայքը
- ↑ Գերմանիոյ մէջ Հայաստանի դեսպանութեան կայքը
- ↑ 37,0 37,1 Բրազիլիա
- ↑ Հունաստան
- ↑ Յունաստանի հայ համայնքը կը պատրաստուի Հայաստանի նախագահի հետ հանդիպման
- ↑ TURKMENISTAN: Focus on Armenian migrants
- ↑ 41,0 41,1 Թուրքմենստանի մէջ Հայաստանի դեսպանութեան կայքը
- ↑ Հորդանան
- ↑ Country: Jordan
- ↑ http://www.1in.am/1412455.html BBC-ի լրագրող Էնդրյու Ուայթհեդը ծավալուն հոդված է հրապարակել Մյանմարում հայերի ներկայության և այդ երկրում գործող միակ ուղղափառ՝ հայկական եկեղեցու՝ Սուրբ Հովհաննես Մկրտչի մասին
Աղբիւրներ եւ գրականութիւն
- Հայ Սփյուռք հանրագիտարան, Երևան, Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 2003:
- Ա․ Ալպոյաճյան, «Պատմութիւն հայ գաղթականութեան», հատոր 1, Կահիրե, 1941:
- Ա․ Ալպոյաճյան, «Պատմութիւն հայ գաղթականութեան», հատոր 2, Կահիրե, 1955:
- Ա. Ալպոյաճյան, «Պատմութիւն հայ գաղթականութեան», հատոր 3, Կահիրե, 1961:
- Ս․ Գասպարյան «Սփյուռքահայ գաղթօջախներն այսօր», Երևան, 1962:
- Ա․ Աբրահամյան «Համառոտ ուրվագիծ հայ գաղթավայրերի պատմության», հատոր 1, 2, Երևան, 1964, 1967:
- Հ․ Մելիքսեթյան «Հայրենիք-սփյուռք առնչությունները և հայրենադարձությունը (1920-1980 թթ.)», Երևան, 1985:
- Կ․ Դալլաքյան «Հայ սփյուռքի պատմություն (համառոտ ակնարկ)», Երևան, 1992:
- «Էջեր հայ գաղթավայրերի պատմության», խմբագիրներ՝ Վ․ Բարխուդարյան, Զ․ Եկավյան, Երևան, 1996:
- Է․ Մելքոնյան «Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միությունը Խորհրդային Հայաստանում», 1923-1937 թթ., Երևան, 1999
- Է․ Մելքոնյան «Диаспора в системе этнических меньшинств (на примере армянского рассеяния)», "Диаспоры", Москва, 2000, N1-2.
- A. Ter Minassian "La Diaspora Armenienne", "Herodote. Revue de geographie et de geopolitique", N 53, P., 1989.
- A. Boudjikanian "Un Peuple en Exil: La Nouvelle Diaspora (XIX-XX siecles)", "Histoire des Armeniens", Toulouse, 1982.