«Երկաթէ Դար» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
Նոր էջ «{{ԱՀ}} {{Արևելահայերեն|Երկաթի դար}} Պատկեր:HMB Keltengrab Münsingen-Rain Grab 91.jpg|մինի|250px|Երկաթէ դարու զէնքեր եւ զ...»:
 
No edit summary
Տող 2. Տող 2.
{{Արևելահայերեն|Երկաթի դար}}
{{Արևելահայերեն|Երկաթի դար}}
[[Պատկեր:HMB Keltengrab Münsingen-Rain Grab 91.jpg|մինի|250px|Երկաթէ դարու զէնքեր եւ զարդեր։]]
[[Պատկեր:HMB Keltengrab Münsingen-Rain Grab 91.jpg|մինի|250px|Երկաթէ դարու զէնքեր եւ զարդեր։]]
'''Երկաթէ դար''', մարդկութեան պատմութեան ժամանակաշրջան, որ կը բնորոշուի երկաթի օգտագործմամբ, երկաթէ գործիքներու գործածութեամբ։ Բացի անորմէ տեղի ունեցան նաեւ շարք մը այլ փոփոխութիւններ, որոնցմով ալ սկիզբ առաւ Երկաթէ դարը։ [[Հայկական Լեռնաշխարհ (արեւմտահայերէն)|Հայկական լեռնաշխարհին]] մէջ հինէն եղած են բազմաթիւ երկաթի հանքավայրեր, որու պատճառով ալ առաջին երկիրներէն մէկը, որուն մէջ սկսած են օգտագործել երկաթ, եղած է [[Ուրարտու (արեւմտահայերէն)|Ուրարտուն]]։
'''Երկաթէ դար''', մարդկութեան պատմութեան ժամանակաշրջան, որ կը բնորոշուի երկաթի օգտագործմամբ, երկաթէ գործիքներու գործածութեամբ։


== Պատմութիւն ==
Երկաթէ դարը կը համընկնի վաղ դասակարգային յարաբերութիւններու ծագման։ Կը յաջորդէ պրոնզէ դարուն։ «Երկաթէ դար» եզրը գիտութեան մէջ մտցուցած է դանիացի հնագէտ Կ․ Յու․ Թոմսէնը 19-րդ դարու կիսուն։ Տարբեր ժամանակներու մէջ երկաթի արտադրութեան նախնական շրջան ունեցած են բոլոր ժողովուրդները, սակայն «Երկաթէ դար» եզրը սովորաբար կը վերաբերիէ միայն նէոլիթ եւ պրոնզէ դարուն մէջ առաջացած քաղաքակիրթ ստրկատիրական պետութիւններու ([[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոս]], [[Յունաստան]], [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստան]], [[Չինաստան (արեւմտահայերէն)|Չինաստան]] եւ այլն) տարածքէն դուրս բնակուող նախնադարեան ցեղերուն։ Քանի որ երկաթը այժմ ալ շատ օգտագործուող մետաղ է, հնագիտութեան մէջ ընդունուած է նաեւ վաղ Ե․ դ․ արտայայտութիւնը։ Երկաթէ դարը նախնադարեան հասարակութեան կեանքի նախորդ փուլերու՝ քարէ դարու եւ պրոնզէ դարու համեմատ, խիստ կարճ տեւած է. հիմնական ժամանակագրական սահմանները մ․ թ․ ա․ 9-7-րդ դարերն են, երբ [[Եւրոպա|Եւրոպայի]] եւ [[Ասիա (արեւմտահայերէն)|Ասիոյ]] նախնադարեան շատ ցեղեր արդէն ունեցած են երկաթի սեփական արտադրութիւն, եւ հիմք դրուած է դասակարգային հասարակութեան ու պետութեան։
[[Հայկական Լեռնաշխարհ (արեւմտահայերէն)|Հայկական լեռնաշխարհը]] հարուստ եղած է բազմաթիւ երկաթի հանքավայրերով։ Այդ պատճառով ալ Ուրարտուն եղած է առաջին երկիրներէն, ուր սկսած են օգտագործել երկաթ։


Երկաթէ դարը կը համընկնի վաղ դասակարգային յարաբերութիւններու ծագման։ Անիկա կը յաջորդէ պրոնզէ դարուն։ «Երկաթէ դար» եզրը գիտութեան մէջ մտցուցած է դանիացի հնագէտ Կ․ Յու․ Թոմսէնը, 19-րդ դարու կիսուն։ Տարբեր ժամանակներու մէջ երկաթի արտադրութեան նախնական շրջան ունեցած են բոլոր ժողովուրդները, սակայն «Երկաթէ դար» եզրը սովորաբար կը վերաբերի միայն նէոլիթ եւ պրոնզէ դարուն մէջ առաջացած քաղաքակիրթ ստրկատիրական պետութիւններու ([[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոս]], [[Յունաստան]], [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստան]], [[Չինաստան (արեւմտահայերէն)|Չինաստան]] եւ այլն) տարածքէն դուրս բնակուող նախնադարեան ցեղերուն։ Քանի որ երկաթը այժմ ալ շատ օգտագործուող մետաղ է, հնագիտութեան մէջ ընդունուած է նաեւ վաղ Երկաթէ դար արտայայտութիւնը։
Որոշ գիտնականներ երկաթէ դարու վերջը Արեւմտեան Եւրոպայի մէջ կը համարեն մ․թ․ա․ 1-ին առաջին դարը, երբ երեւան եկած են հռոմէական գրաւոր յուշարձանները, որոնք տեղեկութիւններ կը հաղորդեն արեւմտաեւրոպական ցեղերու մասին։ Առաջին երկաթէ առարկաներու հումք է ծառայել երկնաքարային երկաթը, որմէ պատրաստուած զարդարանքներ գտնուած են մ․թ․ա․ 3-րդ հազարամեակի եգիպտական դամբարաններուն մէջ։ Ըստ առաւել հաւանական ենթադրութիւններէն մէկուն՝ հանքային երկաթը առաջին անգամ օգտագործուած է [[Հայկական Լեռնաշխարհ (արեւմտահայերէն)|Հայկական լեռնաշխարհի]] մէջ (Անտիտաւրոս) մ․թ․ա․ 15-րդ դարուն։ Մ․թ․ա․ 11-րդ դարէն [[Փոքր Ասիա (արեւմտահայերէն)|Փոքր Ասիոյ]], [[Հարաւային Կովկաս|Հարաւային Կովկասի]], [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստանի]] եւ այլուր լայնօրէն կը տարածուին երկաթէ գործիքներն ու զէնքերը Հարաւային Եւրոպայի, Արեւելեան Եւրոպայի, [[Միջագետք (արեւմտահայերէն)|Միջագետքի]] մէջ երկաթի արտադրութեամբ զբաղուած են մ․թ.ա․ 8-7-րդ դարերուն, [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|Ամերիկայի]], [[Աւստրալիա|Աւստրալիոյ]] եւ [[Խաղաղ ովկիանոս|Խաղաղ ովկիանոսի]] շատ կղզիներու մէջ՝ միայն 16-17-րդ դարերուն, եւրոպացիներու միջոցով։


Երկաթէ դարը նախնադարեան հասարակութեան կեանքի նախորդ փուլերու՝ քարէ դարու եւ պրոնզէ դարու համեմատ, խիստ կարճ տեւած է. հիմնական ժամանակագրական սահմանները Ն․Ք․ 9-7-րդ դարերն են, երբ [[Եւրոպա|Եւրոպայի]] եւ [[Ասիա (արեւմտահայերէն)|Ասիոյ]] նախնադարեան շատ ցեղեր ունեցած են երկաթի սեփական արտադրութիւն։ Հիմք դրուած է դասակարգային հասարակութեան ու պետութեան։
Հայաստանի մէջ երկաթի արտադրութեան թուագրման համար բացառիկ նշանակութիւն ունին Թեյշեբաինիի մէջ (Կարմիր բլուր) գտնուած դարբնոցային արհեստանոցը եւ Լճաշէնի մէջ պեղուած ձուլարանը (մ․թ․ա․ 13-12-րդ դարեր)։ Հայկական լեռնաշխարհին մէջ երկաթի մշակոյթը առաւելապէս զարգացած է ուրարտական ժամանակաշրջանումին․ գտնուած են բազմաթիւ երկաթէ առարկաներ (գութանի խոփեր, բրիչի ծայրակալներ, մանգաղներ, մուրճեր, կացիններ, դռներու փականքներու օղակներ, նիզակներու ու նետերու ծայրապանակներ, երկաթէ սուրեր, թերթաւոր զրահներ եւ այլ)։ Երկաթի մշակոյթի զարգացման համար Ուրարտուն ապահովուած էր տեղական հումքով, հարուստ էին [[Մուշ (արեւմտահայերէն)|Մուշի]], [[Պիթլիս|Պիթլիսի]], [[Վան (արեւմտահայերէն)|Վանի]], [[Ուրմիոյ Լիճ|Ուրմիոյ լիճի]] շրջակայքի, [[Աղձնիք (արեւմտահայերէն)|Աղձնիքի]], [[Բարձր Հայք (արեւմտահայերէն)|Բարձր Հայքի]] եւ այլ վայրերու հանքերը։ 19-րդ դարու վերջին Կարմիր վանքի, Թազաքէնդի, Ռեդկին–լագէրի, Լոռիի մէջ եւ այլուր յայտնաբերուած են մ․թ․ա․ Ա. հազարամեակի սկիզբի երկաթէ նիզակներ, դանակներ, սուրեր, որոնց վաղ շրջանի նմուշները ունին պրոնզէ բռնակներ։ Մեծամօրի մէջ, մ․թ․ա․ Ա. հազարամեակի սկիզբին վերաբերող շերտերէն գտնուած են հեմատիտէ թիթեղիկներ եւ խարամի կտորներ, որոնց որոշ հատուածներուն մէջ կան հեմատիտէ բիւրեղիկներու խումբեր։ Կ՛ենթադրուի, որ երկաթահումքը բերուած է Հրազդանի եւ Մարմարիկի երկաթահանքերէն։ Խրտանոցի, Աստղի բլուրի, Գոլովինոյի, Լենինականի, Կուրթանի, Ջարխեջի, Նոյեմբերեանի, Շամշադինի ու շատ այլ վայրերու հին դամբարաններուն մէջ գտնուած են մ․թ․ա․ 8-7-րդ դարերու մեծ քանակութեամբ երկաթէ առարկաներ։


Որոշ գիտնականներ երկաթէ դարու վերջը Արեւմտեան Եւրոպայի մէջ կը համարեն Ն․Ք․ 1-ին առաջին դարը, երբ ի յայտ եկած են հռոմէական գրաւոր յուշարձանները, որոնք տեղեկութիւններ կը հաղորդեն արեւմտաեւրոպական ցեղերու մասին։ Առաջին երկաթէ առարկաներու հումք ծառայեր է երկնաքարային երկաթը, որմէ պատրաստուած զարդարանքներ գտնուած են Ն․Ք․ 3-րդ հազարամեակի եգիպտական դամբարաններուն մէջ։ Ըստ աւելի հաւանական ենթադրութիւններէն մէկուն՝ հանքային երկաթը առաջին անգամ օգտագործուած է [[Հայկական Լեռնաշխարհ (արեւմտահայերէն)|Հայկական լեռնաշխարհի]] մէջ (Անտիտաւրոս) Ն․Ք․ 15-րդ դարուն։ Ն․Ք․ 11-րդ դարէն [[Փոքր Ասիա (արեւմտահայերէն)|Փոքր Ասիոյ]], [[Հարաւային Կովկաս|Հարաւային Կովկասի]], [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստանի]] եւ այլ երկիրներու մէջ լայնօրէն կը տարածուին երկաթէ գործիքներն ու զէնքերը։ Հարաւային Եւրոպայի, Արեւելեան Եւրոպայի, [[Միջագետք (արեւմտահայերէն)|Միջագետքի]] մէջ երկաթի արտադրութեամբ զբաղուած են Ն․Ք․ 8-7-րդ դարերուն, [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|Ամերիկայի]], [[Աւստրալիա|Աւստրալիոյ]] եւ [[Խաղաղ ովկիանոս|Խաղաղ ովկիանոսի]] շատ կղզիներու մէջ՝ 16-17-րդ դարերուն՝ եւրոպացիներու միջոցով։
Երկաթէ գործիքները բնութեան դէմ պայքարելու, արտադրողական ուժերու եւ արտադրական յարաբերութիւններու զարգացման լայն հնարաւորութիւններ ընձեռեցին։ Երկաթը մեծ դեր ունեցաւ նաեւ ռազմական գործին մէջ, քարէ եւ պրոնզէ զէնքերը հետզհետէ դուրս եկան ասպարէզէն։ Աշխատանքի արտադրողականութեան բարձրացման շնորհիւ աւելցաւ մթերքներու արտադրութիւնը, որ իր հերթին նախադրեալներ ստեղծեց մարդու կողմէ մարդու շահագործման համար։ Աստիճանաբար վերացան ցեղային միութիւնները, ուժեղացաւ դասակարգային շերտաւորումը, արտադրութեան միջոցները դարձան մասնաւոր սեփականութիւն, անջատուեցաւ ցեղային աւագանին, միջցեղային կռիւները անխուսափելի դարձան։

Հայաստանի մէջ երկաթի արտադրութեան թուագրման համար առանցքային նշանակութիւն ունին Թեյշեբաինիի մէջ (Կարմիր բլուր) գտնուած դարբնոցային արհեստանոցը եւ Լճաշէնի մէջ պեղուած ձուլարանը (Ն․Ք․ 13-12-րդ դարեր)։ Հայկական լեռնաշխարհին մէջ երկաթի մշակոյթը առաւելաբար զարգացած է ուրարտական ժամանակաշրջանին․ գտնուած են բազմաթիւ երկաթէ առարկաներ (գութանի խոփեր, բրիչի ծայրակալներ, մանգաղներ, մուրճեր, կացիններ, դռներու փականքներու օղակներ, նիզակներու ու նետերու ծայրապանակներ, երկաթէ սուրեր, թերթաւոր զրահներ եւ այլ)։ Երկաթի մշակոյթի զարգացման համար Ուրարտուն ապահովուած էր տեղական հումքով, հարուստ էին [[Մուշ (արեւմտահայերէն)|Մուշի]], [[Պիթլիս|Պիթլիսի]], [[Վան (արեւմտահայերէն)|Վանի]], [[Ուրմիոյ Լիճ|Ուրմիոյ լիճի]] շրջակայքի, [[Աղձնիք (արեւմտահայերէն)|Աղձնիքի]], [[Բարձր Հայք (արեւմտահայերէն)|Բարձր Հայքի]] եւ այլ վայրերու հանքերը։ 19-րդ դարու վերջին Կարմիր վանքի, Թազաքէնդի, Ռեդկին–լագէրի, Լոռիի մէջ եւ այլուր յայտնաբերուած են Ն․Ք․ Ա. հազարամեակի սկիզբի երկաթէ նիզակներ, դանակներ, սուրեր, որոնց վաղ շրջանի նմուշները ունին պրոնզէ բռնակներ։ Մեծամօրի մէջ, Ն․Ք․ Ա. հազարամեակի սկիզբին վերաբերող շերտերէն գտնուած են հեմատիտէ թիթեղիկներ եւ խարամի կտորներ, որոնց որոշ հատուածներուն մէջ կան հեմատիտէ բիւրեղիկներու խումբեր։ Կ՛ենթադրուի, որ երկաթահումքը բերուած է Հրազդանի եւ Մարմարիկի երկաթահանքերէն։ Խրտանոցի, Աստղի բլուրի, Գոլովինոյի, Լենինականի, Կուրթանի, Ջարխեջի, Նոյեմբերեանի, Շամշադինի ու շատ այլ վայրերու հին դամբարաններուն մէջ գտնուած են Ն․Ք․ 8-7-րդ դարերու մեծ քանակութեամբ երկաթէ առարկաներ։

Երկաթէ գործիքները բնութեան դէմ պայքարելու, արտադրողական ուժերու եւ արտադրական յարաբերութիւններու զարգացման լայն կարելիութիւններ ընձեռեցին։ Երկաթը մեծ դեր ունեցաւ նաեւ ռազմական գործին մէջ, քարէ եւ պրոնզէ զէնքերը հետզհետէ դուրս եկան ասպարէզէն։ Աշխատանքի արտադրողականութեան բարձրացման շնորհիւ աւելցաւ մթերքներու արտադրութիւնը, որ իր հերթին նախադրեալներ ստեղծեց մարդու կողմէ մարդու շահագործման համար։ Աստիճանաբար վերացան ցեղային միութիւնները, յստակացաւ դասակարգային շերտաւորումը, արտադրութեան միջոցները դարձան մասնաւոր սեփականութիւն, անջատուեցաւ ցեղային աւագանին, միջցեղային կռիւները անխուսափելի դարձան։


== Գրականութիւն==
== Գրականութիւն==

14:40, 22 Դեկտեմբեր 2018-ի տարբերակ

Կաղապար:ԱՀ

Երկաթէ դարու զէնքեր եւ զարդեր։

Երկաթէ դար, մարդկութեան պատմութեան ժամանակաշրջան, որ կը բնորոշուի երկաթի օգտագործմամբ, երկաթէ գործիքներու գործածութեամբ։

Պատմութիւն

Հայկական լեռնաշխարհը հարուստ եղած է բազմաթիւ երկաթի հանքավայրերով։ Այդ պատճառով ալ Ուրարտուն եղած է առաջին երկիրներէն, ուր սկսած են օգտագործել երկաթ։

Երկաթէ դարը կը համընկնի վաղ դասակարգային յարաբերութիւններու ծագման։ Անիկա կը յաջորդէ պրոնզէ դարուն։ «Երկաթէ դար» եզրը գիտութեան մէջ մտցուցած է դանիացի հնագէտ Կ․ Յու․ Թոմսէնը, 19-րդ դարու կիսուն։ Տարբեր ժամանակներու մէջ երկաթի արտադրութեան նախնական շրջան ունեցած են բոլոր ժողովուրդները, սակայն «Երկաթէ դար» եզրը սովորաբար կը վերաբերի միայն նէոլիթ եւ պրոնզէ դարուն մէջ առաջացած քաղաքակիրթ ստրկատիրական պետութիւններու (Եգիպտոս, Յունաստան, Հնդկաստան, Չինաստան եւ այլն) տարածքէն դուրս բնակուող նախնադարեան ցեղերուն։ Քանի որ երկաթը այժմ ալ շատ օգտագործուող մետաղ է, հնագիտութեան մէջ ընդունուած է նաեւ վաղ Երկաթէ դար արտայայտութիւնը։

Երկաթէ դարը նախնադարեան հասարակութեան կեանքի նախորդ փուլերու՝ քարէ դարու եւ պրոնզէ դարու համեմատ, խիստ կարճ տեւած է. հիմնական ժամանակագրական սահմանները Ն․Ք․ 9-7-րդ դարերն են, երբ Եւրոպայի եւ Ասիոյ նախնադարեան շատ ցեղեր ունեցած են երկաթի սեփական արտադրութիւն։ Հիմք դրուած է դասակարգային հասարակութեան ու պետութեան։

Որոշ գիտնականներ երկաթէ դարու վերջը Արեւմտեան Եւրոպայի մէջ կը համարեն Ն․Ք․ 1-ին առաջին դարը, երբ ի յայտ եկած են հռոմէական գրաւոր յուշարձանները, որոնք տեղեկութիւններ կը հաղորդեն արեւմտաեւրոպական ցեղերու մասին։ Առաջին երկաթէ առարկաներու հումք ծառայեր է երկնաքարային երկաթը, որմէ պատրաստուած զարդարանքներ գտնուած են Ն․Ք․ 3-րդ հազարամեակի եգիպտական դամբարաններուն մէջ։ Ըստ աւելի հաւանական ենթադրութիւններէն մէկուն՝ հանքային երկաթը առաջին անգամ օգտագործուած է Հայկական լեռնաշխարհի մէջ (Անտիտաւրոս) Ն․Ք․ 15-րդ դարուն։ Ն․Ք․ 11-րդ դարէն Փոքր Ասիոյ, Հարաւային Կովկասի, Հնդկաստանի եւ այլ երկիրներու մէջ լայնօրէն կը տարածուին երկաթէ գործիքներն ու զէնքերը։ Հարաւային Եւրոպայի, Արեւելեան Եւրոպայի, Միջագետքի մէջ երկաթի արտադրութեամբ զբաղուած են Ն․Ք․ 8-7-րդ դարերուն, Ամերիկայի, Աւստրալիոյ եւ Խաղաղ ովկիանոսի շատ կղզիներու մէջ՝ 16-17-րդ դարերուն՝ եւրոպացիներու միջոցով։

Հայաստանի մէջ երկաթի արտադրութեան թուագրման համար առանցքային նշանակութիւն ունին Թեյշեբաինիի մէջ (Կարմիր բլուր) գտնուած դարբնոցային արհեստանոցը եւ Լճաշէնի մէջ պեղուած ձուլարանը (Ն․Ք․ 13-12-րդ դարեր)։ Հայկական լեռնաշխարհին մէջ երկաթի մշակոյթը առաւելաբար զարգացած է ուրարտական ժամանակաշրջանին․ գտնուած են բազմաթիւ երկաթէ առարկաներ (գութանի խոփեր, բրիչի ծայրակալներ, մանգաղներ, մուրճեր, կացիններ, դռներու փականքներու օղակներ, նիզակներու ու նետերու ծայրապանակներ, երկաթէ սուրեր, թերթաւոր զրահներ եւ այլ)։ Երկաթի մշակոյթի զարգացման համար Ուրարտուն ապահովուած էր տեղական հումքով, հարուստ էին Մուշի, Պիթլիսի, Վանի, Ուրմիոյ լիճի շրջակայքի, Աղձնիքի, Բարձր Հայքի եւ այլ վայրերու հանքերը։ 19-րդ դարու վերջին Կարմիր վանքի, Թազաքէնդի, Ռեդկին–լագէրի, Լոռիի մէջ եւ այլուր յայտնաբերուած են Ն․Ք․ Ա. հազարամեակի սկիզբի երկաթէ նիզակներ, դանակներ, սուրեր, որոնց վաղ շրջանի նմուշները ունին պրոնզէ բռնակներ։ Մեծամօրի մէջ, Ն․Ք․ Ա. հազարամեակի սկիզբին վերաբերող շերտերէն գտնուած են հեմատիտէ թիթեղիկներ եւ խարամի կտորներ, որոնց որոշ հատուածներուն մէջ կան հեմատիտէ բիւրեղիկներու խումբեր։ Կ՛ենթադրուի, որ երկաթահումքը բերուած է Հրազդանի եւ Մարմարիկի երկաթահանքերէն։ Խրտանոցի, Աստղի բլուրի, Գոլովինոյի, Լենինականի, Կուրթանի, Ջարխեջի, Նոյեմբերեանի, Շամշադինի ու շատ այլ վայրերու հին դամբարաններուն մէջ գտնուած են Ն․Ք․ 8-7-րդ դարերու մեծ քանակութեամբ երկաթէ առարկաներ։

Երկաթէ գործիքները բնութեան դէմ պայքարելու, արտադրողական ուժերու եւ արտադրական յարաբերութիւններու զարգացման լայն կարելիութիւններ ընձեռեցին։ Երկաթը մեծ դեր ունեցաւ նաեւ ռազմական գործին մէջ, քարէ եւ պրոնզէ զէնքերը հետզհետէ դուրս եկան ասպարէզէն։ Աշխատանքի արտադրողականութեան բարձրացման շնորհիւ աւելցաւ մթերքներու արտադրութիւնը, որ իր հերթին նախադրեալներ ստեղծեց մարդու կողմէ մարդու շահագործման համար։ Աստիճանաբար վերացան ցեղային միութիւնները, յստակացաւ դասակարգային շերտաւորումը, արտադրութեան միջոցները դարձան մասնաւոր սեփականութիւն, անջատուեցաւ ցեղային աւագանին, միջցեղային կռիւները անխուսափելի դարձան։

Գրականութիւն