«Երեւան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added

Գծային

14:17, 3 Օգոստոս 2018-ի տարբերակ

Երեւան, Հայաստանի Հանրապետութեան մայրաքաղաք։ Կը գտնուի Արարատեան դաշտին մէջ՝ Հրազդան գետի ափին՝ իր մէջ պարփակելով գետը։ Մշտական բնակչութեան քանակով, որ 2014 թուականի Յունուար մէկի դրութեամբ կը կազմէ աւելի քան 1 միլիոն 68 հազար մարդ, Հայաստանի ամենամեծ քաղաքն է^[1]։ 1918 թուականէն սկսեալ Երեւանը Հայաստանի մայրաքաղաքն է եւ Հայաստանի պատմութեան՝ 12-րդ մայրաքաղաքը^[2]։

Երեւանը հիմնադրած է Վանի թագաւորութեան արքայ՝ Արգիշտի Ա.-ը Ք.Ա. 8-րդ դարուն^[3]^[4]։ Քաղաքի տեղանուան ծագման հետ կապուած կան շատ վարկածներ, մասնաւորապէս, ըստ ժողովրդական աւանդութեան, Երեւանը կը կապուի Նոյեան անուան հետ, իբրեւ Նոյը այդպէս կոչած է առաջին ջրհեղեղէն ետք երեւացող ցամաքը^[5]։ Միջնադարուն քաղաքը մտած էր Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Կոտայք գաւառի սահմաններուն մէջ։ 2018 թուականին, երբ կը լրանայ Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան 100-ամեակը, Երեւանը կը դառնայ 2800 տարեկան։

Պատմութիւն

Երեւանը աշխարհի ամենահին քաղաքներէն է։ Հնագիտական պեղումներով պարզուած է, որ մարդը այստեղ բնակած է տասնեակ հազարաւոր տարիներ առաջ։ Քաղաքի տարածքին մէջ տարբեր ժամանակաշրջաններուն յառաջացած եւ զանազան պատճառներով կործանած են բազմաթիւ բնակավայրեր։ Ժամանակագրական առումով՝ քաղաքի տարածքին ամենահին բնակավայրը Երեւանեան կամ Հրազդանեան քարայրն է (Երեւանեան լիճին մօտ՝ Հրազդան գետի ձախ ափին), որուն հնագոյն, ստորին շերտը (4-5 մշակութային շերտ) կը թուագրուի մուսդերեան շրջանով (10-3,5 հազարամեակ առաջ): Իբրեւ հին բնակավայր յայտնի է նաեւ Շէնգաւիթը. այստեղ մարդիկ բնակութիւն հաստատած են 5-6 հազար տարի առաջ^[6]:

Հայ մատենագիրները Երեւանի անուան ծագումը երկար ժամանակ կապած են Նոյեան տապանի աստուածաշնչական աւանդութեան հետ. իբր, երբ Նոյի տապանը կանգ առաւ Արարատի գագաթին, Նոյը, ջրհեղեղէն ետք տեսնելով առաջին ցամաքը, որ ապագայ Երեւանի կառուցման վայրն էր, գոչած է՝ երեւա՜ց (այստեղէն ալ՝ «Երեւան» անուանումը):

Առաւել տարածուած է այն տեսակէտը, որ «Երեւան» անունը կապուած է Էրեբունի բերդաքաղաքի անուան հետ։ Սակայն կան նաեւ այլ տեսակէտներ. անոնցմէ մէկուն համաձայն՝ հիմնադրուած նոր բնակավայրի անուանակոչման համար Արգիշտի Ա.-ը կամ օգտագործած է տարածքին մէջ եղած ու իրեն յայտնի հնագոյն այլ բնակավայրի անուն, կամ կոչած է «երի» կամ «արի» ցեղի (երկրի) անունով։ Հայկական լեռնաշխարհէն ու շրջակայ տարածքներէն հեռացած հնդեւրոպացիներու նախնիները՝ արիական ցեղերը, կը յիշեն իրենց՝ արի ցեղին պատկանելու փաստը եւ գրաւոր աղբիւրներու մէջ կը նշեն այդ մասին (հնդկական վետաներ, իրանական «Աւեստա», պարսիկներու շահ Դարեհ Ա. Աքեմենեանի Պեհիսթունի արձանագրութիւն): Երեւանը կոչուած է նաեւ Այրիւան, Էրիւան, Րեւան եւ այլ անուններով^[7]:

Երեւանը կը յիշատակուի 3-րդ դարու սոտտիական-մանիքէական գրաւոր արձանագրութեան մէջ, ուր կը նշուի, որ քրիստոնէական համայնքի կողքին Մանիի (պարսիկ նկարիչ, մանիքէութեան հիմնադիրը) աշակերտներէն մէկը Երեւանի մէջ հիմնած է մանիքէական համայնք^[6]:

Վանի թագաւորութեան անկումէն ետք Երեւանի շուրջ 1000-ամեայ պատմութեան մասին հայ մատենագրական աղբիւրները կը լռեն։ Երեւանը կրկին կը յիշատակուի 7-րդ դարուն՝ «Գիրք թղթոց»ի մէջ։ Պատմիչ Սեբէոսը կը վկայէ, որ արաբական արշաւանքներուն ժամանակ Երեւանը վաճառաշահ ու այգեշատ քաղաք էր։

Հիմնադրութիւն

Վանի թագաւորութեան քաղաք Էրեբունին, հիմնադրուած է Ք.Ա. 782 թուականին։ Ըստ, Վանի մէջ գտնուած սեպագիր տարեգրութեան՝ Վանի թագաւորութեան արքայ Արգիշտի Ա․-ն իր ղեկավարման 5-րդ տարին կառուցեց Էրեբունի քաղաքը։ 1950 թուականին Արին Բերդ բլուրին վրայ գտած սալաքարի մը վրայ գրուած գրութիւնը կ՛արտօնէ նոյնականացնել Էրեբունի եւ Երեւան քաղաքները։ Սալաքարի վրայ գրուած է.

Խալդի աստուծոյ զօրութեամբ Արգիշտին՝ Մենուայի որդին, այս անառիկ ամրոցը կառուցեց եւ անուանեց Էրեբունի՝ ի հզօրութիւն Բիայնիլի երկրի եւ ի սարսափ թշնամի երկիրներու։ Հողը ամայի էր, ձեռնարկեցի այստեղ հզօր գործեր...

- ^[8]

Արգիշտին այստեղ կը բնակեցնէ 6600 հայ զինուորներ իրենց ընտանիքներով։ Մէկ դար անց Ռուսա Բ. արքան Հրազդան գետի ափին՝ Երեւանի հարաւային մասին մէջ, կը հիմնադրէ նոր բերդաքաղաք մը, որ Վանի թագաւորութեան Թէյշեբա աստուծոյ անունով կոչուեցաւ Թէյշեբաինի։ Այն նշանաւոր ռազմական կեդրոն էր տէրութեան հիւսիսային հատուածին մէջ, ունէր միջնաբերդ, քաղաքային թաղամասեր։ Բերդէն դէպի հարաւ ուղղութեամբ տնկուած էին խաղողի այգիներ։ Թէյշեբաինին սկիւթներու կողմէն Վանի թագաւորութեան կործանման տարիներուն՝ Ք.Ա. 585-ին։

Աքեմենեան Շրջան

Աքեմենեաններու (հին պարսկ.՝ Հախամանիշթիյա) կամ Արեաց Տիրութիւնը (Ք.Ա. 553 - 330) Հին Աշխարհի աշխարհակալ պետութիւններէն էր։ Անոր տարածքը կ՛ընդգրկէր երեք աշխարհամասերէն՝ Ասիոյ, մասամբ՝ Եւրոպայի եւ Ափրիկէի շարք մը երկիրներ։ Արեւելքէն անոր սահմաններուն մեջ կը մտնէին՝ արեւմտեան Հնդկաստանը՝ Ինտոս գետի հովիտը եւ Միջին Ասիան՝ հասնելով Հիմալայեան լեռներ, արեւմուտքէն՝ Փոքր Ասիան եւ Եգիպտոսը՝ սահմանակցելով Միջերկրական ծովուն, հիւսիսէն՝ Ղրիմը եւ Կովկասեան լեռները՝ ներառելով Սեւ ծովը, հարաւէն՝ Իրանական բարձրավանդակը եւ Միջագետքի դաշտավայրը՝ հասնելով Արաբական թերակղզին եւ Հնդկական ովկիանոսին։ Տիրութիւնը հիմնադրած էր պարսից զօրավար Կիւրոս Մեծը Ք.Ա. 553 թուականին, որ ապստամբած էր Մարաստանի թագաւոր Աժտդահակի դէմ եւ զայն սպանած։ Անոր մահէն ետք գահին կը բազմին իր ժառանգները՝ Աքեմենէն եւ իրեն ազգակից Արշամէն ու Արի-Արամէն ծագած գահատոհմը։

Այս պետութեան մէջ Հայաստանը կը մտնէր իբրեւ 13-րդ սատրապութիւն։ Յետագային այն կը բաժնուի երկու՝ հիւսիսային եւ հարաւային հատուածներու, համապատասխանաբար Էրեբունի եւ Վան կենդրոններով։ Այսպէսով՝ Էրեբունին կրկին կը դառնայ վարչաքաղաքական կեդրոն։ Բերդին մէջ գտնուած են միլեթական մետաղադրամներ՝ կտրուած Ք.Ա. 478 թուականին, զոր կը վկայէ այստեղ կատարուած միջազգային առեւտուրի մասին։ Հաւանաբար այդ ժամանակ ալ հայերէն Էրեբունին սկսան արտասանել Էրեւունի^[9]։ Ալեքսանտր Մակեդոնացիի արշաւանքներէն ետք Հայաստանը կը վերականգնէ իր անկախութիւնը, եւ պետութեան կեդրոնը վերջնականապէս կը տեղափոխուի Արարատեան դաշտ։

Հայոց Թագաւորութեան Շրջան

Ք.Ա. 330 թուականին կը վերականգնուի հայոց անկախ պետականութիւնը։ Դեռ 6-րդ դարուն հիմնուած Երուանդունիներու թագաւորական տոհմը (Ք.Ա. 580 - 201) վերստին կը նստի հայոց գահին։ Անոնց փոխարինելու կու գան Արտաշէսեաններու հարստութիւնը (Ք.Ա. 190 - 1)։ Հայ թագաւորները կը հրաժարին պարսկական նախկին վարչական կեդրոններէն՝ Վան եւ Էրեբունի։ Հայոց պետութեան կեդրոնը կը տեղափոխուի Արարատեան դաշտ։ Էրեբունիէն ոչ հեռու կը կառուցուին մայրաքաղաքներ՝ Արմաւիրը, Երուանդաշատը, Արտաշատը, իսկ Արշակունիներու հարստութեան (66 - 428) ժամանակ՝ Վաղարշապատն ու Դուինը։ Էրեբունին վերջնականապէս կը զրկուի վարչաքաղաքական կեդրոնի կարգավիճակէն։

Հայոց թագաւորութեան շրջանին Երեւանի մասին յիշատակութիւն եղած է 3-րդ դարու Մանիքէական (Manichean) բնագիրին մէջ, որմէ պարզ կը դառնայ, որ Մանի մարգարէի աշակերտներէն մէկը քրիստոնէական համայնքի հարեւանութեամբ հիմնադրած է մանիքէական համայնք։ Ըստ արձանագրութեան՝ Երեւանը կը կառավարէր ոմն՝ միապետ։ 5-րդ դարուն կառուցուած է երեւանեան ամենահին եկեղեցիներէն մէկը՝ Սուրբ Պօղոս-Պետրոս եկեղեցին, որ քանդուած է 1931 թուականին^[9]։

Արաբական Շրջան

7-րդ դարուն Արաբական թերակղզիին մէջ կը ստեղծուի Արաբական խալիֆայութիւնը։ Այն կը հիմնուի արաբներու ընդունած նոր կրօնի՝ Իսլամի շնորհիւ, եւ շատ արագ կը դառնայ աշխարհի՝ մինչեւ այդ եղած պետութիւններէն ամենամեծն ու զարգացածը։ 658 թուականին արաբները կը գրաւեն Երեւանը^[10]։ Իսկ 850 թուականին Հայոց իշխան, ապագայ թագաւոր Աշոտ Բագրատունին կ՛ազատագրէ Երեւանը Դուինի ամիրայի զօրքերէն եւ կը միացնէ իր կալուածներուն։ Այդ ժամանակ ալ կը կառուցուի Երեւանի նոր բերդը՝ Հրազդան գետի ափին։ Երեւանը կը սկսի զարգանալ որպէս հայկական միջնադարեան քաղաք։

Թրքական Ցեղերու Շրջան

11-րդ դարուն Մերձաւոր Արեւելք կը թափանցեն թրքական զանազան ցեղեր՝ սելճուքները, մոնկոլները, թաթարները, աւելի ուշ՝ թուրքմենները եւ օղուզները։ Զաքարեան իշխանները Վրաց թագաւորութեան շնորհիւ ժամանակաւորապէս կ'ազատագրեն Արեւելեան Հայաստանը, բայց թրքական ցեղերը անջնջելի հետք կը ձգեն իրենց ետին. Հայաստանի խոշոր քաղաքները կ'ամայանան կամ կը կործանուին։

Թուրքմենական գարա-գոյունլու ցեղերը միաւորուած էին Ամիր-Սաատի իշխանութեան տակ։ Անոնք իրենց ցեղապետի անունով յետոյ կոչուեցան սաատլուներ։ 14-րդ դարու վերջերուն անոնք հիմնեցին Երեւանի կուսակալութիւնը, որ Ամիր-Սաատի անունով հայերը կոչեցին Սաատի փոս կամ Սահաթափոս, իսկ օտարները՝ Չուխուր-Սաատ կամ Չուղուր-Սաատ^[11]^[12]։ Այս անունը գործածական եղած է պարսկական ու թրքական մատենագրութեան մէջ՝ թարգմանուելով որպէս «Երջանիկ հովիտ»։ Գարա-գոյունլուներուն փոխարինելու եկան ագ-գոյունլու ցեղերը։ Բառացի անոնց անունները կը թարգմանուէին որպէս «սեւ եւ սպիտակ ոչխար»։

Երեւանը՝ Վարչաքաղաքական Կեդրոն

Հայ ժողովուրդը՝ 15-րդ դարէն սկսեալ, Մեծ Հայքի տարածքին վրայ թագաւորութենէ զուրկ էր: 1375 թուականին կործանուած էր հայկական վերջին թագաւորութիւնը՝ Կիլիկիոյ Հայոց Թագաւորութիւնը^[13]: Անկում ապրած էին Բիւզանդական կայսրութիւնն ու Վրացական թագաւորութիւնը^[14]^[15], ասպարեզէն հեռացած էին դարաւոր պատմութիւն ունեցող Բագրատունիները, Արծրունիերն ու Սիւնիները^[14]^[15]: Վրաց Բագրատունիներու հովանաւորութեան տակ ստեղծուած Զաքարեաններու իշխանապետութեան օրերուն առաջացած իշխանական տուները՝ Օրբելեանները, Պահլաւունիները, Պռոշեանները եւս հետզհետէ անկում կ'ապրէին^[14]: Հայկական լեռնաշխարհով մէկ ցրուած էին հայոց պետականութեան մնացորդները՝ մանրումիջին իշխանութիւնները^[14], որոնք ի վիճակի չէին ղեկավարելու հայ ժողովուրդին ազատագրական պայքարը՝ սելճուքներու, մոնկոլներու եւ թուրքմեններու դէմ^[14]^[16]: Դարուն թերեւս միակ նշանակալի իրադարձութիւնը 1441 թուականին Կիլիկիայէն կաթողիկոսական աթոռի տեղափոխումն էր՝ Վաղարշապատ, եւ եկեղեցին սկսաւ համախմբել հայ ժողովուրդը իր շուրջ^[14]: 1440 թուականէն Երեւանը կը դառնայ Հայաստանի վարչաքաղաքական, առեւտրական եւ արհեստագործական կեդրոն^[17]։

Ծանօթագրութիւններ

↑ Երևան քաղաքի ցուցանիշները ըստ ԱՎԾ-ի ամփոփման:
↑ Հայաստանի մայրաքաղաքները, Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան
↑ Էրեբունի պատմահնագիտական արգելոց-թանգարան. Էրեբունի քաղաքատեղի:
↑ Երևանը և նրա անվան պատմությունը
↑ Արմէն Պետրոսեան Հնագիտութեան, ազգագրութեան հիմնարկ (2006)։ «ԵՐԵՎԱՆ» գիտական հոդվածների ժողովածու (հայերեն)։ Երեւան
↑ ^6,0 ^6,1 Մէջբերման սխալ՝ Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named ՀՀ
↑ Մէջբերման սխալ՝ Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան
↑ Էրեբունու պեղումները
↑ ^9,0 ^9,1 Երևանի մասին իրանական հանրագիտարանում
↑ «Yerevan» ArmeniaNow.com, 2007, p. 7. Consulté le 21 mars 2008
↑ Հ. Գ. Ժամկոչյան և ուրիշներ «Հայ ժողովրդի պատմությունը սկզբից մինչև XVIII դարի վերջը»
↑ Վ. Ա. Պարսամյան «Հայ ժողովրդի պատմություն» (IX-XIX դդ.), հատոր 2-րդ
↑ Անդրկովկասը 11-15-րդ դարերում
↑ ^14,0 ^14,1 ^14,2 ^14,3 ^14,4 ^14,5 Մէջբերման սխալ՝ Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named b
↑ ^15,0 ^15,1 Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հատոր 3, էջ 547-564, 1976 թ
↑ Երևան․ պատմական ակնարկ
↑ «Популярная художественная энциклопедия.» Под ред. Полевого В.М.; М.: Издательство "Советская энциклопедия", 1986.

Ծանօթագրութիւններ

Կատեգորիա:Հայաստանի քաղաքներ (արւմտ․) Կատեգորիա:Հայկական մայրաքաղաքներ (արւմտ․) Կատեգորիա:Ասիոյ մայրաքաղաքներ

[1] Երևան քաղաքի ցուցանիշները ըստ ԱՎԾ-ի ամփոփման:

[2] Հայաստանի մայրաքաղաքները, Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան

[3] Էրեբունի պատմահնագիտական արգելոց-թանգարան. Էրեբունի քաղաքատեղի:

[4] Երևանը և նրա անվան պատմությունը

[5] Արմէն Պետրոսեան Հնագիտութեան, ազգագրութեան հիմնարկ (2006)։ «ԵՐԵՎԱՆ» գիտական հոդվածների ժողովածու (հայերեն)։ Երեւան

[ՀՀ-6] 6,0 ^6,1 Մէջբերման սխալ՝ Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named ՀՀ

[Դպրոցական_Մեծ_Հանրագիտարան-7] Մէջբերման սխալ՝ Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան

[8] Էրեբունու պեղումները

[iranica-9] 9,0 ^9,1 Երևանի մասին իրանական հանրագիտարանում

[10] «Yerevan» ArmeniaNow.com, 2007, p. 7. Consulté le 21 mars 2008

[11] Հ. Գ. Ժամկոչյան և ուրիշներ «Հայ ժողովրդի պատմությունը սկզբից մինչև XVIII դարի վերջը»

[12] Վ. Ա. Պարսամյան «Հայ ժողովրդի պատմություն» (IX-XIX դդ.), հատոր 2-րդ

[e-13] Անդրկովկասը 11-15-րդ դարերում

[b-14] 14,0 ^14,1 ^14,2 ^14,3 ^14,4 ^14,5 Մէջբերման սխալ՝ Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named b

[ՀՍՀ_Երևան-15] 15,0 ^15,1 Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հատոր 3, էջ 547-564, 1976 թ

[16] Երևան․ պատմական ակնարկ

[17] «Популярная художественная энциклопедия.» Под ред. Полевого В.М.; М.: Издательство "Советская энциклопедия", 1986.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

@@ Տող 2. / Տող 2. @@
 {{Արևելահայերեն|Երևան}}
 [[Պատկեր:Yerevan coll mix.jpg|300px|մինի|աջից|Երեւան]]
-'''Երեւան''', Հայաստանի Հանրապետութեան մայրաքաղաք։ Կը Գտնուի Արարատեան դաշտին մէջ՝ [[Հրազդան գետ]]ի ափին՝  իր մէջ պարփակելով գետը։ Մշտական բնակչութեան քանակով, որ 2014 թուականի Յունուար մէկի դրութեամբ կը կազմէ աւելի քան 1 միլիոն 68 հազար մարդ, Հայաստանի խոշորագոյն քաղաքն է<ref>[http://armstat.am/file/article/marz_14_24.pdf Երևան քաղաքի ցուցանիշները ըստ ԱՎԾ-ի ամփոփման:]</ref> [[1918]] թուականէն սկսեալ Երեւանը Հայաստանի մայրաքաղաքն է եւ 12-րդ մայրաքաղաքն է՝ Հայաստանի պատմութեան ընթացքին<ref>[http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1354 Հայաստանի մայրաքաղաքները, Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան]</ref>։
+'''Երեւան''', Հայաստանի Հանրապետութեան մայրաքաղաք։ Կը գտնուի Արարատեան դաշտին մէջ՝ [[Հրազդան գետ]]ի ափին՝  իր մէջ պարփակելով գետը։ Մշտական բնակչութեան քանակով, որ 2014 թուականի Յունուար մէկի դրութեամբ կը կազմէ աւելի քան 1 միլիոն 68 հազար մարդ, Հայաստանի ամենամեծ քաղաքն է<ref>[http://armstat.am/file/article/marz_14_24.pdf Երևան քաղաքի ցուցանիշները ըստ ԱՎԾ-ի ամփոփման:]</ref>։ [[1918]] թուականէն սկսեալ Երեւանը Հայաստանի մայրաքաղաքն է եւ Հայաստանի պատմութեան՝ 12-րդ մայրաքաղաքը<ref>[http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1354 Հայաստանի մայրաքաղաքները, Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան]</ref>։
-Երեւանը հիմնադրուած է Վանի թագաւորութեան արքայ՝ Արգիշտի Ա.-ը Ք.Ա. 8-րդ դարուն<ref>[http://www.erebuni.am/index.php?option=com_content&view=article&id=1231&Itemid=682&lang=hy Էրեբունի պատմահնագիտական արգելոց-թանգարան. Էրեբունի քաղաքատեղի:]</ref><ref>[http://armenianhouse.org/avetisyan/yerevan.html Երևանը և նրա անվան պատմությունը]</ref>։ Քաղաքի տեղանուան ծագման հետ կապուած կան շատ վարկածներ, մասնաւորապէս, ըստ ժողովրդական աւանդութեան, Երեւանը կը կապուի Նոյեան անուան հետ, իբրեւ Նոյը այդպէս կոչած է առաջին ջրհեղեղէն յետոյ երեւացող ցամաքը<ref>{{cite book|title = «ԵՐԵՎԱՆ» գիտական հոդվածների ժողովածու|author = Արմէն Պետրոսեան Հնագիտութեան, ազգագրութեան հիմնարկ|last =  |first =  |publisher = |edition = |language = հայերեն|chapter = |page = |location = Երեւան|year =2006 |isbn =
+Երեւանը հիմնադրած է Վանի թագաւորութեան արքայ՝ Արգիշտի Ա.-ը Ք.Ա. 8-րդ դարուն<ref>[http://www.erebuni.am/index.php?option=com_content&view=article&id=1231&Itemid=682&lang=hy Էրեբունի պատմահնագիտական արգելոց-թանգարան. Էրեբունի քաղաքատեղի:]</ref><ref>[http://armenianhouse.org/avetisyan/yerevan.html Երևանը և նրա անվան պատմությունը]</ref>։ Քաղաքի տեղանուան ծագման հետ կապուած կան շատ վարկածներ, մասնաւորապէս, ըստ ժողովրդական աւանդութեան, Երեւանը կը կապուի Նոյեան անուան հետ, իբրեւ Նոյը այդպէս կոչած է առաջին ջրհեղեղէն ետք երեւացող ցամաքը<ref>{{cite book|title = «ԵՐԵՎԱՆ» գիտական հոդվածների ժողովածու|author = Արմէն Պետրոսեան Հնագիտութեան, ազգագրութեան հիմնարկ|last =  |first =  |publisher = |edition = |language = հայերեն|chapter = |page = |location = Երեւան|year =2006 |isbn =
 |url =http://yhm.am/2011/09/25/%D5%A5%D6%80%D6%87%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%BF%D5%A5%D5%B2%D5%A1%D5%B6%D5%BE%D5%A1%D5%B6-%D5%AE%D5%A1%D5%A3%D5%B4%D5%A1%D5%B6-%D5%B7%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%BB-2/
-}}</ref>։ Միջնադարուն քաղաքը մտած էր Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի մէջ՝ Կոտայք գաւառի սահմաններուն մէջ։ 2018 թուականին, երբ կը լրանայ Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան 100-ամեակը, Երեւանը կը դառնայ 2800 տարեկան։
+}}</ref>։ Միջնադարուն քաղաքը մտած էր Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Կոտայք գաւառի սահմաններուն մէջ։ 2018 թուականին, երբ կը լրանայ Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան 100-ամեակը, Երեւանը կը դառնայ 2800 տարեկան։
 == Պատմութիւն ==
@@ Տող 13. / Տող 13. @@
 [[Պատկեր:Urartian Tablet03.jpg|մինի|Էրեբունի ամրոցի հիմնադրման մասին արձանագրութեան սեպագիրի պատճէն]]
 [[Պատկեր:Teishebaini Reconstruction 01.jpg|մինի|[[Թեյշեբաինի|Թեյշեբաինիի բերդ]]ը. վերականգնված տեսք]]
-Երեւանը աշխարհի ամենահին քաղաքներէն է։ Հնագիտական պեղումներով պարզուած է, որ մարդը այստեղ բնակած է տասնեակ հազարաւոր տարիներ առաջ։ Քաղաքի տարածքին մէջ տարբեր ժամանակաշրջաններուն յառաջացած եւ զանազան պատճառներով կործանած են բազմաթիւ բնակավայրեր։ Ժամանակագրական առումով՝ քաղաքի տարածքին ամենահին բնակավայրը Երեւանեան կամ [[Հրազդանեան քարայր]]ն է ([[Երեւանեան լիճ]]ին մօտ՝ [[Հրազդան գետ (արեւմտահայերէն)|Հրազդան գետ]]ի ձախ ափին), որուն հնագոյն, ստորին շերտը (4-5 մշակութային շերտ) կը թուագրուի մուսդերեան շրջանով (10-3,5 հազարամեակ առաջ): Որպէս հին բնակավայր յայտնի է նաեւ [[Շէնգաւիթ]]ը. այստեղ մարդիկ բնակութիւն հաստատած են 5-6 հազար տարի առաջ<ref name="ՀՀ" />:
+Երեւանը աշխարհի ամենահին քաղաքներէն է։ Հնագիտական պեղումներով պարզուած է, որ մարդը այստեղ բնակած է տասնեակ հազարաւոր տարիներ առաջ։ Քաղաքի տարածքին մէջ տարբեր ժամանակաշրջաններուն յառաջացած եւ զանազան պատճառներով կործանած են բազմաթիւ բնակավայրեր։ Ժամանակագրական առումով՝ քաղաքի տարածքին ամենահին բնակավայրը Երեւանեան կամ [[Հրազդանեան քարայր]]ն է ([[Երեւանեան լիճ]]ին մօտ՝ [[Հրազդան գետ (արեւմտահայերէն)|Հրազդան գետ]]ի ձախ ափին), որուն հնագոյն, ստորին շերտը (4-5 մշակութային շերտ) կը թուագրուի մուսդերեան շրջանով (10-3,5 հազարամեակ առաջ): Իբրեւ հին բնակավայր յայտնի է նաեւ [[Շէնգաւիթ]]ը. այստեղ մարդիկ բնակութիւն հաստատած են 5-6 հազար տարի առաջ<ref name="ՀՀ" />:
-Հայ [[Մատենագիր (արեւմտահայերէն)|մատենագիր]]ները Երեւանի անուան ծագումը երկար ժամանակ կապած են [[Նոյեան տապան]]ի աստուածաշնչական [[Աւանդութիւն|աւանդութեան]] հետ. իբր, երբ Նոյի տապանը կանգ առաւ [[Արարատ (արեւմտահայերէն)|Արարատ]]ի գագաթին, Նոյը, [[Ջրհեղեղ (արեւմտահայերէն)|ջրհեղեղ]]էն յետոյ տեսնելով առաջին ցամաքը, որ ապագայ Երեւանի կառուցման վայրն էր, գոչած է՝ երեւա՜ց (այստեղէն ալ՝ «Երեւան» անուանումը):
+Հայ [[Մատենագիր (արեւմտահայերէն)|մատենագիր]]ները Երեւանի անուան ծագումը երկար ժամանակ կապած են [[Նոյեան տապան]]ի աստուածաշնչական [[Աւանդութիւն|աւանդութեան]] հետ. իբր, երբ Նոյի տապանը կանգ առաւ [[Արարատ (արեւմտահայերէն)|Արարատ]]ի գագաթին, Նոյը, [[Ջրհեղեղ (արեւմտահայերէն)|ջրհեղեղ]]էն ետք տեսնելով առաջին ցամաքը, որ ապագայ Երեւանի կառուցման վայրն էր, գոչած է՝ երեւա՜ց (այստեղէն ալ՝ «Երեւան» անուանումը):
 Առաւել տարածուած է այն տեսակէտը, որ «Երեւան» անունը կապուած է [[Էրեբունի (արեւմտահայերէն)|Էրեբունի]] բերդաքաղաքի անուան հետ։ Սակայն կան նաեւ այլ տեսակէտներ. անոնցմէ մէկուն համաձայն՝ հիմնադրուած նոր բնակավայրի անուանակոչման համար [[Արգիշտի Ա.]]-ը կամ օգտագործած է տարածքին մէջ եղած ու իրեն յայտնի հնագոյն այլ բնակավայրի անուն, կամ կոչած է «երի» կամ «[[Արի (արեւմտահայերէն)|արի]]» ցեղի (երկրի) անունով։ [[Հայկական լեռնաշխարհ (արեւմտահայերէն)|Հայկական լեռնաշխարհ]]էն ու շրջակայ տարածքներէն հեռացած [[հնդեւրոպացիներ]]ու նախնիները՝ [[Արիական ցեղ (արեւմտահայերէն)|արիական ցեղ]]երը, կը յիշեն իրենց՝ արի ցեղին պատկանելու փաստը եւ գրաւոր աղբիւրներու մէջ կը նշեն այդ մասին (հնդկական [[վետա]]ներ, իրանական «[[Աւեստա]]», պարսիկներու շահ [[Դարեհ Ա.]] Աքեմենեանի [[Պեհիսթուն]]ի արձանագրութիւն): Երեւանը կոչուած է նաեւ Այրիւան, Էրիւան, Րեւան եւ այլ անուններով<ref name="Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան" />:
@@ Տող 21. / Տող 21. @@
 Երեւանը կը յիշատակուի 3-րդ դարու սոտտիական-մանիքէական գրաւոր արձանագրութեան մէջ, ուր կը նշուի, որ քրիստոնէական համայնքի կողքին [[Մանի]]ի (պարսիկ նկարիչ, մանիքէութեան հիմնադիրը) աշակերտներէն մէկը Երեւանի մէջ հիմնած է մանիքէական համայնք<ref name="ՀՀ" />:
-Վանի թագաւորութեան անկումէն յետոյ Երեւանի շուրջ 1000-ամեայ պատմութեան մասին հայ մատենագրական աղբիւրները կը լռեն։ Երեւանը կրկին կը յիշատակուի 7-րդ դարուն՝ «[[Գիրք թղթոց (արեւմտահայերէն)|Գիրք թղթոց]]»ի մէջ։ Պատմիչ [[Սեբէոս]]ը կը վկայէ, որ [[արաբական արշաւանքներ]]ուն ժամանակ Երեւանը վաճառաշահ ու այգեշատ քաղաք էր։
+Վանի թագաւորութեան անկումէն ետք Երեւանի շուրջ 1000-ամեայ պատմութեան մասին հայ մատենագրական աղբիւրները կը լռեն։ Երեւանը կրկին կը յիշատակուի 7-րդ դարուն՝ «[[Գիրք թղթոց (արեւմտահայերէն)|Գիրք թղթոց]]»ի մէջ։ Պատմիչ [[Սեբէոս]]ը կը վկայէ, որ [[արաբական արշաւանքներ]]ուն ժամանակ Երեւանը վաճառաշահ ու այգեշատ քաղաք էր։
 === Հիմնադրութիւն ===
@@ Տող 28. / Տող 28. @@
 {{քաղվածք|Խալդի աստուծոյ զօրութեամբ Արգիշտին՝ Մենուայի որդին, այս անառիկ ամրոցը կառուցեց եւ անուանեց Էրեբունի՝ ի հզօրութիւն Բիայնիլի երկրի եւ ի սարսափ թշնամի երկիրներու։ Հողը ամայի էր, ձեռնարկեցի այստեղ հզօր գործեր...|<ref>[http://www.armenianmonuments.org/hy/monument/Erebuniexcavation/1148 Էրեբունու պեղումները]</ref>}}
-Արգիշտին այստեղ կը բնակեցնէ 6600 հայ զինուորներ իրենց ընտանիքներով։ Մէկ դար անց Ռուսա Բ. արքան [[Հրազդան գետ (արեւմտահայերէն)|Հրազդան գետ]]ի ափին՝ Երեւանի հարաւային մասին մէջ, կը հիմնադրէ նոր բերդաքաղաք մը, որ Վանի թագաւորութեան Թէյշեբա աստուծոյ անունով կոչուեցաւ Թէյշեբաինի։ Այն նշանաւոր ռազմական կեդրոն էր տերութեան հիւսիսային հատուածին մէջ, ունէր միջնաբերդ, քաղաքային թաղամասեր։ Բերդէն հարաւ տնկուած էին խաղողի այգիներ։ Թէյշեբաինին սկիւթներու կողմէն [[Վանի թագաւորութիւն|Վանի թագաւորութեան]] կործանման տարիներուն՝ Ք.Ա. [[585]]-ին։
+Արգիշտին այստեղ կը բնակեցնէ 6600 հայ զինուորներ իրենց ընտանիքներով։ Մէկ դար անց Ռուսա Բ. արքան [[Հրազդան գետ (արեւմտահայերէն)|Հրազդան գետ]]ի ափին՝ Երեւանի հարաւային մասին մէջ, կը հիմնադրէ նոր բերդաքաղաք մը, որ Վանի թագաւորութեան Թէյշեբա աստուծոյ անունով կոչուեցաւ Թէյշեբաինի։ Այն նշանաւոր ռազմական կեդրոն էր տէրութեան հիւսիսային հատուածին մէջ, ունէր միջնաբերդ, քաղաքային թաղամասեր։ Բերդէն դէպի հարաւ ուղղութեամբ տնկուած էին խաղողի այգիներ։ Թէյշեբաինին սկիւթներու կողմէն [[Վանի թագաւորութիւն|Վանի թագաւորութեան]] կործանման տարիներուն՝ Ք.Ա. [[585]]-ին։
 === Աքեմենեան Շրջան ===
 [[Պատկեր:Hay pers.jpg|մինի|Փերսեփոլիսի բարձրաքանդակներ. հայու պատկերը|աջէն]]
-[[Աքեմենեան Թագաւորութիւն|Աքեմենեան]]ներու (հին պարսկ.՝ Հախամանիշթիյա) կամ Արեաց Տիրութիւնը (Ք.Ա. 553 - 330) Հին Աշխարհի աշխարհակալ պետութիւններէն էր։ Անոր տարածքը կ՝ ընդգրկէր երեք աշխարհամասերէն՝ [[Ասիա (արեւմտահայերէն)|Ասիոյ]], մասամբ՝ [[Եւրոպա]]յի եւ [[Ափրիկէ]]ի  շարք մը երկիրներ։ Արեւելքէն անոր սահմաններուն մեջ կը մտնէին՝ արեւմտեան [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստան]]ը՝ Ինտոս գետի հովիտը եւ Միջին Ասիան՝ հասնելով [[Հիմալայեան Լեռներ|Հիմալայեան լեռներ]], արեւմուտքէն՝ [[Փոքր Ասիա (արեւմտահայերէն)|Փոքր Ասիա]]ն եւ [[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոս]]ը՝ սահմանակցելով [[Միջերկրական Ծով (արեւմտահայերէն)|Միջերկրական ծով]]ուն, հիւսիսէն՝ [[Ղրիմ (արեւմտահայերէն)|Ղրիմ]]ը եւ [[Կովկասեան Լեռներ|Կովկասեան լեռներ]]ը՝ ներառելով [[Սեւ Ծով|Սեւ ծով]]ը, հարաւէն՝ Իրանական բարձրավանդակը եւ Միջագետքի դաշտավայրը՝ հասնելով Արաբական թերակղզին եւ [[Հնդկական Ովկիանոս|Հնդկական ովկիանոս]]ին։ Տիրութիւնը հիմնադրած էր պարսից զօրավար Կիւրոս Մեծը Ք.Ա. 553 թուականին, որ ապստամբած էր [[Մարաստան (արեւմտահայերէն)|Մարաստան]]ի թագաւոր Աժտդահակի դէմ եւ անոր սպանած։ Անոր մահէն ետք գահին կը  բազմին իր ժառանգները՝ Աքեմենից եւ իրեն ազգակից Արշամից ու Արի-Արամից ծագած գահատոհմը։
+[[Աքեմենեան Թագաւորութիւն|Աքեմենեան]]ներու (հին պարսկ.՝ Հախամանիշթիյա) կամ Արեաց Տիրութիւնը (Ք.Ա. 553 - 330) Հին Աշխարհի աշխարհակալ պետութիւններէն էր։ Անոր տարածքը կ՛ընդգրկէր երեք աշխարհամասերէն՝ [[Ասիա (արեւմտահայերէն)|Ասիոյ]], մասամբ՝ [[Եւրոպա]]յի եւ [[Ափրիկէ]]ի  շարք մը երկիրներ։ Արեւելքէն անոր սահմաններուն մեջ կը մտնէին՝ արեւմտեան [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստան]]ը՝ Ինտոս գետի հովիտը եւ Միջին Ասիան՝ հասնելով [[Հիմալայեան Լեռներ|Հիմալայեան լեռներ]], արեւմուտքէն՝ [[Փոքր Ասիա (արեւմտահայերէն)|Փոքր Ասիա]]ն եւ [[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոս]]ը՝ սահմանակցելով [[Միջերկրական Ծով (արեւմտահայերէն)|Միջերկրական ծով]]ուն, հիւսիսէն՝ [[Ղրիմ (արեւմտահայերէն)|Ղրիմ]]ը եւ [[Կովկասեան Լեռներ|Կովկասեան լեռներ]]ը՝ ներառելով [[Սեւ Ծով|Սեւ ծով]]ը, հարաւէն՝ Իրանական բարձրավանդակը եւ Միջագետքի դաշտավայրը՝ հասնելով Արաբական թերակղզին եւ [[Հնդկական Ովկիանոս|Հնդկական ովկիանոս]]ին։ Տիրութիւնը հիմնադրած էր պարսից զօրավար Կիւրոս Մեծը Ք.Ա. 553 թուականին, որ ապստամբած էր [[Մարաստան (արեւմտահայերէն)|Մարաստան]]ի թագաւոր Աժտդահակի դէմ եւ զայն սպանած։ Անոր մահէն ետք գահին կը  բազմին իր ժառանգները՝ Աքեմենէն եւ իրեն ազգակից Արշամէն ու Արի-Արամէն ծագած գահատոհմը։
-Այս պետութեան մէջ Հայաստանը կը մտնէր որպէս 13-րդ սատրապութիւն։ Յետագային այն կը բաժնուի  երկու՝ հիւսիսային եւ հարաւային հատուածներու, համապատասխանաբար [[Էրեբուն (արեւմտահայերէն)|Էրեբուն]]ի եւ [[Վան (արեւմտահայերէն)|Վան]] կենդրոններով։ Այսպէսով՝ Էրեբունին կրկին կը դառնայ վարչաքաղաքական կեդրոն։ Բերդին մէջ  գտնուած են միլեթական մետաղադրամներ՝ կտրուած Ք.Ա. 478 թուականին, զոր կը վկայէ այստեղ կատարուած միջազգային առեւտուրի մասին։ Հաւանաբար այդ ժամանակ ալ հայերէն Էրեբունին սկսան արտասանել Էրեւունի<ref name="iranica" >[http://www.iranicaonline.org/articles/erevan-1 Երևանի մասին իրանական հանրագիտարանում]</ref>։ [[Ալեքսանտր Մակեդոնացի]]ի արշաւանքներէն ետք [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստան]]ը կը վերականգնէ իր անկախութիւնը, եւ պետութեան կեդրոնը վերջնականապէս կը տեղափոխուի [[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]։
+Այս պետութեան մէջ Հայաստանը կը մտնէր իբրեւ 13-րդ սատրապութիւն։ Յետագային այն կը բաժնուի  երկու՝ հիւսիսային եւ հարաւային հատուածներու, համապատասխանաբար [[Էրեբուն (արեւմտահայերէն)|Էրեբուն]]ի եւ [[Վան (արեւմտահայերէն)|Վան]] կենդրոններով։ Այսպէսով՝ Էրեբունին կրկին կը դառնայ վարչաքաղաքական կեդրոն։ Բերդին մէջ  գտնուած են միլեթական մետաղադրամներ՝ կտրուած Ք.Ա. 478 թուականին, զոր կը վկայէ այստեղ կատարուած միջազգային առեւտուրի մասին։ Հաւանաբար այդ ժամանակ ալ հայերէն Էրեբունին սկսան արտասանել Էրեւունի<ref name="iranica" >[http://www.iranicaonline.org/articles/erevan-1 Երևանի մասին իրանական հանրագիտարանում]</ref>։ [[Ալեքսանտր Մակեդոնացի]]ի արշաւանքներէն ետք [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստան]]ը կը վերականգնէ իր անկախութիւնը, եւ պետութեան կեդրոնը վերջնականապէս կը տեղափոխուի [[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]։
 === Հայոց Թագաւորութեան Շրջան ===
 [[Պատկեր:Avan 1.JPG|մինի|աջից|[[Սուրբ Կաթողիկ1 Ծիրանաւոր Եկեղեցի|Աւանի տաճար]]ի աւերակները, 5-րդ դար]]
-Ք.Ա. 330 թուականին կը վերականգնուի հայոց անկախ պետականութիւնը։ Դեռ 6-րդ դարուն հիմնուած [[Երուանդունիներ]]ու թագաւորական տոհմը (Ք.Ա. 580 - 201) վերստին կը նստի հայոց գահին։ Անոնց փոխարինելու կու գան [[Արտաշէսեաններ]]ու հարստութիւնը՝ տոհմը (Ք.Ա. 190 - 1)։ Հայ թագաւորները կը հրաժարին պարսկական նախկին վարչական կեդրոններէն՝  [[Վան (արեւմտահայերէն)|Վան]] եւ [[Էրեբունի (արեւմտահայերէն)|Էրեբունի]]։ Հայոց պետութեան կեդրոնը կը տեղափոխուի [[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]։ Էրեբունիէն ոչ հեռու կը կառուցուին մայրաքաղաքներ՝ [[Արմաւիր]]ը, [[Երուանդաշատ]]ը, [[Արտաշատ (արեւմտահայերէն)|Արտաշատ]]ը, իսկ Արշակունիներու հարստութեան (66 - 428) ժամանակ՝ [[Վաղարշապատ (արեւմտահայերէն)|Վաղարշապատ]]ն ու [[Դուին (արեւմտահայերէն)|Դուին]]ը։ Էրեբունին վերջնականապէս կը զրկուի վարչաքաղաքական կեդրոնի կարգավիճակէն։
+Ք.Ա. 330 թուականին կը վերականգնուի հայոց անկախ պետականութիւնը։ Դեռ 6-րդ դարուն հիմնուած [[Երուանդունիներ]]ու թագաւորական տոհմը (Ք.Ա. 580 - 201) վերստին կը նստի հայոց գահին։ Անոնց փոխարինելու կու գան [[Արտաշէսեաններ]]ու հարստութիւնը (Ք.Ա. 190 - 1)։ Հայ թագաւորները կը հրաժարին պարսկական նախկին վարչական կեդրոններէն՝  [[Վան (արեւմտահայերէն)|Վան]] եւ [[Էրեբունի (արեւմտահայերէն)|Էրեբունի]]։ Հայոց պետութեան կեդրոնը կը տեղափոխուի [[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]։ Էրեբունիէն ոչ հեռու կը կառուցուին մայրաքաղաքներ՝ [[Արմաւիր]]ը, [[Երուանդաշատ]]ը, [[Արտաշատ (արեւմտահայերէն)|Արտաշատ]]ը, իսկ Արշակունիներու հարստութեան (66 - 428) ժամանակ՝ [[Վաղարշապատ (արեւմտահայերէն)|Վաղարշապատ]]ն ու [[Դուին (արեւմտահայերէն)|Դուին]]ը։ Էրեբունին վերջնականապէս կը զրկուի վարչաքաղաքական կեդրոնի կարգավիճակէն։
 Հայոց թագաւորութեան շրջանին Երեւանի մասին յիշատակութիւն եղած է  3-րդ դարու Մանիքէական (Manichean) բնագիրին մէջ, որմէ պարզ կը դառնայ, որ Մանի մարգարէի աշակերտներէն մէկը [[Քրիստոնէութիւն|քրիստոնէական]] համայնքի հարեւանութեամբ հիմնադրած է մանիքէական համայնք։ Ըստ արձանագրութեան՝ Երեւանը կը կառավարէր  ոմն՝ միապետ։ 5-րդ դարուն կառուցուած է երեւանեան ամենահին եկեղեցիներէն մէկը՝ [[Սուրբ Պօղոս-Պետրոս Եկեղեցին|Սուրբ Պօղոս-Պետրոս եկեղեցին]], որ քանդուած է [[1931]] թուականին<ref name="iranica" />։
@@ Տող 47. / Տող 47. @@
 [[Պատկեր:Saint Peter and Paul Church, Yerevan.jpg|մինի|աջէն|[[Սուրբ Պօղոս-Պետրոս Եկեղեցի (Երեւան)|Սուրբ Պօղոս-Պետրոս եկեղեցին]], 5-րդ դար]]
--րդ դարուն [[Արաբներ (արեւմտահայերէն)|Արաբ]]ական թերակղզիին մէջ  կը ստեղծուի Արաբական [[խալիֆայութիւն]]ը։ Այն կը հիմնուի արաբներու ընդունած նոր կրօնի՝ [[Իսլամ (արեւմտահայերէն)|իսլամ]]ի շնորհիւ, եւ շատ արագ կը դառնայ աշխարհի՝ մինչեւ այդ եղած պետութիւններէն ամենախոշորն ու զարգացածը։ [[658]] թուականին արաբները կը գրաւեն Երեւանը<ref>[http://armenianow.com/pdf/yerevan.pdf «Yerevan» ArmeniaNow.com, 2007, p. 7. Consulté le 21 mars 2008]</ref>։ Իսկ [[850]] թուականին Հայոց իշխան, ապագայ թագաւոր [[Աշոտ Բագրատունի (արեւմտահայերէն)|Աշոտ Բագրատունի]]ն կ՝ ազատագրէ Երեւանը [[Դուին]]ի ամիրայի զօրքերէն եւ կը միացնէ իր կալուածներուն։ Այդ ժամանակ ալ կը  կառուցուի Երեւանի նոր բերդը՝ [[Հրազդան Գետ (արեւմտահայերէն)|Հրազդան գետ]]ի ափին։ Երեւանը կը սկսի զարգանալ որպէս հայկական միջնադարեան քաղաք։
+-րդ դարուն [[Արաբներ (արեւմտահայերէն)|Արաբ]]ական թերակղզիին մէջ  կը ստեղծուի Արաբական [[խալիֆայութիւն]]ը։ Այն կը հիմնուի արաբներու ընդունած նոր կրօնի՝ [[Իսլամ (արեւմտահայերէն)|Իսլամ]]ի շնորհիւ, եւ շատ արագ կը դառնայ աշխարհի՝ մինչեւ այդ եղած պետութիւններէն ամենամեծն ու զարգացածը։ [[658]] թուականին արաբները կը գրաւեն Երեւանը<ref>[http://armenianow.com/pdf/yerevan.pdf «Yerevan» ArmeniaNow.com, 2007, p. 7. Consulté le 21 mars 2008]</ref>։ Իսկ [[850]] թուականին Հայոց իշխան, ապագայ թագաւոր [[Աշոտ Բագրատունի (արեւմտահայերէն)|Աշոտ Բագրատունի]]ն կ՛ազատագրէ Երեւանը [[Դուին]]ի ամիրայի զօրքերէն եւ կը միացնէ իր կալուածներուն։ Այդ ժամանակ ալ կը  կառուցուի Երեւանի նոր բերդը՝ [[Հրազդան Գետ (արեւմտահայերէն)|Հրազդան գետ]]ի ափին։ Երեւանը կը սկսի զարգանալ որպէս հայկական միջնադարեան քաղաք։
 === Թրքական Ցեղերու Շրջան ===
 [[Պատկեր:Die Gartenlaube (1861) b 101.jpg|մինի|[[Երեւանի բերդ]]]]
--րդ դարուն Մերձաւոր Արեւելք կը թափանցեն թրքական զանազան ցեղեր՝ [[սելճուքներ]]ը, [[մոնկոլներ]]ը, [[Թաթարներ (արեւմտահայերէն)|թաթարներ]]ը, աւելի ուշ՝ թուրքմենները եւ օղուզները։ [[Զաքարեաններ (արեւմտահայերէն)|Զաքարեան]] իշխանները Վրաց թագաւորութեան շնորհիւ ժամանակաւորապէս կ'ազատագրեն Արեւելեան [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանը]], բայց թրքական ցեղերը  անջնջելի հետք կը ձգեն իրենց ետին. Հայաստանի խոշոր քաղաքները կ'ամայանան կամ կը կործանուին։
+-րդ դարուն Մերձաւոր Արեւելք կը թափանցեն թրքական զանազան ցեղեր՝ [[սելճուքներ]]ը, [[մոնկոլներ]]ը, [[Թաթարներ (արեւմտահայերէն)|թաթարներ]]ը, աւելի ուշ՝ թուրքմենները եւ օղուզները։ [[Զաքարեաններ (արեւմտահայերէն)|Զաքարեան]] իշխանները Վրաց թագաւորութեան շնորհիւ ժամանակաւորապէս կ'ազատագրեն Արեւելեան [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանը]], բայց թրքական ցեղերը անջնջելի հետք կը ձգեն իրենց ետին. Հայաստանի խոշոր քաղաքները կ'ամայանան կամ կը կործանուին։
-Թուրքմենական գարա-գոյունլու ցեղերը միաւորուած էին Ամիր-Սաատի իշխանութեան տակ։ Անոնք իրենց ցեղապետի անունով ետքը կոչուեցան սաատլուներ։ 14-րդ դարու վերջերուն անոնք հիմնեցին Երեւանի կուսակալութիւնը, որ Ամիր-Սաատի անունով հայերը կոչեցին Սաատի փոս կամ Սահաթափոս, իսկ օտարները՝ Չուխուր-Սաատ կամ Չուղուր-Սաատ<ref>Հ. Գ. Ժամկոչյան և ուրիշներ «Հայ ժողովրդի պատմությունը սկզբից մինչև XVIII դարի վերջը»</ref><ref>Վ. Ա. Պարսամյան «Հայ ժողովրդի պատմություն» (IX-XIX դդ.), հատոր 2-րդ</ref>։ Այս անունը գործածական եղած է [[Պարսկաստան (արեւմտահայերէն)|պարսկական]] ու թրքական մատենագրութեան մէջ՝ թարգմանուելով որպէս «Երջանիկ հովիտ»։ Գարա-գոյունլուներուն փոխարինելու եկան ագ-գոյունլու ցեղերը։ Բառացի անոնց անունները կը թարգմանուէին որպէս «սեւ եւ սպիտակ [[Ոչխար (Արեւմտհաերէն)|ոչխար]]»։
+Թուրքմենական գարա-գոյունլու ցեղերը միաւորուած էին Ամիր-Սաատի իշխանութեան տակ։ Անոնք իրենց ցեղապետի անունով յետոյ կոչուեցան սաատլուներ։ 14-րդ դարու վերջերուն անոնք հիմնեցին Երեւանի կուսակալութիւնը, որ Ամիր-Սաատի անունով հայերը կոչեցին Սաատի փոս կամ Սահաթափոս, իսկ օտարները՝ Չուխուր-Սաատ կամ Չուղուր-Սաատ<ref>Հ. Գ. Ժամկոչյան և ուրիշներ «Հայ ժողովրդի պատմությունը սկզբից մինչև XVIII դարի վերջը»</ref><ref>Վ. Ա. Պարսամյան «Հայ ժողովրդի պատմություն» (IX-XIX դդ.), հատոր 2-րդ</ref>։ Այս անունը գործածական եղած է [[Պարսկաստան (արեւմտահայերէն)|պարսկական]] ու թրքական մատենագրութեան մէջ՝ թարգմանուելով որպէս «Երջանիկ հովիտ»։ Գարա-գոյունլուներուն փոխարինելու եկան ագ-գոյունլու ցեղերը։ Բառացի անոնց անունները կը թարգմանուէին որպէս «սեւ եւ սպիտակ [[Ոչխար (Արեւմտհաերէն)|ոչխար]]»։
 == Երեւանը՝ Վարչաքաղաքական Կեդրոն ==
 [[Պատկեր:05 Chardin Yerevan1672.gif|մինի|աջից|Ժան Շարտեն, Երեւանը 1672 թուականին]]
-Հայ ժողովուրդը՝ 15-րդ դարէն սկսեալ, [[Մեծ Հայք (արեւմտահայերէն)|Մեծ Հայք]]ի տարածքին վրայ թագաւորութենէ զուրկ էր: [[1375]] թուականին կործանուած էր հայկական վերջին թագաւորութիւնը՝ [[Կիլիկիոյ Հայոց Թագաւորութիւն]]ը<ref name="e">[http://gumilevica.kulichki.net/HE2/he2510.htm Անդրկովկասը 11-15-րդ դարերում]</ref>: Անկում ապրած էին [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդական կայսրութիւն]]ն ու [[Վրացական Թագաւորութիւն|Վրացական թագաւորութիւն]]ը<ref name="b"/><ref name="ՀՍՀ Երևան">Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հատոր 3, էջ 547-564, 1976 թ</ref>, ասպարեզէն հեռացած էին դարաւոր պատմութիւն ունեցող [[Բագրատունիներու Թագաւորութիւն|Բագրատունիներ]]ը, [[Արծրունիներու Թագաւորութիւն|Արծրունիեր]]ն ու Սիւնիները<ref name="b"/><ref name="ՀՍՀ Երևան"/>: Վրաց Բագրատունիներու հովանաւորութեան տակ ստեղծուած [[Զաքարեաններ (արեւմտահայերէն)|Զաքարեաններ]]ու իշխանապետութեան օրերուն առաջացած իշխանական տուները՝ [[Օրբելեաններ]]ը, [[Պահլաւունիներ]]ը, Պռոշեանները եւս հետզհետէ անկում կ'ապրէին<ref name="b"/>: [[Հայկական Լեռնաշխարհ (արեւմտահայերէն)|Հայկական լեռնաշխարհ]]ով մէկ ցրուած էին հայոց պետականութեան մնացորդները՝ մանրումիջին իշխանութիւնները<ref name="b"/>, որոնք ի վիճակի չէին ղեկավարելու հայ ժողովուրդին ազատագրական պայքարը՝ սելճուքներու, մոնկոլներու եւ թուրքմեններու դէմ<ref name="b"/><ref>[http://web.archive.org/web/20120603234033/http://www.yerevan.am/edfiles/files/ANDZNAGIR/patmakan%20aknark.pdf Երևան․ պատմական ակնարկ]</ref>: Դարու թերեւս միակ նշանակալի իրադարձութիւնը [[1441]] թուականին Կիլիկիայէն կաթողիկոսական աթոռի տեղափոխումն էր՝ [[Վաղարշապատ (արեւմտահայերէն)|Վաղարշապատ]], եւ եկեղեցին սկսաւ համախմբել հայ ժողովուրդը իր շուրջ<ref name="b"/>: 1440 թուականէն Երեւանը կը դառնայ [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստան]]ի վարչաքաղաքական, առեւտրական եւ արհեստագործական կեդրոն<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_pictures/1047/%D0%95%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BD «Популярная художественная энциклопедия.» Под ред. Полевого В.М.; М.: Издательство "Советская энциклопедия", 1986.]</ref>։
+Հայ ժողովուրդը՝ 15-րդ դարէն սկսեալ, [[Մեծ Հայք (արեւմտահայերէն)|Մեծ Հայք]]ի տարածքին վրայ թագաւորութենէ զուրկ էր: [[1375]] թուականին կործանուած էր հայկական վերջին թագաւորութիւնը՝ [[Կիլիկիոյ Հայոց Թագաւորութիւն]]ը<ref name="e">[http://gumilevica.kulichki.net/HE2/he2510.htm Անդրկովկասը 11-15-րդ դարերում]</ref>: Անկում ապրած էին [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդական կայսրութիւն]]ն ու [[Վրացական Թագաւորութիւն|Վրացական թագաւորութիւն]]ը<ref name="b"/><ref name="ՀՍՀ Երևան">Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հատոր 3, էջ 547-564, 1976 թ</ref>, ասպարեզէն հեռացած էին դարաւոր պատմութիւն ունեցող [[Բագրատունիներու Թագաւորութիւն|Բագրատունիներ]]ը, [[Արծրունիներու Թագաւորութիւն|Արծրունիեր]]ն ու Սիւնիները<ref name="b"/><ref name="ՀՍՀ Երևան"/>: Վրաց Բագրատունիներու հովանաւորութեան տակ ստեղծուած [[Զաքարեաններ (արեւմտահայերէն)|Զաքարեաններ]]ու իշխանապետութեան օրերուն առաջացած իշխանական տուները՝ [[Օրբելեաններ]]ը, [[Պահլաւունիներ]]ը, Պռոշեանները եւս հետզհետէ անկում կ'ապրէին<ref name="b"/>: [[Հայկական Լեռնաշխարհ (արեւմտահայերէն)|Հայկական լեռնաշխարհ]]ով մէկ ցրուած էին հայոց պետականութեան մնացորդները՝ մանրումիջին իշխանութիւնները<ref name="b"/>, որոնք ի վիճակի չէին ղեկավարելու հայ ժողովուրդին ազատագրական պայքարը՝ սելճուքներու, մոնկոլներու եւ թուրքմեններու դէմ<ref name="b"/><ref>[http://web.archive.org/web/20120603234033/http://www.yerevan.am/edfiles/files/ANDZNAGIR/patmakan%20aknark.pdf Երևան․ պատմական ակնարկ]</ref>: Դարուն թերեւս միակ նշանակալի իրադարձութիւնը [[1441]] թուականին Կիլիկիայէն կաթողիկոսական աթոռի տեղափոխումն էր՝ [[Վաղարշապատ (արեւմտահայերէն)|Վաղարշապատ]], եւ եկեղեցին սկսաւ համախմբել հայ ժողովուրդը իր շուրջ<ref name="b"/>: 1440 թուականէն Երեւանը կը դառնայ [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստան]]ի վարչաքաղաքական, առեւտրական եւ արհեստագործական կեդրոն<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_pictures/1047/%D0%95%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BD «Популярная художественная энциклопедия.» Под ред. Полевого В.М.; М.: Издательство "Советская энциклопедия", 1986.]</ref>։
 == Ծանօթագրութիւններ ==