«Վահան Գարտաշեան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added

Գծային

08:26, 9 Սեպտեմբեր 2016-ի տարբերակ

Կաղապար:ԱՀ Գարտաշեան Վահան (1 Դեկտեմբեր 1883, Կեսարիա - 12 Յունիս 1934, Նիւ Եորք), փաստաբան եւ մտաւորական։

Կը պատկանի Եիտիգարտաշեաններու ընտանիքին, որոնց մէկ ճիւղը կը գտնուի Ռումանիա եւ միւսը՝ Եգիպտոս: Իր նախակրթութիււնը ստացած է իր ծննդավայրին վարժարանը եւ յետոյ յաճախած՝ Սէնթ Պազիլ Յիսուսեանց վարժարանը (1890-1900): 2 Յուլիս 1902ին կ’երթայ Մ. Նահանգները եւ կը մտնէ Եէյլի համալսարանը եւ կը հետեւի օրէնսգիտութեան (1905-1908): Համալսարանը աւարտելէ յետոյ կ’ընդունուի օրէնսգէտներու կաճառին մէջ եւ 1909ին կը կազմէ ընկերակցութիւն մը ուրիշ փաստաբանի մը հետ: 1911ին կ’ըլլայ տնօրէն, խորհրդական եւ վիճակագիր Ամերիկայի Օսմ. Առեւտրական Սենեակին եւ խորհրդական Ուաշինկթընի Թրքական Դեսպանատան եւ Նիւ Եորքի Թրքական Ընդհ. Հիւպատոսարանին (1910-1914): 1913ին Ելմտական գործակալ Թուքիոյ Միացեալ Նահանգաց մէջ, եւ 1914ին օգնական բարձր յանձնակատար Թուրքիոյ՝ Սան Ֆրանչիսքօի Միջազգային արուեստահանդէսին:

Ընդհանուր պատերազմէն յետոյ թրքական ծառայութիւնը կը թօթափէ եւ կը գտնուի ազգային կեանքի մէջ, եւ կ’աշխատի հայկական անկախութեան դատին համար եւ կը վարէ Հոկտեմբեր 1918էն 1923 պատուակալ տնօրէնութիւնը Փրէս Պիւրոյի եւ James W. Gerardի ատենապետութեան տակ գործող Հայաստանի Անկախութեան Ամերիկեան Յանձնախումբին:

Հեղինակած է այլեւայլ գիրքեր, ինչպէս Օսմ. Կայսրութիւնը Ի. Դարուն (1908): Արեւելեան տնդրոյ վրայ կարճ բացատրութիւն մը (1908), Խորհրդարանական օրինաց սկզբունքները (1909), Արդի կեանքը թրքական հարէմին մէջ (1912), Հայաստան եւ Հայք (1916): Ունի բազմաթիւ յօդուածներ եւ տետրակներ Արեւելեան խնդրոյն մասին (1916-1923). Հայկ եւ Արման անուններով աշխատակցած է Հայրենիքի: 1907-1923 շրջանին կատարած է գիտական կաճառներու եւ Համալսարաններու մէջ բազմաթիւ բանախօսութիւններ Արեւելեան խնդրոյն եւ անոր յարակից նիւթերու մասին:

Վահան Գարտաշեան թերեւս տաղանդ ունէր սակայն դժբախտութիւն մըն է որ նկարագրով բախտախնդի մը եղած է: 1908ին ամուսնանալով տարէց այրի Ամերիկուհիի մը հետ, անոր նիւթական միջոցները ուզած է իրեն բարձրացման պատուանդան դարձնել, եւ ասոր համար է որ իր ծառայութիւնը տրամադրած է նախ Թուրքերուն: Կարծելով թէ կրնայ օգտագործել Թուրք կառավարութիւնը 1913ին կ’երթայ Կ. Պոլիս, իբր թէ լուսաւորելու համար Թուրք ժողովուրդը եւ Թուրք կառավարութիւնը թէ Օսմ. կայսրութիւնը կազմող զանազան ցեղերը պարտ էին սորվիլ բարեկամ ըլլել իրարու հետ եւ մշակել եղբայրութեան ոգին: Միւս կողմէ Ամերիկացիներուն կը ներկայանար իբր պետը կազմակերպութեան մը, որուն նպատակն էր «յառաջացնել Թուրքիոյ մէջ բարոյական վիճակներ, որոնք հարկաւոր էին նոր բէժիմին յաջողութեան»: Արդարեւ Թուրքիայէն կը դառնար ձեռք բերած վերը նշանակուած շահաբեր պաշտօնները, (Ելեւմտական գործեկել, օգնական բարձր յանձնակատարի եւ փաստաբան Նիւ Եորքի թուրք հիւպատոսարանին) որոնք պահեց մինչեւ 1918 գէթ իբր տիտղոս, եւ գործակցեցաւ այն մարդոց որոնք Թուրքիոյ ամբողջութիւնը պաշտպանելու նպատակով ծրագիրներ կը յղանային եւ կը պատրաստէին «Reconstruction Work in Turkey» գիրքը որ հազարաւոր օրինակներով ձրի ցրուուեցաւ, եւ խոշոր դեր կատարեց ամերիկացիներու միտքերը յեղաշրջելուն մէջ:

Սակայն իր արկածախնդրական բազմաթիւ արարքներուն մէջ գլուխ-գործոցը պիտի մնայ 1921ին հրատարակած տետրակը «Ուիլսըն Հայաստանի կործանիչ» խորագրով որով կը յարձակէր Նախագահ Ուիլսընին, Մերձաւոր Արեւելքի Նպաստամատոյցին եւ Ամերիկեան Միսիոնարներուն վրայ, զանոնք մատնանշելով իբր Հայաստանի դժբախտութեան երկարաձգման պատասխանատու, ինչ որ պատճառ եղաւ որ Կ. Պոլսոյ հայ երեք հոգեւոր պետերը 20 Մայիս 1921ին պաշտօնական յայտարարութեամբ դատապարտեն զինքը: Վահան Գարտաշեան, երբեմն հակառակորդ յետոյ անձնւէր գործիչ Դաշնակցութեան, մեռաւ 12 Յունիս 1934ին ի Նիւ Եորք:

Գարտաշեան որդին էր Նազար Գարտաշեանի: 1920էն ի վեր, երբ Սովիէթ Ռուսիոյ կողմէ գրաւուեցաւ կարճատեւ Հայկական Հանրապետութիւնը, Գարտաշեան փաստաբանն էր Հայկական Հանրապետութեան պատուիրակութեան, որ ստորագրեց Սէվրի դաշնագիրը եւ օրինաւոր յաջորդն է Հայկական Հանրապետութեան կառավարութեան, որուն կեդրոնը կը գտնուի Բարիզ:

Գարտաշեան խիստ քննադատ մըն էր Մ. Նահանգներու արտաքին քաղաքականութեան՝ Թուրքիոյ վերաբերմամբ, եւ 1923ի Ապրիլին ծերակուտեիեն Պորահի գրած նամակով մը ամբաստանեց թէ՝ նախագահին դահլիճին երկու անդամները Լօզանի քօնֆէրանսին մէջ ծախեցին հայկական դատը... Կարճ ժամանակ կը յետոյ, Գարտաշեան իբր փաստաբանը Հայկ. Հանրապետութեան պատուիրակութեան նամակ մը ուղղեց նախագահ Գուլիճին, հրաւիրելով Միացեալ Նահանգները որ պատուիրակութեան հետ միասին Լահէի իրաւաբանական մնայուն Ատեանին ենթարկեն Մ. Նահանգներու եւ Հայաստենի միջեւ գոյութիւն ունեցող խնդիրները...

Գարտաշեան դասախօսեց Եէյլ համալսարանի եւ այլ հաստատութեանց մէջ:

Աղբիւրներ

Հայ Հանրագիտակ, Հ. Մկրտիչ Վարդ. Պոտուրեան, 1938, Պուքրէշ, Հատոր Գ․, էջ 484:

@@ Տող 1. / Տող 1. @@
 {{ԱՀ}}
+'''Գարտաշեան Վահան''' ([[1 Դեկտեմբեր]] [[1883]], Կեսարիա - [[12 Յունիս]] [[1934]], Նիւ Եորք), փաստաբան եւ մտաւորական։
-'''Գարտաշեան Վահան''', փաստաբան մտաւորական, ծնած է [[Կեսարիա]] [[1 Դեկտեմբեր]] [[1883]]ին եւ կը պատկանի Եիտիգարտաշեաններու ընտանիքին, որոնց մէկ ճիւղը կը գտնուի Ռումանիա եւ միւսը՝ [[Եգիպտոս]]: Իր նախակրթութիււնը ստացած է իր ծննդավայրին վարժարանը եւ յետոյ յաճախած՝ Սէնթ Պազիլ Յիսուսեանց վարժարանը ([[1890]]-[[1900]]): [[2 Յուլիս]] [[1902]]ին կ’երթայ Մ. Նահանգները եւ կը մտնէ Եէյլի համալսարանը եւ կը հետեւի օրէնսգիտութեան ([[1905]]-[[1908]]): Համալսարանը աւարտելէ յետոյ կ’ընդունուի օրէնսգէտներու կաճառին մէջ եւ [[1909]]ին կը կազմէ ընկերակցութիւն մը ուրիշ փաստաբանի մը հետ: [[1911]]ին կ’ըլլայ տնօրէն, խորհրդական եւ վիճակագիր [[Ամերիկա|Ամերիկայի]] Օսմ. Առեւտրական Սենեակին եւ խորհրդական Ուաշինկթընի Թրքական Դեսպանատան եւ [[Նիւ Եորք|Նիւ Եորքի]] Թրքական Ընդհ. Հիւպատոսարանին ([[1910]]-[[1914]]): [[1913]]ին Ելմտական գործակալ Թուքիոյ Միացեալ Նահանգաց մէջ, եւ [[1914]]ին օգնական բարձր յանձնակատար [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]]՝ Սան Ֆրանչիսքօի Միջազգային արուեստահանդէսին:
+Կը պատկանի Եիտիգարտաշեաններու ընտանիքին, որոնց մէկ ճիւղը կը գտնուի Ռումանիա եւ միւսը՝ [[Եգիպտոս]]: Իր նախակրթութիււնը ստացած է իր ծննդավայրին վարժարանը եւ յետոյ յաճախած՝ Սէնթ Պազիլ Յիսուսեանց վարժարանը ([[1890]]-[[1900]]): [[2 Յուլիս]] [[1902]]ին կ’երթայ Մ. Նահանգները եւ կը մտնէ Եէյլի համալսարանը եւ կը հետեւի օրէնսգիտութեան ([[1905]]-[[1908]]): Համալսարանը աւարտելէ յետոյ կ’ընդունուի օրէնսգէտներու կաճառին մէջ եւ [[1909]]ին կը կազմէ ընկերակցութիւն մը ուրիշ փաստաբանի մը հետ: [[1911]]ին կ’ըլլայ տնօրէն, խորհրդական եւ վիճակագիր [[Ամերիկա|Ամերիկայի]] Օսմ. Առեւտրական Սենեակին եւ խորհրդական Ուաշինկթընի Թրքական Դեսպանատան եւ [[Նիւ Եորք|Նիւ Եորքի]] Թրքական Ընդհ. Հիւպատոսարանին ([[1910]]-[[1914]]): [[1913]]ին Ելմտական գործակալ Թուքիոյ Միացեալ Նահանգաց մէջ, եւ [[1914]]ին օգնական բարձր յանձնակատար [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]]՝ Սան Ֆրանչիսքօի Միջազգային արուեստահանդէսին:
 Ընդհանուր պատերազմէն յետոյ թրքական ծառայութիւնը կը թօթափէ եւ կը գտնուի ազգային կեանքի մէջ, եւ կ’աշխատի հայկական անկախութեան դատին համար եւ կը վարէ Հոկտեմբեր [[1918]]էն [[1923]] պատուակալ տնօրէնութիւնը Փրէս Պիւրոյի եւ James W. Gerardի ատենապետութեան տակ գործող Հայաստանի Անկախութեան Ամերիկեան Յանձնախումբին:
 Հեղինակած է այլեւայլ գիրքեր, ինչպէս Օսմ. Կայսրութիւնը Ի. Դարուն ([[1908]]): Արեւելեան տնդրոյ վրայ կարճ բացատրութիւն մը (1908), Խորհրդարանական օրինաց սկզբունքները ([[1909]]), Արդի կեանքը թրքական հարէմին մէջ ([[1912]]), Հայաստան եւ Հայք ([[1916]]):
 Ունի բազմաթիւ յօդուածներ եւ տետրակներ Արեւելեան խնդրոյն մասին ([[1916]]-[[1923]]). Հայկ եւ Արման անուններով աշխատակցած է Հայրենիքի: [[1907]]-1923 շրջանին կատարած է գիտական կաճառներու եւ Համալսարաններու մէջ բազմաթիւ բանախօսութիւններ Արեւելեան խնդրոյն եւ անոր յարակից նիւթերու մասին:
 Վահան Գարտաշեան թերեւս տաղանդ ունէր սակայն դժբախտութիւն մըն է որ նկարագրով բախտախնդի մը եղած է: 1908ին ամուսնանալով տարէց այրի Ամերիկուհիի մը հետ, անոր նիւթական միջոցները ուզած է իրեն բարձրացման պատուանդան դարձնել, եւ ասոր համար է որ իր ծառայութիւնը տրամադրած է նախ Թուրքերուն: Կարծելով թէ կրնայ օգտագործել Թուրք կառավարութիւնը 1913ին կ’երթայ Կ. Պոլիս, իբր թէ լուսաւորելու համար Թուրք ժողովուրդը եւ Թուրք կառավարութիւնը թէ Օսմ. կայսրութիւնը կազմող զանազան ցեղերը պարտ էին սորվիլ բարեկամ ըլլել իրարու հետ եւ մշակել եղբայրութեան ոգին: Միւս կողմէ Ամերիկացիներուն կը ներկայանար իբր պետը կազմակերպութեան մը, որուն նպատակն էր «յառաջացնել Թուրքիոյ մէջ բարոյական վիճակներ, որոնք հարկաւոր էին նոր բէժիմին յաջողութեան»: Արդարեւ Թուրքիայէն կը դառնար ձեռք բերած վերը նշանակուած շահաբեր պաշտօնները, (Ելեւմտական գործեկել, օգնական բարձր յանձնակատարի եւ փաստաբան Նիւ Եորքի թուրք հիւպատոսարանին) որոնք պահեց մինչեւ 1918 գէթ իբր տիտղոս, եւ գործակցեցաւ այն մարդոց որոնք Թուրքիոյ ամբողջութիւնը պաշտպանելու նպատակով ծրագիրներ կը յղանային եւ կը պատրաստէին «Reconstruction Work in Turkey» գիրքը որ հազարաւոր օրինակներով ձրի ցրուուեցաւ, եւ խոշոր դեր կատարեց ամերիկացիներու միտքերը յեղաշրջելուն մէջ:
 Սակայն իր արկածախնդրական բազմաթիւ արարքներուն մէջ գլուխ-գործոցը պիտի մնայ 1921ին հրատարակած տետրակը «Ուիլսըն Հայաստանի կործանիչ» խորագրով որով կը յարձակէր Նախագահ Ուիլսընին, Մերձաւոր Արեւելքի Նպաստամատոյցին եւ Ամերիկեան Միսիոնարներուն վրայ, զանոնք մատնանշելով իբր Հայաստանի դժբախտութեան երկարաձգման պատասխանատու, ինչ որ պատճառ եղաւ որ Կ. Պոլսոյ հայ երեք հոգեւոր պետերը [[20 Մայիս]] [[1921]]ին պաշտօնական յայտարարութեամբ դատապարտեն զինքը: Վահան Գարտաշեան, երբեմն հակառակորդ յետոյ անձնւէր գործիչ Դաշնակցութեան, մեռաւ [[12 Յունիս]] [[1934]]ին ի Նիւ Եորք:
 Գարտաշեան որդին էր Նազար Գարտաշեանի: [[1920]]էն ի վեր, երբ Սովիէթ Ռուսիոյ կողմէ գրաւուեցաւ կարճատեւ Հայկական Հանրապետութիւնը, Գարտաշեան փաստաբանն էր Հայկական Հանրապետութեան պատուիրակութեան, որ ստորագրեց Սէվրի դաշնագիրը եւ օրինաւոր յաջորդն է Հայկական Հանրապետութեան կառավարութեան, որուն կեդրոնը կը գտնուի Բարիզ:
 Գարտաշեան խիստ քննադատ մըն էր Մ. Նահանգներու արտաքին քաղաքականութեան՝ Թուրքիոյ վերաբերմամբ, եւ 1923ի Ապրիլին ծերակուտեիեն Պորահի գրած նամակով մը ամբաստանեց թէ՝ նախագահին դահլիճին երկու անդամները Լօզանի քօնֆէրանսին մէջ ծախեցին հայկական դատը... Կարճ ժամանակ կը յետոյ, Գարտաշեան իբր փաստաբանը Հայկ. Հանրապետութեան պատուիրակութեան նամակ մը ուղղեց նախագահ Գուլիճին, հրաւիրելով Միացեալ Նահանգները որ պատուիրակութեան հետ միասին Լահէի իրաւաբանական մնայուն Ատեանին ենթարկեն Մ. Նահանգներու եւ Հայաստենի միջեւ գոյութիւն ունեցող խնդիրները...
 Գարտաշեան դասախօսեց Եէյլ համալսարանի եւ այլ հաստատութեանց մէջ:
 == Աղբիւրներ ==
-* Հայ Հանրագիտակ, Հ. Մկրտիջ Վարդ. Պոտուրեան, 1938, Պուքրէշ, Հատոր  Գ, էջ 484:
+* Հայ Հանրագիտակ, Հ. Մկրտիչ Վարդ. Պոտուրեան, 1938, Պուքրէշ, Հատոր  Գ․, էջ 484: