«Արաբական Արշաւանքները Դէպի Պարսկաստան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
Չ clean up, փոխարինվեց: ընդհամենը → ընդամենը (3) oգտվելով ԱՎԲ
Տող 18. Տող 18.
}}
}}


'''Արաբական արշաւանքները դէպի Պարսկաստան'''('''Պարսկաստանի իսլամական նուաճում''', նաեւ '''Իրանի արաբական նուաճում'''<ref>http://www.iranicaonline.org/articles/arab-ii</ref>),[[Սասանեան Պարսկաստան|Սասանեան Պարսկաստանի]] գրաւումը [[իսլամ արաբներ|իսլամ արաբներիու]] կողմէն [[651 թուական|651 թուականին]] եւ Իրանի մէջ զրադաշտականութեան աստիճանական անկումը:
'''Արաբական արշաւանքները դէպի Պարսկաստան'''('''Պարսկաստանի իսլամական նուաճում''', նաեւ '''Իրանի արաբական նուաճում'''<ref>http://www.iranicaonline.org/articles/arab-ii</ref>),[[Սասանեան Պարսկաստան]]ի գրաւումը [[իսլամ արաբներ]]իու կողմէն [[651 թուական]]ին եւ Իրանի մէջ զրադաշտականութեան աստիճանական անկումը:


Իսլամներու վերելքը ինկաւ [[Պարսկաստան (արեւմտահայերէն)|Պարսկաստանի]] քաղաքական եւ ռազմական անկման հետ: Ժամանակին երկու գերհզոր կայսրութիւններ Սասանեան Պարսկաստանն ու [[Արեւելահռոմէական կայսրութիւն]]ը քսան տարի տեւած քայքայիչ պատերազմի հետեւանքով հիւծուած էին: [[Խոսրով Բ. Փարուեզ]]ի սպանութիւնէն ետք 4 տարուայ ընթացքին գահին նստած էին 10 տարբեր թեկնածուներ, իսկ վերջինը՝ [[Հազկերտ Գ]].-ը ընդամենը 8 տարեկան երեխայ էր:

Իսլամներու վերելքը ինկաւ [[Պարսկաստան (արեւմտահայերէն)|Պարսկաստանի]] քաղաքական եւ ռազմական անկման հետ: Ժամանակին երկու գերհզոր կայսրութիւններ Սասանեան Պարսկաստանն ու [[Արեւելահռոմէական կայսրութիւն|Արեւելահռոմէական կայսրութիւնը]] քսան տարի տեւած քայքայիչ պատերազմի հետեւանքով հիւծուած էին: [[Խոսրով Բ. Փարուեզ|Խոսրով Բ. Փարուեզի]] սպանութիւնէն ետք 4 տարուայ ընթացքին գահին նստած էին 10 տարբեր թեկնածուներ, իսկ վերջինը՝ [[Հազկերտ Գ]].-ը ընդհամենը 8 տարեկան երեխայ էր:


Արաբները առաջին անգամ յարձակեցան Սասանեան Պարսկաստանի վրայ [[633]] թուականին, երբ զօրավար [[Խալիդ իբն Վալիդ (արեւմտահայերէն)|Խալիդ իբն Վալիդը]] ներխուժեց Միջագետք (ներկայիս [[Իրաք (արեւմտահայերէն)|Իրաք]]), որ Սասանեաններու քաղաքական եւ տնտեսական կեդրոնն էր<ref>[http://books.google.nl/books?id=WLY4GML3GBoC&pg=PA180&dq=iraq+political+economic+centre+sassanid&hl=en&sa=X&ei=f1InUfafIYuR0QW7wIGYBQ&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=iraq%20political%20economic%20centre%20sassanid&f=false «Հիշողության և ցանկության միջև. Մերձավոր Արևելքը անհանգիստ դարաշրջանում» (էջ. 180) ({{lang-en|Between Memory and Desire: The Middle East in a Troubled Age}})]</ref>: Սակայն Խալիդի տեղափոխումը դէպի [[բիւզանդական տարածք]], թոյլ տուաւ պարսիկներուն անցնիլ հակայարձակման եւ ետ բերել կորսուած տարածքները: Երկրորդ ներխուժումը սկսաւ [[636]] թուականին [[Սաադ իբն Աբի Վաքաս (արեւմտահայերէն)|Սաադ իբն Աբի Վաքասի]] գլխաւորութեամբ, որուն օրով արաբները վճռական հաղթանակ տարին [[Քադիսիօյ ճակատամարտ|Քադիսիոյ ճակատամարտին]]: Այդ պարտութեան հետեւանքով պարսիկները կորսնցուցին [[Իրան (արեւմտահայերէն)|Իրանէն]] արեւմուտք ինկած տարածքները. [[Զագրոսի լեռնաշղթայ (արեւմտահայերէն)|Զագրոսի լեռնաշղթան]] դարձաւ բնական սահման նորաստեղծ արաբական [[Ռաշիդուն խալիֆայութիւն|Ռաշիդուն խալիֆայութեան]] եւ Սասանեաններու միջեւ: Չնայած պարսիկները կ՝իրականացնէին անդադար ասպատակութիւններ կորսուած տարածքներուն, [[642]] թուականին [[խալիֆ Ումար (արեւմտահայերէն)|խալիֆ Ումարը]] հրամայեց նոր արշաւանք կազմակերպել դէպի [[Պարսկաստան (արեւմտահայերէն)|Պարսկաստան]]: Ան աւարտեց [[651]] թուականին վերջինիս լիակատար պարտութեամբ եւ ներառմամբ խալիֆայութեան կազմին մէջ: Պարսկաստանի արագ նուաճումը, որ հնարաւոր դարձաւ լաւ համաձայնուած եւ մեծ տարածութիւններ ունեցող տարբեր զօրաջոկատներու շնորհիւ, Ումարի մեծագոյն նուաճումն էր, որ բերաւ անոր մեծ ռազմական եւ քաղաքական գործչի հեղինակութիւն<ref name="ReferenceA">«Պարսկաստանի իսլամական նվաճումը» ({{lang-en|The Muslim Conquest of Persia}}), Ա. Ի. Ակրամ գլուխ 1: ISBN 978-0-19-597713-4, 9780195977134</ref>:
Արաբները առաջին անգամ յարձակեցան Սասանեան Պարսկաստանի վրայ [[633]] թուականին, երբ զօրավար [[Խալիդ իբն Վալիդ (արեւմտահայերէն)|Խալիդ իբն Վալիդը]] ներխուժեց Միջագետք (ներկայիս [[Իրաք (արեւմտահայերէն)|Իրաք]]), որ Սասանեաններու քաղաքական եւ տնտեսական կեդրոնն էր<ref>[http://books.google.nl/books?id=WLY4GML3GBoC&pg=PA180&dq=iraq+political+economic+centre+sassanid&hl=en&sa=X&ei=f1InUfafIYuR0QW7wIGYBQ&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=iraq%20political%20economic%20centre%20sassanid&f=false «Հիշողության և ցանկության միջև. Մերձավոր Արևելքը անհանգիստ դարաշրջանում» (էջ. 180) ({{lang-en|Between Memory and Desire: The Middle East in a Troubled Age}})]</ref>: Սակայն Խալիդի տեղափոխումը դէպի [[բիւզանդական տարածք]], թոյլ տուաւ պարսիկներուն անցնիլ հակայարձակման եւ ետ բերել կորսուած տարածքները: Երկրորդ ներխուժումը սկսաւ [[636]] թուականին [[Սաադ իբն Աբի Վաքաս (արեւմտահայերէն)|Սաադ իբն Աբի Վաքասի]] գլխաւորութեամբ, որուն օրով արաբները վճռական հաղթանակ տարին [[Քադիսիօյ ճակատամարտ|Քադիսիոյ ճակատամարտին]]: Այդ պարտութեան հետեւանքով պարսիկները կորսնցուցին [[Իրան (արեւմտահայերէն)|Իրանէն]] արեւմուտք ինկած տարածքները. [[Զագրոսի լեռնաշղթայ (արեւմտահայերէն)|Զագրոսի լեռնաշղթան]] դարձաւ բնական սահման նորաստեղծ արաբական [[Ռաշիդուն խալիֆայութիւն|Ռաշիդուն խալիֆայութեան]] եւ Սասանեաններու միջեւ: Չնայած պարսիկները կ՝իրականացնէին անդադար ասպատակութիւններ կորսուած տարածքներուն, [[642]] թուականին [[խալիֆ Ումար (արեւմտահայերէն)|խալիֆ Ումարը]] հրամայեց նոր արշաւանք կազմակերպել դէպի [[Պարսկաստան (արեւմտահայերէն)|Պարսկաստան]]: Ան աւարտեց [[651]] թուականին վերջինիս լիակատար պարտութեամբ եւ ներառմամբ խալիֆայութեան կազմին մէջ: Պարսկաստանի արագ նուաճումը, որ հնարաւոր դարձաւ լաւ համաձայնուած եւ մեծ տարածութիւններ ունեցող տարբեր զօրաջոկատներու շնորհիւ, Ումարի մեծագոյն նուաճումն էր, որ բերաւ անոր մեծ ռազմական եւ քաղաքական գործչի հեղինակութիւն<ref name="ReferenceA">«Պարսկաստանի իսլամական նվաճումը» ({{lang-en|The Muslim Conquest of Persia}}), Ա. Ի. Ակրամ գլուխ 1: ISBN 978-0-19-597713-4, 9780195977134</ref>:


[[Իրանցի պատմաբաններ (արեւմտահայերէն)|Իրանցի պատմաբանները]], մէջբերելով արաբական աղբիւրները,կը պաշտպանեն իրենց նախնիներուն եւ տեսակետ կը յայտնեն, որ «ի հակադրութիւն որոշ պատմաբաններու, պարսիկները իրականին արաբներու դյմ կռուած են երկար ու կատաղի»<ref>Միլանի Ա., «Կորցված իմաստություն» ({{lang-en|Lost Wisdom}}): 2004 ISBN 978-0-934211-90-1 p.15</ref>։Արդէն [[651]] թուականին Իրանի քաղաքային բնակավայրերու մեծ մասը կը գտնուէր արաբներու իշխանութեան տակ. բացառութիւն կը կազմէին [[Տրանսօքսիանա (արեւմտահայերէն)|Տրանսօքսիանան]] եւ [[մերձկասպեան նահանգներ (արեւմտահայերէն)|մերձկասպեան նահանգները]]: Չնայած որոշ տեղերու մէջ կազմակերպուած տեղային դիմադրութեանը, ոչ մէկը չպսաեց յաջողութեամբ: Արաբական տիրապետութեան օրով տեղի ունեցան տարբեր ապստամբութիւններ, սակայն ամէն անգամ խալիֆի կողմէն ուղարկուած օգնական ուժերը կը յաջողուէին ճնշել խռովութիւնները: Օրինակ կրնայ ծառայել [[Բուխարա (արեւմտահայերէն)|Բուխարայի]] բազմաթիւ ձախողուած ապստամբութիւնները: Սակայն Իրանի իսլամականացումը աստիճանական գործընթաց էր: Այդ ժամանակի ընթացքին տեղի ունեցան բազմաթիւ վայրագութիւններ, այդ թիւին մէջ զրադաշտական սրբազան ձեռագրերու այրումն ու մոգերու սպանութիւնը<ref>(Բաալդորի, Ֆութուհ, էջ 421; Բիրունի, Աթար, էջ 35)</ref>: Կորսցնելով քաղաքական անկախութիւնը, պարսիկները պահպանեցին իրենց ազգային դիմանկարը պարսկերենիու եւ պարսկական մշակոյթի շնորհիւ: Չնայած անոր իսլամը վերջ ի վերջոյ դարձաւ գերիշխող կրօն. որոշները կ՝ընդունէին ելլելով քաղաքական, սոցիալական, մշակութային կամ կրօնական պատճառներով, իսկ միւսները՝ ընդամենը հաւատալով իրենց ուղղուած հորդորներուն<ref>Մուհամմադ Մուհամմադի Մալայերի, «Թարիխ-ի Ֆառհանգ-ի Իրան» (Իրանի մշակութային պատմությունը). 4 հատոր. Թեհրան. 1982</ref><ref>{{cite book|author=ʻԱբն ալ-Հուսայն Զարինքուբ|authorlink=Աբդուլհուսեին Զարինքուբ|title=Դու քարն-ի սուկուտ. սարգուզաշտ-ի հավադիս վա ավզա-իտարիկհի դար դւ քարն-ի ավվալ-ի իսլամ (Լռության երկու դար)|location=Թեհրան|publisher=Sukhan|year=1379 (2000)|oclc=46632917}}</ref>։

[[Իրանցի պատմաբաններ (արեւմտահայերէն)|Իրանցի պատմաբանները]], մէջբերելով արաբական աղբիւրները,կը պաշտպանեն իրենց նախնիներուն եւ տեսակետ կը յայտնեն, որ «ի հակադրութիւն որոշ պատմաբաններու, պարսիկները իրականին արաբներու դյմ կռուած են երկար ու կատաղի»<ref>Միլանի Ա., «Կորցված իմաստություն» ({{lang-en|Lost Wisdom}}): 2004 ISBN 978-0-934211-90-1 p.15</ref>։Արդէն [[651]] թուականին Իրանի քաղաքային բնակավայրերու մեծ մասը կը գտնուէր արաբներու իշխանութեան տակ. բացառութիւն կը կազմէին [[Տրանսօքսիանա (արեւմտահայերէն)|Տրանսօքսիանան]] եւ [[մերձկասպեան նահանգներ (արեւմտահայերէն)|մերձկասպեան նահանգները]]: Չնայած որոշ տեղերու մէջ կազմակերպուած տեղային դիմադրութեանը, ոչ մէկը չպսաեց յաջողութեամբ: Արաբական տիրապետութեան օրով տեղի ունեցան տարբեր ապստամբութիւններ, սակայն ամէն անգամ խալիֆի կողմէն ուղարկուած օգնական ուժերը կը յաջողուէին ճնշել խռովութիւնները: Օրինակ կրնայ ծառայել [[Բուխարա (արեւմտահայերէն)|Բուխարայի]] բազմաթիւ ձախողուած ապստամբութիւնները: Սակայն Իրանի իսլամականացումը աստիճանական գործընթաց էր: Այդ ժամանակի ընթացքին տեղի ունեցան բազմաթիւ վայրագութիւններ, այդ թիւին մէջ զրադաշտական սրբազան ձեռագրերու այրումն ու մոգերու սպանութիւնը<ref>(Բաալդորի, Ֆութուհ, էջ 421; Բիրունի, Աթար, էջ 35)</ref>: Կորսցնելով քաղաքական անկախութիւնը, պարսիկները պահպանեցին իրենց ազգային դիմանկարը պարսկերենիու եւ պարսկական մշակոյթի շնորհիւ: Չնայած անոր իսլամը վերջ ի վերջոյ դարձաւ գերիշխող կրօն. որոշները կ՝ընդունէին ելլելով քաղաքական, սոցիալական, մշակութային կամ կրօնական պատճառներով, իսկ միւսները՝ ընդհամենը հաւատալով իրենց ուղղուած հորդորներուն<ref>Մուհամմադ Մուհամմադի Մալայերի, «Թարիխ-ի Ֆառհանգ-ի Իրան» (Իրանի մշակութային պատմությունը). 4 հատոր. Թեհրան. 1982</ref><ref>{{cite book|author=ʻԱբն ալ-Հուսայն Զարինքուբ|authorlink=Աբդուլհուսեին Զարինքուբ|title=Դու քարն-ի սուկուտ. սարգուզաշտ-ի հավադիս վա ավզա-իտարիկհի դար դւ քարն-ի ավվալ-ի իսլամ (Լռության երկու դար)|location=Թեհրան|publisher=Sukhan|year=1379 (2000)|oclc=46632917}}</ref>։



== Պատմագրութիւն եւ նորագոյն ուսումնասիրութիւններ ==
== Պատմագրութիւն եւ նորագոյն ուսումնասիրութիւններ ==
Երբ արեւմտեան պատմաբանները առաջին անգամ սկսան ուսումնասիրել արաբական արշաւանքներուն մասին դէպի Պարսկաստան, անոնք միայն կը հիմնուէին հայազգի [[Սեբեոս (արեւմտահայերէն)|Սեբեոսի]] եւ յետագային գրուած արաբական աղբիւրներու վրայ: Կարեւորագոյն աշխատանքներէն էր [[Արթիւր Քրիստենսեն |Արթիւր Քրիստենսենի]] [[1944]] թուականին [[Կոպենհագեն (արեւմտահայերէն)|Կոպենհագենի]] եւ [[Փարիզ (արեւմտահայերէն)|Փարիզի]] մէջ լոյս տեսած «L’Iran sous les Sassanides» աշխատութիւնը:
Երբ արեւմտեան պատմաբանները առաջին անգամ սկսան ուսումնասիրել արաբական արշաւանքներուն մասին դէպի Պարսկաստան, անոնք միայն կը հիմնուէին հայազգի [[Սեբեոս (արեւմտահայերէն)|Սեբեոսի]] եւ յետագային գրուած արաբական աղբիւրներու վրայ: Կարեւորագոյն աշխատանքներէն էր [[Արթիւր Քրիստենսեն]]ի [[1944]] թուականին [[Կոպենհագեն (արեւմտահայերէն)|Կոպենհագենի]] եւ [[Փարիզ (արեւմտահայերէն)|Փարիզի]] մէջ լոյս տեսած «L’Iran sous les Sassanides» աշխատութիւնը:


Սակայն վերջերս պատմաբանները սկսած են կասկածի տակ առնել նուաճման աւանդական պատմութիւնը: [[Փարվանեհ Փուրշարիաթի (արեւմտահայերէն)|Փարվանեհ Փուրշարիաթին]] [[2008]] թուականին լոյս տեսած իր «Սասանեան կայսրութեան անկումն ու կործանումը. Սասանեան-պարթեւական համադաշնութիւն եւ Իրանի արաբական նուաճում» (անգլ.՝ Decline and Fall of the Sasanian Empire: The Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran) գիրքին մէջ կը ներկայացնէ նոր մօտեցում այս իրադարձութիւններու ուսումնասիրման նկատմամբ:
Սակայն վերջերս պատմաբանները սկսած են կասկածի տակ առնել նուաճման աւանդական պատմութիւնը: [[Փարվանեհ Փուրշարիաթի (արեւմտահայերէն)|Փարվանեհ Փուրշարիաթին]] [[2008]] թուականին լոյս տեսած իր «Սասանեան կայսրութեան անկումն ու կործանումը. Սասանեան-պարթեւական համադաշնութիւն եւ Իրանի արաբական նուաճում» (անգլ.՝ Decline and Fall of the Sasanian Empire: The Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran) գիրքին մէջ կը ներկայացնէ նոր մօտեցում այս իրադարձութիւններու ուսումնասիրման նկատմամբ:
Տող 39. Տող 36.


== Սասանեան կայսրութիւնը մինչեւ նուաճում ==
== Սասանեան կայսրութիւնը մինչեւ նուաճում ==
Սկսած մ.թ.ա. [[1-ին դար|1-ին դարէն]] [[Հռոմէական կայսրութիւն|Հռոմէական կայսրութեան]] (յետագային [[Բիւզանդական կայսութիւն|Բիւզանդական կայսութեան]]) եւ Պարթեւաստանի (յետագային [[Սասանեան Պարսկաստան]]) միջեւ սահմանը կ՝անցնէր [[Եփրատ գետ (արեւմտահայերէն)|Եփրատ գետէն]]: Բազմաթիւ պատերազմներ հիմնականին տեղի կ՝ունենային հիւսիսային ժայռոտ շրջաններուն կամ սուրիական անապատի մէջ: Ռազմական գործողութիւնները շատ դէպքերու մէջ իրենցմէ կը ներկայացնէին ամրութիւններու պաշարումներ: Երկու կայսրութիւններու համար հարաւէն եկող միակ վտանգը քոչուոր արաբներու ասպատակութիւններն էին: Այդ իսկ պատճառով երկու կայսրութիւններն ալ կը դաշնակցէին փոքր կիսանկախ արաբական ցեղերու հետ, որոնք կը ծառայէին որպէս պաշտպանիչ ուժ քոչուորներու յարձակումներէն: Բիւզանդացիներու դաշնակիցներն էին [[քրիստոնիա Ղասանիդներ|քրիստոնիա Ղասանիդները]], իսկ Սասնաեաններինը՝ [[հեթանոս Լախմիդներ (արեւմտահայերէն)|հեթանոս Լախմիդները]]: Երկու արաբական փոքր իշխանութիւններն ալ մշտապէս կը պայքարէին իրարու դէմ, որ կը գրաւէր անոնց, բայց քիչ կ՝ազդէր Բիւզանդիոնի եւ Պարսկաստանի վրայ: 6-րդ եւ [[7-րդ դար|7-րդ դարերուն]], շարք մը պատճառներու հետեւանքով, դարաւոր հաւասարակշռութիւնը խախտուեցաւ:
Սկսած մ.թ.ա. [[1-ին դար]]էն [[Հռոմէական կայսրութիւն|Հռոմէական կայսրութեան]] (յետագային [[Բիւզանդական կայսութիւն|Բիւզանդական կայսութեան]]) եւ Պարթեւաստանի (յետագային [[Սասանեան Պարսկաստան]]) միջեւ սահմանը կ՝անցնէր [[Եփրատ գետ (արեւմտահայերէն)|Եփրատ գետէն]]: Բազմաթիւ պատերազմներ հիմնականին տեղի կ՝ունենային հիւսիսային ժայռոտ շրջաններուն կամ սուրիական անապատի մէջ: Ռազմական գործողութիւնները շատ դէպքերու մէջ իրենցմէ կը ներկայացնէին ամրութիւններու պաշարումներ: Երկու կայսրութիւններու համար հարաւէն եկող միակ վտանգը քոչուոր արաբներու ասպատակութիւններն էին: Այդ իսկ պատճառով երկու կայսրութիւններն ալ կը դաշնակցէին փոքր կիսանկախ արաբական ցեղերու հետ, որոնք կը ծառայէին որպէս պաշտպանիչ ուժ քոչուորներու յարձակումներէն: Բիւզանդացիներու դաշնակիցներն էին [[քրիստոնիա Ղասանիդներ]]ը, իսկ Սասնաեաններինը՝ [[հեթանոս Լախմիդներ (արեւմտահայերէն)|հեթանոս Լախմիդները]]: Երկու արաբական փոքր իշխանութիւններն ալ մշտապէս կը պայքարէին իրարու դէմ, որ կը գրաւէր անոնց, բայց քիչ կ՝ազդէր Բիւզանդիոնի եւ Պարսկաստանի վրայ: 6-րդ եւ [[7-րդ դար]]երուն, շարք մը պատճառներու հետեւանքով, դարաւոր հաւասարակշռութիւնը խախտուեցաւ:



=== Արաբական ենթակայ իշխանութիւններու ապստամբութիւն (602) ===
=== Արաբական ենթակայ իշխանութիւններու ապստամբութիւն (602) ===
Տող 48. Տող 44.
=== Բիւզանդա-սասանեան պատերազմ (612–629) ===
=== Բիւզանդա-սասանեան պատերազմ (612–629) ===
{{հիմնական|Բիւզանդա-սասանեան պատերազմ ([[602]]-[[628]] թուականներ)}}
{{հիմնական|Բիւզանդա-սասանեան պատերազմ ([[602]]-[[628]] թուականներ)}}
Երբ պարսից [[Խոսրով Բ. Փարուեզ |Խոսրով Բ. Փարուեզը]] ճնշեց [[Վահրամ Չոբին(արեւմտահայերէն)|Վահրամ Չոբինի]] ապստամբութիւնը, ամբողջ էներգիան ուղղեց իրեն օգնութիւն ցուցաբերած բիւզանդացիներու դէմ: Առաջին տասնամեակի ընթացքին ան հասաւ չտեսնուած յաջողութիւններու. պարսիկները գրեթէ վերականգնած էին [[Աքեմենեան կայսրութիւն|Աքեմենեան կայսրութիւնը]] (մ.թ.ա. [[550]]–[[330]] թուականներ):
Երբ պարսից [[Խոսրով Բ. Փարուեզ]]ը ճնշեց [[Վահրամ Չոբին(արեւմտահայերէն)|Վահրամ Չոբինի]] ապստամբութիւնը, ամբողջ էներգիան ուղղեց իրեն օգնութիւն ցուցաբերած բիւզանդացիներու դէմ: Առաջին տասնամեակի ընթացքին ան հասաւ չտեսնուած յաջողութիւններու. պարսիկները գրեթէ վերականգնած էին [[Աքեմենեան կայսրութիւն]]ը (մ.թ.ա. [[550]]–[[330]] թուականներ):

Սակայն Բիւզանդական կայսրութիւնը Հերակլիոս կայսրին ղեկավարութեամբ [[622]] թուականին պատասխան հարուած հասցուց եւ [[627]] թուականին [[Նինուէի ճակատամարտ|Նինուէի ճակատամարտին]] բիւզանդական զօրքը ջարդեց Սասանեաններուն: Անկէ ետք Հերակլիոսը ընդհուպ մօտեցաւ Սասանեաններու մայրաքաղաք [[Տիզբոն (արեւմտահայերէն)|Տիզբոնին]]: [[629]] թուականին Խոսրովի զօրավարներէն [[Շահրբարազ (արեւմտահայերէն)|Շահրբարազը]] համաձայնեցաւ ետպատերազմեան սահմաններու վերականգնմանը:


Սակայն Բիւզանդական կայսրութիւնը Հերակլիոս կայսրին ղեկավարութեամբ [[622]] թուականին պատասխան հարուած հասցուց եւ [[627]] թուականին [[Նինուէի ճակատամարտ]]ին բիւզանդական զօրքը ջարդեց Սասանեաններուն: Անկէ ետք Հերակլիոսը ընդհուպ մօտեցաւ Սասանեաններու մայրաքաղաք [[Տիզբոն (արեւմտահայերէն)|Տիզբոնին]]: [[629]] թուականին Խոսրովի զօրավարներէն [[Շահրբարազ (արեւմտահայերէն)|Շահրբարազը]] համաձայնեցաւ ետպատերազմեան սահմաններու վերականգնմանը:


==== Խոսրով Բ-ի սպանութիւնը ====
==== Խոսրով Բ-ի սպանութիւնը ====
Պարտութեան հետեւանքով Խոսրով Բ. Փարուեզը [[628]] թուականին գահազրկուեցաւ եւ սպաննուեցաւ: Անոնցմէ ետք [[628]]-[[632]] թուականներու միջեւ ինկած ժամանակահատուածին գահը գրաւեցին 10 թագաւոր եւ թագուհի: Անոնցմէ վերջինը՝ [[Հազկերտ Գ (արեւմտահայերէն)|Հազկերտ Գ]]-ը, Խոսրովի թոռն էր, սակայն գահ բարձրանալու ժամանակ ընդհամենը 8 տարեկան էր<ref>http://www.iranicaonline.org/articles/sasanian-dynasty</ref>։
Պարտութեան հետեւանքով Խոսրով Բ. Փարուեզը [[628]] թուականին գահազրկուեցաւ եւ սպաննուեցաւ: Անոնցմէ ետք [[628]]-[[632]] թուականներու միջեւ ինկած ժամանակահատուածին գահը գրաւեցին 10 թագաւոր եւ թագուհի: Անոնցմէ վերջինը՝ [[Հազկերտ Գ (արեւմտահայերէն)|Հազկերտ Գ]]-ը, Խոսրովի թոռն էր, սակայն գահ բարձրանալու ժամանակ ընդամենը 8 տարեկան էր<ref>http://www.iranicaonline.org/articles/sasanian-dynasty</ref>։


=== Մուհամմէտի կեանքի օրով ===
=== Մուհամմէտի կեանքի օրով ===
Ըստ իսլամական աւանդութեան [[628]] թուականին Մուհամմէտը ուղարկեց բազմաթիւ նամակներ իշխաններուն, արքաներուն եւ ցեղապետերուն՝ կոչ ընելով ընդունել իսլամութիւնը: Աւանդութիւնը կը փաստէ, որ նամակները տեղ հասան Պարսկաստան, [[Բիւզանդական կայսրութիւն]], [[Եթովպիա (արեւմտահայերէն)|Եթովպիա]], [[Եմեն]] եւ [[Հիրա (արեւմտահայերէն)|Հիրա]] ([[Իրաք (արեւմտահայերէն)|Իրաք]]) նոյն օրը<ref name="seventhyear">{{cite web | url=http://www.al-islam.org/message/43.htm | title=Գաղթի յոթերորդ տարվա իրադարձությունները | publisher=Ahlul Bayt Digital Islamic Library Project]| accessdate=2007-04-03}}</ref>: Այս ամէնը, սակայն կը կասկածուի ներկայիս պատմաբաններու կողմէն<ref>Լեոն Կայետանի, Annali dell' Islam, հատոր 4, էջ. 74</ref>: Հատկապէս այն փաստը, որ Խոսրովը կրնար նամակ ստանալ Մուհամմէտէն շատ քիչ հաւանական է. պարսկական արարողակարգերը չափազանց բարդ էին եւ դժուար թէ այն ժամանակ փոքր տարածքային ուժի առաջնորդի նամակը փոխանցուէր շահնշահին<ref>Լեոն Կայետանի, Annali dell' Islam, հատոր 2, գլուխ 1, պարբերություն 45–46</ref>:
Ըստ իսլամական աւանդութեան [[628]] թուականին Մուհամմէտը ուղարկեց բազմաթիւ նամակներ իշխաններուն, արքաներուն եւ ցեղապետերուն՝ կոչ ընելով ընդունել իսլամութիւնը: Աւանդութիւնը կը փաստէ, որ նամակները տեղ հասան Պարսկաստան, [[Բիւզանդական կայսրութիւն]], [[Եթովպիա (արեւմտահայերէն)|Եթովպիա]], [[Եմեն]] եւ [[Հիրա (արեւմտահայերէն)|Հիրա]] ([[Իրաք (արեւմտահայերէն)|Իրաք]]) նոյն օրը<ref name="seventhyear">{{cite web | url=http://www.al-islam.org/message/43.htm | title=Գաղթի յոթերորդ տարվա իրադարձությունները | publisher=Ahlul Bayt Digital Islamic Library Project]| accessdate=2007-04-03}}</ref>: Այս ամէնը, սակայն կը կասկածուի ներկայիս պատմաբաններու կողմէն<ref>Լեոն Կայետանի, Annali dell' Islam, հատոր 4, էջ. 74</ref>: Հատկապէս այն փաստը, որ Խոսրովը կրնար նամակ ստանալ Մուհամմէտէն շատ քիչ հաւանական է. պարսկական արարողակարգերը չափազանց բարդ էին եւ դժուար թէ այն ժամանակ փոքր տարածքային ուժի առաջնորդի նամակը փոխանցուէր շահնշահին<ref>Լեոն Կայետանի, Annali dell' Islam, հատոր 2, գլուխ 1, պարբերություն 45–46</ref>:


Գրեթէ բոլոր աւանդութիւնները կը փաստեն, որ Խոսրովը կատաղած, կը ոչնչացնէ նամակը. միակ տարբերութիւնը այն է, թէ ինչպէս ան կը ոչնչացնէ<ref>'Մ. Մորոնի, '''Իսլամի հանրագիտարան''', հատոր V, 1980 թ., էջ 185 [http://books.google.dk/books?id=xJY3AAAAIAAJ&pg=PA185&lpg=PA185&dq=paedia+of+Islam+kisra&source=bl&ots=VuDM4y49j5&sig=CuXjr62gb-aiytTjyd3JF71ZLBk&hl=da&sa=X&ei=kqHZUcY9zIE9g4qByA4&ved=0CFcQ6AEwBg#v=onepage&q=paedia%20of%20Islam%20kisra&f=false]</ref>:
Գրեթէ բոլոր աւանդութիւնները կը փաստեն, որ Խոսրովը կատաղած, կը ոչնչացնէ նամակը. միակ տարբերութիւնը այն է, թէ ինչպէս ան կը ոչնչացնէ<ref>[http://books.google.dk/books?id=xJY3AAAAIAAJ&pg=PA185&lpg=PA185&dq=paedia+of+Islam+kisra&source=bl&ots=VuDM4y49j5&sig=CuXjr62gb-aiytTjyd3JF71ZLBk&hl=da&sa=X&ei=kqHZUcY9zIE9g4qByA4&ved=0CFcQ6AEwBg#v=onepage&q=paedia%20of%20Islam%20kisra&f=false 'Մ. Մորոնի, '''Իսլամի հանրագիտարան''', հատոր V, 1980 թ., էջ 185]</ref>:


== Խալիֆայութեան վերելքը ==
== Խալիֆայութեան վերելքը ==
[[Մուհամմէտ|Մուհամմէտը]] մահացաւ Յուլիս [[632]] թուականին եւ խալիֆի պաշտօնը գրաւեց [[Ապու Բաքր|Ապու Բաքրը]]: Այս ընթացքին շարք մը արաբական ցեղեր ապստամբեցան եւ խալիֆը մինչեւ մարտ [[633]] թուականը զբաղուած էր խռովութիւններու ճնշմամբ: [[633]] թուականին ամբողջ [[Արաբական թերակղզի(արեւմտահայերէն)|Արաբական թերակղզին]] կը գտնուէր անոր տիրապետութեան տակ:
[[Մուհամմէտ]]ը մահացաւ Յուլիս [[632]] թուականին եւ խալիֆի պաշտօնը գրաւեց [[Ապու Բաքր]]ը: Այս ընթացքին շարք մը արաբական ցեղեր ապստամբեցան եւ խալիֆը մինչեւ մարտ [[633]] թուականը զբաղուած էր խռովութիւններու ճնշմամբ: [[633]] թուականին ամբողջ [[Արաբական թերակղզի(արեւմտահայերէն)|Արաբական թերակղզին]] կը գտնուէր անոր տիրապետութեան տակ:


Դժուար է ըսել, թէ արդեօք Ապու Բաքրը նպատակդրուած էր ստեղծել կայսրութիւն, սակայն ան իր որոշումներով եւ գործողութիւններով սկիզբ տուաւ աշխարհի ամենամեծ պետութիւններէն մէկուն<ref name="Donner">Ֆրեդ Մ. Դոններ, Մ«ուհամմադն ու հավատացյալները. իսլամի ակունքները» ({{lang-en|Muhammad and the Believers: At the Origins of Islam}}), Harvard University Press, 2010, ISBN 978-0-674-05097-6 ''[https://books.google.com/books?id=qBzRj7OajmEC&lpg=PP1&pg=PP1#v=onepage&q&f=false]''</ref>:Առաջին հակամարտութիւնը տեղի ունեցաւ Սասանեաններու հետ: Այստեղ արաբական զօրքի հրամանատարն էր Խալիդ իբն ալ-Վալիդը:
Դժուար է ըսել, թէ արդեօք Ապու Բաքրը նպատակդրուած էր ստեղծել կայսրութիւն, սակայն ան իր որոշումներով եւ գործողութիւններով սկիզբ տուաւ աշխարհի ամենամեծ պետութիւններէն մէկուն<ref name="Donner">Ֆրեդ Մ. Դոններ, Մ«ուհամմադն ու հավատացյալները. իսլամի ակունքները» ({{lang-en|Muhammad and the Believers: At the Origins of Islam}}), Harvard University Press, 2010, ISBN 978-0-674-05097-6 ''[https://books.google.com/books?id=qBzRj7OajmEC&lpg=PP1&pg=PP1#v=onepage&q&f=false]''</ref>:Առաջին հակամարտութիւնը տեղի ունեցաւ Սասանեաններու հետ: Այստեղ արաբական զօրքի հրամանատարն էր Խալիդ իբն ալ-Վալիդը:
== Առաջին ներխուժումը Միջագետք (633) ==
== Առաջին ներխուժումը Միջագետք (633) ==
Առաջինը յարձակեցան թերակղզիի հիւսիս արեւելքի մէջ բնակուող արաբական ցեղերը, որոնք ասպատակեցին [[Սասանեաններ|Սասանեաններու]] տիրոյթ [[Միջագետք (արեւմտահայերէն)|Միջագետքը]]: Շուտով Ապու Բաքրն իրեն այնքան հզօր համարեց, որ յարձակում գործեց հիւսիս-արեւելքի մէջ գտնուող Սասանեաններու վրայ, իսկ հիւսիս-արեւմուտքի մէջ Բիւզանդական կայսրութեան վրայ: Այս ունէր 3 պատճառ. 1.Նոր իսլամացած արաբներու եւ երկու կայսրութիւններու միջեւ կը բնակէին բազմաթիւ այլադաւան արաբական քոչուորներ եւ Ապու Բաքրը յոյս ունէր, որ անոնք կ՝օգնեն տարածել իսլամութիւնը, 2. [[Պարսիկներ (արեւմտահայերէն)|Պարսիկներն]] ու [[հռոմէացիներ|հռոմէացիները]] ստիպուած էին վճարել ծանր հարկեր եւ խալիֆը յոյս ունէր, որ աւելի թեթեւ հարկային քաղաքականութիւնը կը դրդէ անոնց ընդունել իրեն, 3. Ըլլալով երկու գերպետութիւններու կողքին, կարելի չէր անգործ մնալ, քանի որ միշտ ալ կար անոնցմէ եկող մեծ վտանգ. Ապու Բաքրը յոյս ունէր միաժամանկ յարձակումով ազատել իրեն այդ վտանգէն<ref name="Najeebabadi">Աքբար Շահ Նաջիբաբադի, «Իսլամի պատմություն», B0006RTNB4</ref>:Ասպատակութիւններու շնորհիւ կամաց-կամաց հաւաքուեցաւ մեծ քանակութեամբ աւար: Արաբները կ՝օգտուէին իրենց հեծելազորի թեթեւութիւնէն եւ, արագ թալանելով, միանգամից ետ կը վերադառնային անապատ, քանի որ շատ լաւ գիտէին, որ պարսիկները իրենց հոն չեն հետապնդիր: Այս յաջողութիւնները համոզեցին Ապու Բաքրին, որ եկած էր նորաստեղծ խալիֆայութեան սահմաններու մեծացման ժամանակը<ref name="Tabari">Թաբարի, հատոր 2, էջ 554</ref>:
Առաջինը յարձակեցան թերակղզիի հիւսիս արեւելքի մէջ բնակուող արաբական ցեղերը, որոնք ասպատակեցին [[Սասանեաններ]]ու տիրոյթ [[Միջագետք (արեւմտահայերէն)|Միջագետքը]]: Շուտով Ապու Բաքրն իրեն այնքան հզօր համարեց, որ յարձակում գործեց հիւսիս-արեւելքի մէջ գտնուող Սասանեաններու վրայ, իսկ հիւսիս-արեւմուտքի մէջ Բիւզանդական կայսրութեան վրայ: Այս ունէր 3 պատճառ. 1.Նոր իսլամացած արաբներու եւ երկու կայսրութիւններու միջեւ կը բնակէին բազմաթիւ այլադաւան արաբական քոչուորներ եւ Ապու Բաքրը յոյս ունէր, որ անոնք կ՝օգնեն տարածել իսլամութիւնը, 2. [[Պարսիկներ (արեւմտահայերէն)|Պարսիկներն]] ու [[հռոմէացիներ]]ը ստիպուած էին վճարել ծանր հարկեր եւ խալիֆը յոյս ունէր, որ աւելի թեթեւ հարկային քաղաքականութիւնը կը դրդէ անոնց ընդունել իրեն, 3. Ըլլալով երկու գերպետութիւններու կողքին, կարելի չէր անգործ մնալ, քանի որ միշտ ալ կար անոնցմէ եկող մեծ վտանգ. Ապու Բաքրը յոյս ունէր միաժամանկ յարձակումով ազատել իրեն այդ վտանգէն<ref name="Najeebabadi">Աքբար Շահ Նաջիբաբադի, «Իսլամի պատմություն», B0006RTNB4</ref>:Ասպատակութիւններու շնորհիւ կամաց-կամաց հաւաքուեցաւ մեծ քանակութեամբ աւար: Արաբները կ՝օգտուէին իրենց հեծելազորի թեթեւութիւնէն եւ, արագ թալանելով, միանգամից ետ կը վերադառնային անապատ, քանի որ շատ լաւ գիտէին, որ պարսիկները իրենց հոն չեն հետապնդիր: Այս յաջողութիւնները համոզեցին Ապու Բաքրին, որ եկած էր նորաստեղծ խալիֆայութեան սահմաններու մեծացման ժամանակը<ref name="Tabari">Թաբարի, հատոր 2, էջ 554</ref>:


Յաջողութիւնն ապահովելու համար Ապու Բաքրը յայտարարեց, որ Պարսկաստան արշաւող զօրքը կը կազմուի միայն կամաւորներէն եւ, որ ան կը ղեկավարուի լաւագոյն իսլամ զօրավարի՝ Խալիդ իբն ալ-Վալիդի կողմէն: Ապու Բաքրը հրամայեց սահմանային գոտիի արաբական ցեղերուն ենթարկուիլ Խալիդի հրամաններուն, իսկ վերջինիս առջեւ դրաւ [[Ալ-Հիրան (արեւմտահայերէն)|Ալ-Հիրան]] գրաւելու նպատակ: Մարտ [[633]] թուականի երրորդ շաբաթուա ընթացքին Խալիդը 10,000 զօրքով սկսաւ արշաւանքը: Անոնց նաեւ միացան 8,000 արաբական քոչուորներ, այդպիսով հասցնելով զօրքի քանակը 18,000-ի:
Յաջողութիւնն ապահովելու համար Ապու Բաքրը յայտարարեց, որ Պարսկաստան արշաւող զօրքը կը կազմուի միայն կամաւորներէն եւ, որ ան կը ղեկավարուի լաւագոյն իսլամ զօրավարի՝ Խալիդ իբն ալ-Վալիդի կողմէն: Ապու Բաքրը հրամայեց սահմանային գոտիի արաբական ցեղերուն ենթարկուիլ Խալիդի հրամաններուն, իսկ վերջինիս առջեւ դրաւ [[Ալ-Հիրան (արեւմտահայերէն)|Ալ-Հիրան]] գրաւելու նպատակ: Մարտ [[633]] թուականի երրորդ շաբաթուա ընթացքին Խալիդը 10,000 զօրքով սկսաւ արշաւանքը: Անոնց նաեւ միացան 8,000 արաբական քոչուորներ, այդպիսով հասցնելով զօրքի քանակը 18,000-ի:
Տող 73. Տող 68.
Միջագետքի մէջ Խալիդը մինչեւ Մայիս 633 թուական տօնեց 4 անընդմէջ հաղթանակներ: Պարսկական արքունիքը դրուեցաւ քաոսային իրավիճակի մէջ: Մայիսի վերջին շաբաթը իսլամ արաբներու համար նշանաւորուեցաւ Հիրա կարեւոր քաղաքի պաշարմամբ եւ գրաւմամբ: Մէկ ամիս տեւած հանգստէն ետք, Յուլիսին, Խալիդը պաշարեց [[Ալ Անբար (արեւմտահայերէն)|Ալ Անբար]] քաղաքը: Պաշարումը տեւեց քանի մը շաբաթ եւ Յուլիսին ինկաւ արաբներու ձեռքը: Այնուհետեւ Խալիդը շարժեցաւ հարաւ եւ, տանելով եւս մէկ հաղթանակ, գրագեց Այն ուլ Թամր քաղաքը: Այդ պահուն Իրաքի մէկ մասը արդէն իսլամներու ձեռքին մէջն էր:
Միջագետքի մէջ Խալիդը մինչեւ Մայիս 633 թուական տօնեց 4 անընդմէջ հաղթանակներ: Պարսկական արքունիքը դրուեցաւ քաոսային իրավիճակի մէջ: Մայիսի վերջին շաբաթը իսլամ արաբներու համար նշանաւորուեցաւ Հիրա կարեւոր քաղաքի պաշարմամբ եւ գրաւմամբ: Մէկ ամիս տեւած հանգստէն ետք, Յուլիսին, Խալիդը պաշարեց [[Ալ Անբար (արեւմտահայերէն)|Ալ Անբար]] քաղաքը: Պաշարումը տեւեց քանի մը շաբաթ եւ Յուլիսին ինկաւ արաբներու ձեռքը: Այնուհետեւ Խալիդը շարժեցաւ հարաւ եւ, տանելով եւս մէկ հաղթանակ, գրագեց Այն ուլ Թամր քաղաքը: Այդ պահուն Իրաքի մէկ մասը արդէն իսլամներու ձեռքին մէջն էր:


Շուտով Խալիդը վերադարձաւ [[Արաբիա (արեւմտահայերէն)|Արաբիա]] եւ ջախջախեց ապստամբ արաբական ցեղերուն: Երբ ան վերադարձաւ օգոստոսին, պարզուեցաւ, որ պարսիկները մեծ զօրք կը հաւաքեն:Ան որոշեց ճակատամարտ տալ առանձին ջոկատներու, քանի դեռ անոնք իրար չեն միացած: Սասանեանները ունէին 4 ջոկատ, որոնք կազմուած էին պարսիկներէն եւ [[քրիստոնիա արաբներ]]էն: Խալիդը մշակեց հանճարեղ ծրագիր. ան բաժանեց զօրքը 3 մասի եւ հարձակեցաւ պարսիկներու վրայ գիշերը երեք կողմէն: Պարսկական ամբողջ զօրքը ոչնչացուց եւ մայրաքաղաք Տիզբոնը մնաց անպաշտպան: Սակայն Խալիդը նախ որոշեց ոչնչացնել հարաւի եւ արեւմուտքի մէջ մնացած բոլոր պարսկական ուժերը: Ան արշաւեց սահմանային [[Ֆիրազ (արեւմտահայերէն)|Ֆիրազ]] քաղաք, ուր ան հաղթանակ տօնեց Սասանեաններու, բիւզանդացիներու եւ քրիստոնիա արաբներու միացեալ ուժերու նկատմաբ: Այս Միջագետքի նուաճման անոր վերջին ճակատամարտն էր: Երբ Խալիդը կը պատրաստուէր յարձակիլ Տիզբոնի մօտակայքին գտնուող Քադիսիա բերդին վրայ, խալիֆը հրամայեց անոր անցնիլ Բիւզանդական կայսրութիւն եւ սկսիլ Սուրիոյ նուաճումը<ref>Ակրամ, գլուխներ 19–26</ref>:

Շուտով Խալիդը վերադարձաւ [[Արաբիա (արեւմտահայերէն)|Արաբիա]] եւ ջախջախեց ապստամբ արաբական ցեղերուն: Երբ ան վերադարձաւ օգոստոսին, պարզուեցաւ, որ պարսիկները մեծ զօրք կը հաւաքեն:Ան որոշեց ճակատամարտ տալ առանձին ջոկատներու, քանի դեռ անոնք իրար չեն միացած: Սասանեանները ունէին 4 ջոկատ, որոնք կազմուած էին պարսիկներէն եւ [[քրիստոնիա արաբներ |քրիստոնիա արաբներէն]]: Խալիդը մշակեց հանճարեղ ծրագիր. ան բաժանեց զօրքը 3 մասի եւ հարձակեցաւ պարսիկներու վրայ գիշերը երեք կողմէն: Պարսկական ամբողջ զօրքը ոչնչացուց եւ մայրաքաղաք Տիզբոնը մնաց անպաշտպան: Սակայն Խալիդը նախ որոշեց ոչնչացնել հարաւի եւ արեւմուտքի մէջ մնացած բոլոր պարսկական ուժերը: Ան արշաւեց սահմանային [[Ֆիրազ (արեւմտահայերէն)|Ֆիրազ]] քաղաք, ուր ան հաղթանակ տօնեց Սասանեաններու, բիւզանդացիներու եւ քրիստոնիա արաբներու միացեալ ուժերու նկատմաբ: Այս Միջագետքի նուաճման անոր վերջին ճակատամարտն էր: Երբ Խալիդը կը պատրաստուէր յարձակիլ Տիզբոնի մօտակայքին գտնուող Քադիսիա բերդին վրայ, խալիֆը հրամայեց անոր անցնիլ Բիւզանդական կայսրութիւն եւ սկսիլ Սուրիոյ նուաճումը<ref>Ակրամ, գլուխներ 19–26</ref>:



== Երկրորդ ներխուժումը Միջագետք (636) ==
== Երկրորդ ներխուժումը Միջագետք (636) ==
[[Ապու Բաքր|Ապու Բաքրի]] կտակի համաձայն, անոր յաջորդ խալիֆ Ումարը պետք է շարունակէր Միջագետքի եւ Սուրիոյ գրաւումը: Սակայն Միջագետքի մէջ իրավիճակը երթալով կը վատդարանար: Ապու Բաքրի օրով Խալիդը իր 9000-անոց զօրքի կէսին չափ կը սկսի արշաւել դէպի Սուրիա: Սակայն անոր հեռացումէն անմիջապես ետք պարսիկները անցան հակայարձակման: Արաբները ստիպուած ձգեցին գրաւած տարածքները ու անցան սահմաններու պաշտպանութեանը: Ումարը միանգամից օգնական ուժեր ուղարկեց, սակայն անոնք ջախջախուեցան [[Կամրջի ճակատամարտ (արեւմտահայերէն)|Կամրջի ճակատամարտին]]: Պարսիկները չկրցան զարգացնել յաջողութիւնները եւ պարտութիւն կրեցին [[Բուվայբի ճակատամարտ (արեւմտահայերէն)|Բուվայբի ճակատամարտին]]: [[635]] թուականին Հազկերտ Սասանեանը դաշինք կնքեց բիւզանդական կայսր Հերակլիոսի հետ: Վերջինիս աղջիկը ամուսնացաւ Հազկերտի հետ: Քանի դեռ Հերակլիոսը կը պատրաստուէր խոշոր արշաւանք կազմակերպելու Լեւանտ, Հազկերտը հրամայեց մեծ զօրք հաւաքել, որպեսզի դուրս մղէ արաբները Միջագետքէն: Երկու միապետերը պետք է միաժամանակ արշաւէին [[իսլամ արաբներ|իսլամ արաբներու]] դէմ եւ վերջնականապէս հաղթէին անոնց:
[[Ապու Բաքր]]ի կտակի համաձայն, անոր յաջորդ խալիֆ Ումարը պետք է շարունակէր Միջագետքի եւ Սուրիոյ գրաւումը: Սակայն Միջագետքի մէջ իրավիճակը երթալով կը վատդարանար: Ապու Բաքրի օրով Խալիդը իր 9000-անոց զօրքի կէսին չափ կը սկսի արշաւել դէպի Սուրիա: Սակայն անոր հեռացումէն անմիջապես ետք պարսիկները անցան հակայարձակման: Արաբները ստիպուած ձգեցին գրաւած տարածքները ու անցան սահմաններու պաշտպանութեանը: Ումարը միանգամից օգնական ուժեր ուղարկեց, սակայն անոնք ջախջախուեցան [[Կամրջի ճակատամարտ (արեւմտահայերէն)|Կամրջի ճակատամարտին]]: Պարսիկները չկրցան զարգացնել յաջողութիւնները եւ պարտութիւն կրեցին [[Բուվայբի ճակատամարտ (արեւմտահայերէն)|Բուվայբի ճակատամարտին]]: [[635]] թուականին Հազկերտ Սասանեանը դաշինք կնքեց բիւզանդական կայսր Հերակլիոսի հետ: Վերջինիս աղջիկը ամուսնացաւ Հազկերտի հետ: Քանի դեռ Հերակլիոսը կը պատրաստուէր խոշոր արշաւանք կազմակերպելու Լեւանտ, Հազկերտը հրամայեց մեծ զօրք հաւաքել, որպեսզի դուրս մղէ արաբները Միջագետքէն: Երկու միապետերը պետք է միաժամանակ արշաւէին [[իսլամ արաբներ]]ու դէմ եւ վերջնականապէս հաղթէին անոնց:


=== Քադիսիոյ ճակատամարտը ===
=== Քադիսիոյ ճակատամարտը ===
Տող 85. Տող 78.
Բիւզանդացիները սկսան իրենց յարձակումը Մայիս [[636]] թուականին, սակայն Հազկերտը չյաջողեցաւ ժամանակին հաւաքել զօրքը եւ օգնութիւն ցոյց տալ իր դաշնակիցներուն: Ումարը, գիտնալով այդ դաշինքի մասին, օգտուեցաւ այդ ձախողումէն: Ան միանգամից ուղղեց ուժերու մեծ մասը Բիւզանդական կայսրութեան դէմ [[Յարմուք գետ (արեւմտահայերէն)|Յարմուք գետի]] ափին: Միաժամանակ խալիֆը առաջարկեց Հազկերտին իսլամութիւն ընդունիլ եւ հաշտութիւն կնքել: Հերակլիոս կայսրը հրամայած էր բիւզանդական զօրքերու գերագոյն հրամանատար հայազգի Վահանին չյարձակիլ արաբներու վրայ, քանի դեռ ան չէր ստացած այդպիսի հրաման անձամբ կայսրէն: Սակայն օգոստոս [[636]] թուականին [[Վահան (արեւմտահայերէն)|Վահանը]] յարձակեցաւ եւ պարտութիւն կրեց<ref>Սերաթ-ի-Հազրաթ Ումար-ի-Ֆարուք, Մուհամմադ Ալիաս Աադիլի կողմից, էջ 67</ref>:
Բիւզանդացիները սկսան իրենց յարձակումը Մայիս [[636]] թուականին, սակայն Հազկերտը չյաջողեցաւ ժամանակին հաւաքել զօրքը եւ օգնութիւն ցոյց տալ իր դաշնակիցներուն: Ումարը, գիտնալով այդ դաշինքի մասին, օգտուեցաւ այդ ձախողումէն: Ան միանգամից ուղղեց ուժերու մեծ մասը Բիւզանդական կայսրութեան դէմ [[Յարմուք գետ (արեւմտահայերէն)|Յարմուք գետի]] ափին: Միաժամանակ խալիֆը առաջարկեց Հազկերտին իսլամութիւն ընդունիլ եւ հաշտութիւն կնքել: Հերակլիոս կայսրը հրամայած էր բիւզանդական զօրքերու գերագոյն հրամանատար հայազգի Վահանին չյարձակիլ արաբներու վրայ, քանի դեռ ան չէր ստացած այդպիսի հրաման անձամբ կայսրէն: Սակայն օգոստոս [[636]] թուականին [[Վահան (արեւմտահայերէն)|Վահանը]] յարձակեցաւ եւ պարտութիւն կրեց<ref>Սերաթ-ի-Հազրաթ Ումար-ի-Ֆարուք, Մուհամմադ Ալիաս Աադիլի կողմից, էջ 67</ref>:


Չնայած [[Բիւզանդական կայսրութիւն|Բիւզանդական կայսրութիւնը]] պարտութիւն կրեց, [[Սասանեան Պարսկաստան|Սասանեան Պարսկաստանը]] դեռեւս կը մնար ահռելի վտանգաւոր հակառակորդ: Սասանեանները հաւաքած էին հսկայական բանակ իրենց կայսրութեան տարբեր անկիւններէն, իսկ զօրքը կը ղեկավարէին պարսից լաւագոյն հրամանատարները: Բերուած էին նաեւ ռազմական փիղեր: Սակայն երեք ամսուայ ընթացքին պարսկական ամբողջ բանակը ջախջախուեցաւ [[Քադիսիոյ ճակատամարտ|Քադիսիոյ ճակատամարտին]], որուն հետ աւարտեց Սասանեաններու գերիշխանութիւնը Պարսկաստանէն դէպի արեւմուտք<ref>Պարսկաստանի իսլամական նվաճումը, Ա. Ի. Ակրամ, գլուխ 5 ISBN 978-0-19-597713-4, 9780195977134</ref>: Այս հաղթանակը կը համարուի իսլամի աճման վճռական կետերէն մէկը, որուն շնորհիւ արաբները գրաւեցին ամբողջ Միջագետքը: Պարսից մայրաքաղաք Տիզբոնը ինկաւ 3 ամսուայ պաշարումէն ետք Մարտ [[637]] թուականին:
Չնայած [[Բիւզանդական կայսրութիւն]]ը պարտութիւն կրեց, [[Սասանեան Պարսկաստան]]ը դեռեւս կը մնար ահռելի վտանգաւոր հակառակորդ: Սասանեանները հաւաքած էին հսկայական բանակ իրենց կայսրութեան տարբեր անկիւններէն, իսկ զօրքը կը ղեկավարէին պարսից լաւագոյն հրամանատարները: Բերուած էին նաեւ ռազմական փիղեր: Սակայն երեք ամսուայ ընթացքին պարսկական ամբողջ բանակը ջախջախուեցաւ [[Քադիսիոյ ճակատամարտ]]ին, որուն հետ աւարտեց Սասանեաններու գերիշխանութիւնը Պարսկաստանէն դէպի արեւմուտք<ref>Պարսկաստանի իսլամական նվաճումը, Ա. Ի. Ակրամ, գլուխ 5 ISBN 978-0-19-597713-4, 9780195977134</ref>: Այս հաղթանակը կը համարուի իսլամի աճման վճռական կետերէն մէկը, որուն շնորհիւ արաբները գրաւեցին ամբողջ Միջագետքը: Պարսից մայրաքաղաք Տիզբոնը ինկաւ 3 ամսուայ պաշարումէն ետք Մարտ [[637]] թուականին:


== Միջագետքի նուաճումը (636–638) ==
== Միջագետքի նուաճումը (636–638) ==
Տող 107. Տող 100.
Սակայն պարսիկները այլ ձեւով կը մտածէին: Կայսերական պարսիկներու հպարտութեանը հարուած հասած էր արաբներու կողմէն եւ անոնք չէին կրնար թոյլ տալ իրենց հողերու գրաւումը<ref>Իսլամական ճարտարապետության բառարան, Անդրյու Պետերսեն, էջ 120</ref>:
Սակայն պարսիկները այլ ձեւով կը մտածէին: Կայսերական պարսիկներու հպարտութեանը հարուած հասած էր արաբներու կողմէն եւ անոնք չէին կրնար թոյլ տալ իրենց հողերու գրաւումը<ref>Իսլամական ճարտարապետության բառարան, Անդրյու Պետերսեն, էջ 120</ref>:


[[637]] թուականին [[Ջալուլայի ճակատամարտ|Ջալուլայի ճակատամարտին]] կրած պարտութեան հետեւանքով, Հազկերտը անցաւ [[Ռէյ |Ռէյ]], ապա նոր մայրաքաղաք՝ [[Մերվ (արեւմտահայերէն)|Մերվ]], ուրկէ հրամաններ սկսաւ տալ իր զօրավարներուն անընդհատ ասպատակելու Միջագետքը: Շահնշահը կոչով դիմեց ժողովրդուն եւ անոր արձագանքեցին բազմաթիւ մարդիկ ամբողջ կայսրութեան տարածքէն՝ սկսած տարիներ շարունակ ծառայած վետերաններէն եւ վերջացրած նորակոչիկներով: Բոլորը հաւաքուեցան [[Նահաուանդ|Նահաուանդի]] մօտ տալու վերջին եւ ճակատագրական ճակատամարտը: 100,000 անոց պարսկական զօրքը դրուեցաւ [[Մարդան Շահ (արեւմտահայերէն)|Մարդան Շահի]] հրամանատարութեան տակ:
[[637]] թուականին [[Ջալուլայի ճակատամարտ]]ին կրած պարտութեան հետեւանքով, Հազկերտը անցաւ [[Ռէյ]], ապա նոր մայրաքաղաք՝ [[Մերվ (արեւմտահայերէն)|Մերվ]], ուրկէ հրամաններ սկսաւ տալ իր զօրավարներուն անընդհատ ասպատակելու Միջագետքը: Շահնշահը կոչով դիմեց ժողովրդուն եւ անոր արձագանքեցին բազմաթիւ մարդիկ ամբողջ կայսրութեան տարածքէն՝ սկսած տարիներ շարունակ ծառայած վետերաններէն եւ վերջացրած նորակոչիկներով: Բոլորը հաւաքուեցան [[Նահաուանդ]]ի մօտ տալու վերջին եւ ճակատագրական ճակատամարտը: 100,000 անոց պարսկական զօրքը դրուեցաւ [[Մարդան Շահ (արեւմտահայերէն)|Մարդան Շահի]] հրամանատարութեան տակ:


Ումարը տեղեկացաւ զօրքերու կեդրոնացման մասին եւ ստիպուած զօրք ուղարկեց անոնց դէմ<ref>Հռոմի թշնամիները 3. Պարթևներն ու Սասանյանները, Պիտեր Վիլկոքս, էջ 4</ref>: Խալիֆը հասկցաւ, որ քանի դեռ պարսիկները ունին պետականութիւն, անոնք մշտապես կը փորձեն ետ գրաւել կորսնցուցած տարածքները: քանի մը արաբական զօրքերու հրամայուեցաւ հաւաքուիլ Նահավանդի մօտ: Չնայած Ումարը դարձեալ ցանկացաւ անձամբ ղեկավարել զօրքը, անոր խորհուրդ տուին մնալ Մեդինայի եւ զօրքերու հրամանատար նշանակել որեւէ փորձառու զօրավարի: Դեկտեմբեր [[642]] թուականին պարսիկները ջախջախուեցան Նահաուանդի ճակատամարտին: Անոնցմէ ետք արաբները հեշտութեամբ գրաւեցին Համադանը:
Ումարը տեղեկացաւ զօրքերու կեդրոնացման մասին եւ ստիպուած զօրք ուղարկեց անոնց դէմ<ref>Հռոմի թշնամիները 3. Պարթևներն ու Սասանյանները, Պիտեր Վիլկոքս, էջ 4</ref>: Խալիֆը հասկցաւ, որ քանի դեռ պարսիկները ունին պետականութիւն, անոնք մշտապես կը փորձեն ետ գրաւել կորսնցուցած տարածքները: քանի մը արաբական զօրքերու հրամայուեցաւ հաւաքուիլ Նահավանդի մօտ: Չնայած Ումարը դարձեալ ցանկացաւ անձամբ ղեկավարել զօրքը, անոր խորհուրդ տուին մնալ Մեդինայի եւ զօրքերու հրամանատար նշանակել որեւէ փորձառու զօրավարի: Դեկտեմբեր [[642]] թուականին պարսիկները ջախջախուեցան Նահաուանդի ճակատամարտին: Անոնցմէ ետք արաբները հեշտութեամբ գրաւեցին Համադանը:
Տող 113. Տող 106.
== Պարսկաստանի նուաճումը (642–651) ==
== Պարսկաստանի նուաճումը (642–651) ==
Քանի մը տարի ետք Ումարը ընդունեց նոր, յարձակողական ռազմավարութիւն<ref>Ալ Ֆարուք, Ումար, Մուհամմադ Հուսայն Հակալ. գլուխ 18, էջ 130</ref> եւ պատրաստուեցաւ աւարտին հասնիլ Սասանեան Պարսկաստանի նուաճումը: Նիհաուանդի ճակատամարտը իսլամի պատմութեան ամենավճռական յաղթանակներէն էր<ref name="autogenerated1">Պարսկաստանի իսլամական նվաճումը, Ա. Ի. Ակրամ, գլուխ 10, ISBN 978-0-19-597713-4</ref>: Ճակատամարտը Պարսկաստանի նուաճման բանալին էր: Պարտութենէն ետք Հազկերտը կը շրջէր երկրով մէկ եւ կը փորձէր նոր զօրք հաւաքել: Սակայն այդ մէկը չյաջողեցաւ: Ումարը կը փորձէր բռնել կամ սպանել Հազկերտին:
Քանի մը տարի ետք Ումարը ընդունեց նոր, յարձակողական ռազմավարութիւն<ref>Ալ Ֆարուք, Ումար, Մուհամմադ Հուսայն Հակալ. գլուխ 18, էջ 130</ref> եւ պատրաստուեցաւ աւարտին հասնիլ Սասանեան Պարսկաստանի նուաճումը: Նիհաուանդի ճակատամարտը իսլամի պատմութեան ամենավճռական յաղթանակներէն էր<ref name="autogenerated1">Պարսկաստանի իսլամական նվաճումը, Ա. Ի. Ակրամ, գլուխ 10, ISBN 978-0-19-597713-4</ref>: Ճակատամարտը Պարսկաստանի նուաճման բանալին էր: Պարտութենէն ետք Հազկերտը կը շրջէր երկրով մէկ եւ կը փորձէր նոր զօրք հաւաքել: Սակայն այդ մէկը չյաջողեցաւ: Ումարը կը փորձէր բռնել կամ սպանել Հազկերտին:







== Ծանօթագրութիւններ ==
== Ծանօթագրութիւններ ==

06:52, 10 Սեպտեմբեր 2015-ի տարբերակ

Կաղապար:ԱՀ

Կաղապար:Տեղեկաքարտ Ճակատամարտ (արեւմտահայերէն)

Արաբական արշաւանքները դէպի Պարսկաստան(Պարսկաստանի իսլամական նուաճում, նաեւ Իրանի արաբական նուաճում[1]),Սասանեան Պարսկաստանի գրաւումը իսլամ արաբներիու կողմէն 651 թուականին եւ Իրանի մէջ զրադաշտականութեան աստիճանական անկումը:

Իսլամներու վերելքը ինկաւ Պարսկաստանի քաղաքական եւ ռազմական անկման հետ: Ժամանակին երկու գերհզոր կայսրութիւններ Սասանեան Պարսկաստանն ու Արեւելահռոմէական կայսրութիւնը քսան տարի տեւած քայքայիչ պատերազմի հետեւանքով հիւծուած էին: Խոսրով Բ. Փարուեզի սպանութիւնէն ետք 4 տարուայ ընթացքին գահին նստած էին 10 տարբեր թեկնածուներ, իսկ վերջինը՝ Հազկերտ Գ.-ը ընդամենը 8 տարեկան երեխայ էր:

Արաբները առաջին անգամ յարձակեցան Սասանեան Պարսկաստանի վրայ 633 թուականին, երբ զօրավար Խալիդ իբն Վալիդը ներխուժեց Միջագետք (ներկայիս Իրաք), որ Սասանեաններու քաղաքական եւ տնտեսական կեդրոնն էր[2]: Սակայն Խալիդի տեղափոխումը դէպի բիւզանդական տարածք, թոյլ տուաւ պարսիկներուն անցնիլ հակայարձակման եւ ետ բերել կորսուած տարածքները: Երկրորդ ներխուժումը սկսաւ 636 թուականին Սաադ իբն Աբի Վաքասի գլխաւորութեամբ, որուն օրով արաբները վճռական հաղթանակ տարին Քադիսիոյ ճակատամարտին: Այդ պարտութեան հետեւանքով պարսիկները կորսնցուցին Իրանէն արեւմուտք ինկած տարածքները. Զագրոսի լեռնաշղթան դարձաւ բնական սահման նորաստեղծ արաբական Ռաշիդուն խալիֆայութեան եւ Սասանեաններու միջեւ: Չնայած պարսիկները կ՝իրականացնէին անդադար ասպատակութիւններ կորսուած տարածքներուն, 642 թուականին խալիֆ Ումարը հրամայեց նոր արշաւանք կազմակերպել դէպի Պարսկաստան: Ան աւարտեց 651 թուականին վերջինիս լիակատար պարտութեամբ եւ ներառմամբ խալիֆայութեան կազմին մէջ: Պարսկաստանի արագ նուաճումը, որ հնարաւոր դարձաւ լաւ համաձայնուած եւ մեծ տարածութիւններ ունեցող տարբեր զօրաջոկատներու շնորհիւ, Ումարի մեծագոյն նուաճումն էր, որ բերաւ անոր մեծ ռազմական եւ քաղաքական գործչի հեղինակութիւն[3]:

Իրանցի պատմաբանները, մէջբերելով արաբական աղբիւրները,կը պաշտպանեն իրենց նախնիներուն եւ տեսակետ կը յայտնեն, որ «ի հակադրութիւն որոշ պատմաբաններու, պարսիկները իրականին արաբներու դյմ կռուած են երկար ու կատաղի»[4]։Արդէն 651 թուականին Իրանի քաղաքային բնակավայրերու մեծ մասը կը գտնուէր արաբներու իշխանութեան տակ. բացառութիւն կը կազմէին Տրանսօքսիանան եւ մերձկասպեան նահանգները: Չնայած որոշ տեղերու մէջ կազմակերպուած տեղային դիմադրութեանը, ոչ մէկը չպսաեց յաջողութեամբ: Արաբական տիրապետութեան օրով տեղի ունեցան տարբեր ապստամբութիւններ, սակայն ամէն անգամ խալիֆի կողմէն ուղարկուած օգնական ուժերը կը յաջողուէին ճնշել խռովութիւնները: Օրինակ կրնայ ծառայել Բուխարայի բազմաթիւ ձախողուած ապստամբութիւնները: Սակայն Իրանի իսլամականացումը աստիճանական գործընթաց էր: Այդ ժամանակի ընթացքին տեղի ունեցան բազմաթիւ վայրագութիւններ, այդ թիւին մէջ զրադաշտական սրբազան ձեռագրերու այրումն ու մոգերու սպանութիւնը[5]: Կորսցնելով քաղաքական անկախութիւնը, պարսիկները պահպանեցին իրենց ազգային դիմանկարը պարսկերենիու եւ պարսկական մշակոյթի շնորհիւ: Չնայած անոր իսլամը վերջ ի վերջոյ դարձաւ գերիշխող կրօն. որոշները կ՝ընդունէին ելլելով քաղաքական, սոցիալական, մշակութային կամ կրօնական պատճառներով, իսկ միւսները՝ ընդամենը հաւատալով իրենց ուղղուած հորդորներուն[6][7]։

Պատմագրութիւն եւ նորագոյն ուսումնասիրութիւններ

Երբ արեւմտեան պատմաբանները առաջին անգամ սկսան ուսումնասիրել արաբական արշաւանքներուն մասին դէպի Պարսկաստան, անոնք միայն կը հիմնուէին հայազգի Սեբեոսի եւ յետագային գրուած արաբական աղբիւրներու վրայ: Կարեւորագոյն աշխատանքներէն էր Արթիւր Քրիստենսենի 1944 թուականին Կոպենհագենի եւ Փարիզի մէջ լոյս տեսած «L’Iran sous les Sassanides» աշխատութիւնը:

Սակայն վերջերս պատմաբանները սկսած են կասկածի տակ առնել նուաճման աւանդական պատմութիւնը: Փարվանեհ Փուրշարիաթին 2008 թուականին լոյս տեսած իր «Սասանեան կայսրութեան անկումն ու կործանումը. Սասանեան-պարթեւական համադաշնութիւն եւ Իրանի արաբական նուաճում» (անգլ.՝ Decline and Fall of the Sasanian Empire: The Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran) գիրքին մէջ կը ներկայացնէ նոր մօտեցում այս իրադարձութիւններու ուսումնասիրման նկատմամբ:

Փուրշարիաթիի տեսութեան հիմքը այն է, որ ի հակադրութիւն ներկայիս տարածուած կարծիքի, իրականին մէջ Սասանեան Պարսկաստանը բաւականին ապակեդրոնացուած էր եւ իրենից կը նհրկայացնէր համադաշնութիւն պարթեւներիու հետ, որոնք կը պահպանէին բարձր աստիճանի անկախութիւն[8]:Ըստ անոր չնայած Սասանեաններու տարած հաղթանակներուն Բիւզանդական կայսրութեան նկատմամբ, պարթեւները անսպասելիօրէն դուրս եկան համադաշնութիւնէ եւ հետևաբար պարսիկները ընդունակ չէին արդիւնավէտ պաշտպանուիլ իսլամներու յարձակումներէն[9]:Առաւել եւս հիւսիսային եւ արեւելեան հզոր պարթեւական ընտանիքները նահանջեցին իրենց հենակետերը, հրաժարեցան կռուելէ Սասանեաններու հետ, կողք կողքի ու առանձին հաշտութիւն կնքեցին արաբներիու հետ:

Այս աշխատութեան միւս կարեւոր կողմը այդ աւանդական ժամանակագրութեան հերքումն է եւ նորի առաջարկումը: Ըստ Փուրշարիաթիի Միջագետքի արաբական նուաճումը տեղի ունեցած է «ոչ թէ 632-634 թուականներուն՝ վերջին Սասանեան արքայ Հազկերտ III-ի գահ բարձրանալէն ետք (632-651), այլ 628-632 թուականներուն»»[10]: Այս կը նշանակէ, որ արաբական նուաճումները սկսած են այն ժամանակէն, երբ տեղի ունեցած է քաղաքացիական պատերազմ Սասանեաններու եւ պարթեւներու մէջ:

Սասանեան կայսրութիւնը մինչեւ նուաճում

Սկսած մ.թ.ա. 1-ին դարէն Հռոմէական կայսրութեան (յետագային Բիւզանդական կայսութեան) եւ Պարթեւաստանի (յետագային Սասանեան Պարսկաստան) միջեւ սահմանը կ՝անցնէր Եփրատ գետէն: Բազմաթիւ պատերազմներ հիմնականին տեղի կ՝ունենային հիւսիսային ժայռոտ շրջաններուն կամ սուրիական անապատի մէջ: Ռազմական գործողութիւնները շատ դէպքերու մէջ իրենցմէ կը ներկայացնէին ամրութիւններու պաշարումներ: Երկու կայսրութիւններու համար հարաւէն եկող միակ վտանգը քոչուոր արաբներու ասպատակութիւններն էին: Այդ իսկ պատճառով երկու կայսրութիւններն ալ կը դաշնակցէին փոքր կիսանկախ արաբական ցեղերու հետ, որոնք կը ծառայէին որպէս պաշտպանիչ ուժ քոչուորներու յարձակումներէն: Բիւզանդացիներու դաշնակիցներն էին քրիստոնիա Ղասանիդները, իսկ Սասնաեաններինը՝ հեթանոս Լախմիդները: Երկու արաբական փոքր իշխանութիւններն ալ մշտապէս կը պայքարէին իրարու դէմ, որ կը գրաւէր անոնց, բայց քիչ կ՝ազդէր Բիւզանդիոնի եւ Պարսկաստանի վրայ: 6-րդ եւ 7-րդ դարերուն, շարք մը պատճառներու հետեւանքով, դարաւոր հաւասարակշռութիւնը խախտուեցաւ:

Արաբական ենթակայ իշխանութիւններու ապստամբութիւն (602)

Հին իրանցիները, ինչպէս եւ անոնց յաջորդները, մեծ դէր կու տային գրականութեանն ու երաժշտութեանը: Այս 7-րդ դարու ափսէի վրայ պատկերուած են Սասանեան շրջանի երաժիշտներ:

Չնայած Ղասանիդները քրիստոնիա էին, անոնք ընդունած էին միաբնակութիւն եւ կը մերժէին կայսերական քաղկեդոնականութիւնը: Իր հերթին Բիւզանդական կայսրութիւնը անոնց կը համարէր աղանդաւորներ: Երբ բիւզանդացիները փորձեցին ճնշել միաբնակութիւնը, Ղասանդիդները ալ աւելի օտարացան կայսրութենէն: Լախմիդները իրենց հերթին ապստամբեցան պարսից արքայ Խոսրով Բ.-ի դէմ: Լախմիդներու առաջին քրիստոնիա արքան փորձեց ազատիլ պարսկական գերիշխանութենէն, սակայն ան սպաննուեցաւ, իսկ Լախմիդներու տիրոյթները բռակցուեցան Պարսկաստանի դէմ: Խոսրովի սպանութեան հետեւանքով Լախմիդները դարձեալ անցան կիսաանկախ վիճակի մէջ: Ներկայիս ընդունուած է այն փաստը, որ Լախմիդներու թագաւորութեան գրաւումը պարսիկներու կողմէն Սասանեաններու անկման հիմնական պատճառներէն էր: Այս կը բացատրուի անոր հետ , որ Լախմիդները, պարտությիւն կրելով արաբներէն Հիրայի ճակատամարտին, համաձայն էին ըլլալ իսլամներու լրտեսները[11]:

Բիւզանդա-սասանեան պատերազմ (612–629)

Երբ պարսից Խոսրով Բ. Փարուեզը ճնշեց Վահրամ Չոբինի ապստամբութիւնը, ամբողջ էներգիան ուղղեց իրեն օգնութիւն ցուցաբերած բիւզանդացիներու դէմ: Առաջին տասնամեակի ընթացքին ան հասաւ չտեսնուած յաջողութիւններու. պարսիկները գրեթէ վերականգնած էին Աքեմենեան կայսրութիւնը (մ.թ.ա. 550–330 թուականներ):

Սակայն Բիւզանդական կայսրութիւնը Հերակլիոս կայսրին ղեկավարութեամբ 622 թուականին պատասխան հարուած հասցուց եւ 627 թուականին Նինուէի ճակատամարտին բիւզանդական զօրքը ջարդեց Սասանեաններուն: Անկէ ետք Հերակլիոսը ընդհուպ մօտեցաւ Սասանեաններու մայրաքաղաք Տիզբոնին: 629 թուականին Խոսրովի զօրավարներէն Շահրբարազը համաձայնեցաւ ետպատերազմեան սահմաններու վերականգնմանը:

Խոսրով Բ-ի սպանութիւնը

Պարտութեան հետեւանքով Խոսրով Բ. Փարուեզը 628 թուականին գահազրկուեցաւ եւ սպաննուեցաւ: Անոնցմէ ետք 628-632 թուականներու միջեւ ինկած ժամանակահատուածին գահը գրաւեցին 10 թագաւոր եւ թագուհի: Անոնցմէ վերջինը՝ Հազկերտ Գ-ը, Խոսրովի թոռն էր, սակայն գահ բարձրանալու ժամանակ ընդամենը 8 տարեկան էր[12]։

Մուհամմէտի կեանքի օրով

Ըստ իսլամական աւանդութեան 628 թուականին Մուհամմէտը ուղարկեց բազմաթիւ նամակներ իշխաններուն, արքաներուն եւ ցեղապետերուն՝ կոչ ընելով ընդունել իսլամութիւնը: Աւանդութիւնը կը փաստէ, որ նամակները տեղ հասան Պարսկաստան, Բիւզանդական կայսրութիւն, Եթովպիա, Եմեն եւ Հիրա (Իրաք) նոյն օրը[13]: Այս ամէնը, սակայն կը կասկածուի ներկայիս պատմաբաններու կողմէն[14]: Հատկապէս այն փաստը, որ Խոսրովը կրնար նամակ ստանալ Մուհամմէտէն շատ քիչ հաւանական է. պարսկական արարողակարգերը չափազանց բարդ էին եւ դժուար թէ այն ժամանակ փոքր տարածքային ուժի առաջնորդի նամակը փոխանցուէր շահնշահին[15]:

Գրեթէ բոլոր աւանդութիւնները կը փաստեն, որ Խոսրովը կատաղած, կը ոչնչացնէ նամակը. միակ տարբերութիւնը այն է, թէ ինչպէս ան կը ոչնչացնէ[16]:

Խալիֆայութեան վերելքը

Մուհամմէտը մահացաւ Յուլիս 632 թուականին եւ խալիֆի պաշտօնը գրաւեց Ապու Բաքրը: Այս ընթացքին շարք մը արաբական ցեղեր ապստամբեցան եւ խալիֆը մինչեւ մարտ 633 թուականը զբաղուած էր խռովութիւններու ճնշմամբ: 633 թուականին ամբողջ Արաբական թերակղզին կը գտնուէր անոր տիրապետութեան տակ:

Դժուար է ըսել, թէ արդեօք Ապու Բաքրը նպատակդրուած էր ստեղծել կայսրութիւն, սակայն ան իր որոշումներով եւ գործողութիւններով սկիզբ տուաւ աշխարհի ամենամեծ պետութիւններէն մէկուն[17]:Առաջին հակամարտութիւնը տեղի ունեցաւ Սասանեաններու հետ: Այստեղ արաբական զօրքի հրամանատարն էր Խալիդ իբն ալ-Վալիդը:

Առաջին ներխուժումը Միջագետք (633)

Առաջինը յարձակեցան թերակղզիի հիւսիս արեւելքի մէջ բնակուող արաբական ցեղերը, որոնք ասպատակեցին Սասանեաններու տիրոյթ Միջագետքը: Շուտով Ապու Բաքրն իրեն այնքան հզօր համարեց, որ յարձակում գործեց հիւսիս-արեւելքի մէջ գտնուող Սասանեաններու վրայ, իսկ հիւսիս-արեւմուտքի մէջ Բիւզանդական կայսրութեան վրայ: Այս ունէր 3 պատճառ. 1.Նոր իսլամացած արաբներու եւ երկու կայսրութիւններու միջեւ կը բնակէին բազմաթիւ այլադաւան արաբական քոչուորներ եւ Ապու Բաքրը յոյս ունէր, որ անոնք կ՝օգնեն տարածել իսլամութիւնը, 2. Պարսիկներն ու հռոմէացիները ստիպուած էին վճարել ծանր հարկեր եւ խալիֆը յոյս ունէր, որ աւելի թեթեւ հարկային քաղաքականութիւնը կը դրդէ անոնց ընդունել իրեն, 3. Ըլլալով երկու գերպետութիւններու կողքին, կարելի չէր անգործ մնալ, քանի որ միշտ ալ կար անոնցմէ եկող մեծ վտանգ. Ապու Բաքրը յոյս ունէր միաժամանկ յարձակումով ազատել իրեն այդ վտանգէն[18]:Ասպատակութիւններու շնորհիւ կամաց-կամաց հաւաքուեցաւ մեծ քանակութեամբ աւար: Արաբները կ՝օգտուէին իրենց հեծելազորի թեթեւութիւնէն եւ, արագ թալանելով, միանգամից ետ կը վերադառնային անապատ, քանի որ շատ լաւ գիտէին, որ պարսիկները իրենց հոն չեն հետապնդիր: Այս յաջողութիւնները համոզեցին Ապու Բաքրին, որ եկած էր նորաստեղծ խալիֆայութեան սահմաններու մեծացման ժամանակը[19]:

Յաջողութիւնն ապահովելու համար Ապու Բաքրը յայտարարեց, որ Պարսկաստան արշաւող զօրքը կը կազմուի միայն կամաւորներէն եւ, որ ան կը ղեկավարուի լաւագոյն իսլամ զօրավարի՝ Խալիդ իբն ալ-Վալիդի կողմէն: Ապու Բաքրը հրամայեց սահմանային գոտիի արաբական ցեղերուն ենթարկուիլ Խալիդի հրամաններուն, իսկ վերջինիս առջեւ դրաւ Ալ-Հիրան գրաւելու նպատակ: Մարտ 633 թուականի երրորդ շաբաթուա ընթացքին Խալիդը 10,000 զօրքով սկսաւ արշաւանքը: Անոնց նաեւ միացան 8,000 արաբական քոչուորներ, այդպիսով հասցնելով զօրքի քանակը 18,000-ի:

Միջագետքի մէջ Խալիդը մինչեւ Մայիս 633 թուական տօնեց 4 անընդմէջ հաղթանակներ: Պարսկական արքունիքը դրուեցաւ քաոսային իրավիճակի մէջ: Մայիսի վերջին շաբաթը իսլամ արաբներու համար նշանաւորուեցաւ Հիրա կարեւոր քաղաքի պաշարմամբ եւ գրաւմամբ: Մէկ ամիս տեւած հանգստէն ետք, Յուլիսին, Խալիդը պաշարեց Ալ Անբար քաղաքը: Պաշարումը տեւեց քանի մը շաբաթ եւ Յուլիսին ինկաւ արաբներու ձեռքը: Այնուհետեւ Խալիդը շարժեցաւ հարաւ եւ, տանելով եւս մէկ հաղթանակ, գրագեց Այն ուլ Թամր քաղաքը: Այդ պահուն Իրաքի մէկ մասը արդէն իսլամներու ձեռքին մէջն էր:

Շուտով Խալիդը վերադարձաւ Արաբիա եւ ջախջախեց ապստամբ արաբական ցեղերուն: Երբ ան վերադարձաւ օգոստոսին, պարզուեցաւ, որ պարսիկները մեծ զօրք կը հաւաքեն:Ան որոշեց ճակատամարտ տալ առանձին ջոկատներու, քանի դեռ անոնք իրար չեն միացած: Սասանեանները ունէին 4 ջոկատ, որոնք կազմուած էին պարսիկներէն եւ քրիստոնիա արաբներէն: Խալիդը մշակեց հանճարեղ ծրագիր. ան բաժանեց զօրքը 3 մասի եւ հարձակեցաւ պարսիկներու վրայ գիշերը երեք կողմէն: Պարսկական ամբողջ զօրքը ոչնչացուց եւ մայրաքաղաք Տիզբոնը մնաց անպաշտպան: Սակայն Խալիդը նախ որոշեց ոչնչացնել հարաւի եւ արեւմուտքի մէջ մնացած բոլոր պարսկական ուժերը: Ան արշաւեց սահմանային Ֆիրազ քաղաք, ուր ան հաղթանակ տօնեց Սասանեաններու, բիւզանդացիներու եւ քրիստոնիա արաբներու միացեալ ուժերու նկատմաբ: Այս Միջագետքի նուաճման անոր վերջին ճակատամարտն էր: Երբ Խալիդը կը պատրաստուէր յարձակիլ Տիզբոնի մօտակայքին գտնուող Քադիսիա բերդին վրայ, խալիֆը հրամայեց անոր անցնիլ Բիւզանդական կայսրութիւն եւ սկսիլ Սուրիոյ նուաճումը[20]:

Երկրորդ ներխուժումը Միջագետք (636)

Ապու Բաքրի կտակի համաձայն, անոր յաջորդ խալիֆ Ումարը պետք է շարունակէր Միջագետքի եւ Սուրիոյ գրաւումը: Սակայն Միջագետքի մէջ իրավիճակը երթալով կը վատդարանար: Ապու Բաքրի օրով Խալիդը իր 9000-անոց զօրքի կէսին չափ կը սկսի արշաւել դէպի Սուրիա: Սակայն անոր հեռացումէն անմիջապես ետք պարսիկները անցան հակայարձակման: Արաբները ստիպուած ձգեցին գրաւած տարածքները ու անցան սահմաններու պաշտպանութեանը: Ումարը միանգամից օգնական ուժեր ուղարկեց, սակայն անոնք ջախջախուեցան Կամրջի ճակատամարտին: Պարսիկները չկրցան զարգացնել յաջողութիւնները եւ պարտութիւն կրեցին Բուվայբի ճակատամարտին: 635 թուականին Հազկերտ Սասանեանը դաշինք կնքեց բիւզանդական կայսր Հերակլիոսի հետ: Վերջինիս աղջիկը ամուսնացաւ Հազկերտի հետ: Քանի դեռ Հերակլիոսը կը պատրաստուէր խոշոր արշաւանք կազմակերպելու Լեւանտ, Հազկերտը հրամայեց մեծ զօրք հաւաքել, որպեսզի դուրս մղէ արաբները Միջագետքէն: Երկու միապետերը պետք է միաժամանակ արշաւէին իսլամ արաբներու դէմ եւ վերջնականապէս հաղթէին անոնց:

Քադիսիոյ ճակատամարտը

Խալիֆ Ումարը հրամայեց արաբական զօրքերուն նահանջել սահմանային շրջաններ. ան նպատակադրուած էր նոր զօրք կազմել եւ դարձեալ արշաւել դէպի Միջագետք: Ումարը կը ցանկար անձամբ ղեկավարել զօրքը, սակայն խալիֆին կից խորհուրդը դէմ դուրս եկաւ այդ գաղափարին: Խալիֆը Միջագետքի մէջ գտնուող զօրքերու գերագոյն հրամանատար նշանակեց Սաադ իբն Աբի Վաքասին: Վերջինս Յունիս 636 թուականին ժամանեց Քադիսիա:

Բիւզանդացիները սկսան իրենց յարձակումը Մայիս 636 թուականին, սակայն Հազկերտը չյաջողեցաւ ժամանակին հաւաքել զօրքը եւ օգնութիւն ցոյց տալ իր դաշնակիցներուն: Ումարը, գիտնալով այդ դաշինքի մասին, օգտուեցաւ այդ ձախողումէն: Ան միանգամից ուղղեց ուժերու մեծ մասը Բիւզանդական կայսրութեան դէմ Յարմուք գետի ափին: Միաժամանակ խալիֆը առաջարկեց Հազկերտին իսլամութիւն ընդունիլ եւ հաշտութիւն կնքել: Հերակլիոս կայսրը հրամայած էր բիւզանդական զօրքերու գերագոյն հրամանատար հայազգի Վահանին չյարձակիլ արաբներու վրայ, քանի դեռ ան չէր ստացած այդպիսի հրաման անձամբ կայսրէն: Սակայն օգոստոս 636 թուականին Վահանը յարձակեցաւ եւ պարտութիւն կրեց[21]:

Չնայած Բիւզանդական կայսրութիւնը պարտութիւն կրեց, Սասանեան Պարսկաստանը դեռեւս կը մնար ահռելի վտանգաւոր հակառակորդ: Սասանեանները հաւաքած էին հսկայական բանակ իրենց կայսրութեան տարբեր անկիւններէն, իսկ զօրքը կը ղեկավարէին պարսից լաւագոյն հրամանատարները: Բերուած էին նաեւ ռազմական փիղեր: Սակայն երեք ամսուայ ընթացքին պարսկական ամբողջ բանակը ջախջախուեցաւ Քադիսիոյ ճակատամարտին, որուն հետ աւարտեց Սասանեաններու գերիշխանութիւնը Պարսկաստանէն դէպի արեւմուտք[22]: Այս հաղթանակը կը համարուի իսլամի աճման վճռական կետերէն մէկը, որուն շնորհիւ արաբները գրաւեցին ամբողջ Միջագետքը: Պարսից մայրաքաղաք Տիզբոնը ինկաւ 3 ամսուայ պաշարումէն ետք Մարտ 637 թուականին:

Միջագետքի նուաճումը (636–638)

Տիզբոնի գրաւումէն ետք միանգամից քանի մը ջոկատ ուղարկուեցաւ Բիւզանդական կայսրութեան հետ սահմանակցող Քարքիսիա եւ Հիթ բերդերու գրաւման համար: Պարսկական բանակի որոշ մնացորդներ աշխոյժ էին Տիզբոնէն հիւսիս-արեւելք եւ Տիգրիսէն հիւսիս Տիկրիտի ու Մոսուլի մէջ:

Տիզբոնէն նահանջելով, պարսկական բանակը համախմբուեցաւ Տիզբոնի մօտակայքին գտնուող Ջալուլա բերդի մօտ: Վերջինս ունէր մեծ ռազմավարական նշանակութիւն, քանի որ այնտեղէն ճանապարհները կը տանէին Միջագետք, Խորասան եւ Ատրպատական: Պարսկական ուժերը կը ղեկավարէր զօրավար Միհրանը, որու տեղակալներն էր Քադիսիոյ մէջ պարսից զօրքերու հրամանատար Ռոստամի եղբայր զօրավար Ֆառուխզադը: Ումարը սկզբէն որոշեց պարտութեան մատնել այս զօրքը, ապա արշաւել Տիկրիտ ու Մոսուլ:Ապրիլ 637 թուականին արաբական 12,000 զօրքը պարտութեան մատնեց պարսիկներուն Ջալուլա բերդի մերձակայքին: Այնուհետեւ իսլամները 7 ամիս պաշարեցին եւ գրաւեցին Ջալուլան: Անկէ ետք կատաղի դիմադրութենէ ետք ինկաւ նաեւ Տիկրիտը: Մոսուլը յանձնուեցաւ եւ ինքնակամ ընդունեց իսլամական գերիշխանութիւնը: Ջալուլայի եւ Մոսուլ-Տիկրիտ շրջանի գրաւմամբ ամբողջ Միջագետքը արաբներու ձեռքին մէջ էր:

Ջալուլայի մէջ ջախջախուած պարսկական զօրքը զօրավար Միհրանի գլխաւորութեամբ ապաստանած էր Խանիքէն քաղաքի մերձակայքին մէջ: Արաբները սկսան անոնց հետապնդել եւ ջախջախեցին պարսիկներուն Խանիքէնի ճակատամարտին: Պարսիկները նահանջեցին Հուլուան: Արաբները պաշարեցին եւ Յունուար 636 թուականին գրաւեցին քաղաքը[23]: Արաբ հրամանատարը խալիֆին խնդրեց թոյլ տալ, արշաւել Պարսկաստանի խորքերը, սակայն Ումարը մերժեց անոր խնդրանքը եւ անոր գրեց բաւական հետաքրքիր նամակ մը.

"Ես կ՝երազեմ, որպեսզի Սուվադի եւ պարսկական բլուրներու միջեւ պատեր ըլլային, որոնք չէին թողներ մեզ հասնել անոնց եւ անոնց հասնիլ մեզ[24]: Սուվադի բերրի հողերը կը բաւեն մեզ, եւ ես աւելի շատ կը ցանկամ իսլամներու անվտանգութեամբ ապահովել, քան թէ ռազմական աւար հաւաքել:"


Պարսիկներու ասպատակութիւնները Միջագետք (638–641)

Փետրուար 638 թուականին վրայ հասաւ ռազմական գործողութիւններու դադարեցում: Միջագետքը կը գտնուէր իսլամներու լիակատար վերահսկողութեան տակ: Պարսիկները նահանջած էին Զագրոսի լեռնաշղթայէն արեւելք: Սակայն պարսիկները չէին կորսնցուցած Միջագետքը ետ նուաճելու յոյսերը եւ կը շարունակէին ասպատակել քաղաքականապէս անկայուն տարածաշրջանը: Սկզբնական շրջանին թիւին մէջ էր Զագրոսի լեռնաշղթան, որ կը դառայ երկու պետութիւններու միջեւ նոր սահման: 638 թուականին Պարսկաստանի յոթ մեծ իշխաններէն զօրավար Հորմուզանը ուժեղացուց յարձակումները Միջագետքի վրայ: Ումարը հրամայեց կեցնել անոր եւ շուտով Հոմուզանը ստիպուած հաշտութիւն կնքեց արաբներու հետ ու համաձայնեցաւ դառնալ անոնց վասալը: Սակայն Հորմուզանը խախտեց պայմանագիրը եւ ապստամբեց: Վերջինս դարձեալ պարտուեցաւ եւ նորէն դարձաւ պարսիկներու վասալը: 640 թուականի վերջը Հազկերտը ուղարկեց օգնական ուժեր եւ Հորմուզը եւս մէկ անգամ արշաւեց արաբներու դէմ: Տուստար բնակավայրի մօտակայքին Հորմուզանը պարտուեցաւ, գերի ինկաւ եւ ուղարկուեցաւ Մեդինա: Այնտեղ ան ընդունեց իսլամութիւնը եւ դարձաւ խալիֆի խորհրդականը: կը համարուի, որ ան կանգնած էր 644 թուականի Ումարի սպանութեան ետեւը: Յունուար 641 թուականին, քանի մը ամսուայ պաշարումէն ետք, արաբները գրաւեցին Շոշան: Այնուհետեւ քանի մը շաբաթուայ պաշարման հետեւանքով յանձնուեցաւ Խուզիստանի վերջին ռազմական հենակետը[25]:

Նահաուանդի ճակատամարտը (642)

Խուզիստանի գրաւումէն ետք Ումարը կը ցանկար խաղաղութիւն: Չնայած Սասանեան Պարսկաստանը բաւականաչափ թուլացած էր, արաբներու միկքին մէջ դեռեւս կը մնար ահարկու գերուժ: Խալիֆը չէր ցանկար անիմաստ պատերազմիլ պարսիկներու հետ: Ան կը ցանկար Իրանի մնացած մասը թողնել պարսիկներուն: Ումարի խօսքերէն է.

Ես կ՝երազեմ, որպեսզի մեր եւ իրանցիներու միջեւ կրակէ պատնեշ ըլլար, որպեսզի ոչ անոնք հասնէին մեզ, ոչ ալ մենք անոնց[26]:


Սակայն պարսիկները այլ ձեւով կը մտածէին: Կայսերական պարսիկներու հպարտութեանը հարուած հասած էր արաբներու կողմէն եւ անոնք չէին կրնար թոյլ տալ իրենց հողերու գրաւումը[27]:

637 թուականին Ջալուլայի ճակատամարտին կրած պարտութեան հետեւանքով, Հազկերտը անցաւ Ռէյ, ապա նոր մայրաքաղաք՝ Մերվ, ուրկէ հրամաններ սկսաւ տալ իր զօրավարներուն անընդհատ ասպատակելու Միջագետքը: Շահնշահը կոչով դիմեց ժողովրդուն եւ անոր արձագանքեցին բազմաթիւ մարդիկ ամբողջ կայսրութեան տարածքէն՝ սկսած տարիներ շարունակ ծառայած վետերաններէն եւ վերջացրած նորակոչիկներով: Բոլորը հաւաքուեցան Նահաուանդի մօտ տալու վերջին եւ ճակատագրական ճակատամարտը: 100,000 անոց պարսկական զօրքը դրուեցաւ Մարդան Շահի հրամանատարութեան տակ:

Ումարը տեղեկացաւ զօրքերու կեդրոնացման մասին եւ ստիպուած զօրք ուղարկեց անոնց դէմ[28]: Խալիֆը հասկցաւ, որ քանի դեռ պարսիկները ունին պետականութիւն, անոնք մշտապես կը փորձեն ետ գրաւել կորսնցուցած տարածքները: քանի մը արաբական զօրքերու հրամայուեցաւ հաւաքուիլ Նահավանդի մօտ: Չնայած Ումարը դարձեալ ցանկացաւ անձամբ ղեկավարել զօրքը, անոր խորհուրդ տուին մնալ Մեդինայի եւ զօրքերու հրամանատար նշանակել որեւէ փորձառու զօրավարի: Դեկտեմբեր 642 թուականին պարսիկները ջախջախուեցան Նահաուանդի ճակատամարտին: Անոնցմէ ետք արաբները հեշտութեամբ գրաւեցին Համադանը:

Պարսկաստանի նուաճումը (642–651)

Քանի մը տարի ետք Ումարը ընդունեց նոր, յարձակողական ռազմավարութիւն[29] եւ պատրաստուեցաւ աւարտին հասնիլ Սասանեան Պարսկաստանի նուաճումը: Նիհաուանդի ճակատամարտը իսլամի պատմութեան ամենավճռական յաղթանակներէն էր[30]: Ճակատամարտը Պարսկաստանի նուաճման բանալին էր: Պարտութենէն ետք Հազկերտը կը շրջէր երկրով մէկ եւ կը փորձէր նոր զօրք հաւաքել: Սակայն այդ մէկը չյաջողեցաւ: Ումարը կը փորձէր բռնել կամ սպանել Հազկերտին:

Ծանօթագրութիւններ

  1. http://www.iranicaonline.org/articles/arab-ii
  2. «Հիշողության և ցանկության միջև. Մերձավոր Արևելքը անհանգիստ դարաշրջանում» (էջ. 180) (անգլերէն՝ Between Memory and Desire: The Middle East in a Troubled Age)
  3. «Պարսկաստանի իսլամական նվաճումը» (անգլերէն՝ The Muslim Conquest of Persia), Ա. Ի. Ակրամ գլուխ 1: ISBN 978-0-19-597713-4, 9780195977134
  4. Միլանի Ա., «Կորցված իմաստություն» (անգլերէն՝ Lost Wisdom): 2004 ISBN 978-0-934211-90-1 p.15
  5. (Բաալդորի, Ֆութուհ, էջ 421; Բիրունի, Աթար, էջ 35)
  6. Մուհամմադ Մուհամմադի Մալայերի, «Թարիխ-ի Ֆառհանգ-ի Իրան» (Իրանի մշակութային պատմությունը). 4 հատոր. Թեհրան. 1982
  7. ʻԱբն ալ-Հուսայն Զարինքուբ (1379 (2000))։ Դու քարն-ի սուկուտ. սարգուզաշտ-ի հավադիս վա ավզա-իտարիկհի դար դւ քարն-ի ավվալ-ի իսլամ (Լռության երկու դար)։ Թեհրան: Sukhan։ OCLC 46632917 
  8. Փարվանեհ Փուրշարիաթի, «Սասանյան կայսրության անկումն ու կործանումը» (Ի. Բ. Տավրիս, 2009), 3
  9. Փարվանեհ Փուրշարիաթի, «Սասանյան կայսրության անկումն ու կործանումը. Սասանյան-պարթևական համադաշնություն և Իրանի արաբական նվաճում», Ի. Բ. Տավրիս, 2008
  10. Փարվանեհ Փուրշարիաթի, «Սասանյան կայսրության անկումն ու կործանումը» (Ի. Բ. Տավրիս, 2008) (էջ. 4)
  11. Իրաքն իսլամական նվաճումից հետո, Միքայել Ջ. Մորոնի, էջ 233
  12. http://www.iranicaonline.org/articles/sasanian-dynasty
  13. «Գաղթի յոթերորդ տարվա իրադարձությունները»։ Ahlul Bayt Digital Islamic Library Project]։ արտագրուած է՝ 2007-04-03 
  14. Լեոն Կայետանի, Annali dell' Islam, հատոր 4, էջ. 74
  15. Լեոն Կայետանի, Annali dell' Islam, հատոր 2, գլուխ 1, պարբերություն 45–46
  16. 'Մ. Մորոնի, Իսլամի հանրագիտարան, հատոր V, 1980 թ., էջ 185
  17. Ֆրեդ Մ. Դոններ, Մ«ուհամմադն ու հավատացյալները. իսլամի ակունքները» (անգլերէն՝ Muhammad and the Believers: At the Origins of Islam), Harvard University Press, 2010, ISBN 978-0-674-05097-6 [1]
  18. Աքբար Շահ Նաջիբաբադի, «Իսլամի պատմություն», B0006RTNB4
  19. Թաբարի, հատոր 2, էջ 554
  20. Ակրամ, գլուխներ 19–26
  21. Սերաթ-ի-Հազրաթ Ումար-ի-Ֆարուք, Մուհամմադ Ալիաս Աադիլի կողմից, էջ 67
  22. Պարսկաստանի իսլամական նվաճումը, Ա. Ի. Ակրամ, գլուխ 5 ISBN 978-0-19-597713-4, 9780195977134
  23. Ակրամ Ա. Ի.։ «6»։ Պարսկաստանի իսլամական նվաճումը։ ISBN 978-0-19-597713-4 
  24. Հայկալ Մուհամմադ Հուսայն։ «5»։ Ալ Ֆարուք, Ումար։ էջ 130 
  25. Պարսկաստանի իսլմական նվաճումը, Ա. Ի. Ակրամ, գլուխ 7 ISBN 978-0-19-597713-4, 9780195977134
  26. Պարսկաստանի իսլամական նվաճումը, Ա. Ի. Ակրամ By A.I. Akram. Ch: 8 ISBN 978-0-19-597713-4
  27. Իսլամական ճարտարապետության բառարան, Անդրյու Պետերսեն, էջ 120
  28. Հռոմի թշնամիները 3. Պարթևներն ու Սասանյանները, Պիտեր Վիլկոքս, էջ 4
  29. Ալ Ֆարուք, Ումար, Մուհամմադ Հուսայն Հակալ. գլուխ 18, էջ 130
  30. Պարսկաստանի իսլամական նվաճումը, Ա. Ի. Ակրամ, գլուխ 10, ISBN 978-0-19-597713-4