«Աստղադիտարան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
Չ Բոտ: կոսմետիկ փոփոխություններ
Տող 3. Տող 3.
'''Աստղադիտարան''', գիտական հիմնարկ, այդտեղ կը կատարուի երկնային մարմիններու ու երեւոյթներու դիտումներ եւ հետազօտութիւններ։ Այդ դիտումներու նպատակն է՝ չափել երկնային մարմինները բնութագրող մեծութիւնները, պայծառութիւն, գոյն եւ այլն։ Որոշ աստղադիտարաններ մասնագիտացուած են եւ հետազօտութիւնները կը կատարուին որոշակի մը եղանակով կամ նպատակով։ Այսպէս, գոյութիւն ունին ռատիօաստղադիտարաններ, արեգակնային կայաններ, արհեստական արբանեակներու դիտման կայաններ եւ այլն։
'''Աստղադիտարան''', գիտական հիմնարկ, այդտեղ կը կատարուի երկնային մարմիններու ու երեւոյթներու դիտումներ եւ հետազօտութիւններ։ Այդ դիտումներու նպատակն է՝ չափել երկնային մարմինները բնութագրող մեծութիւնները, պայծառութիւն, գոյն եւ այլն։ Որոշ աստղադիտարաններ մասնագիտացուած են եւ հետազօտութիւնները կը կատարուին որոշակի մը եղանակով կամ նպատակով։ Այսպէս, գոյութիւն ունին ռատիօաստղադիտարաններ, արեգակնային կայաններ, արհեստական արբանեակներու դիտման կայաններ եւ այլն։


Աստղաֆիզիքական աստղադիտարաններու մէջ կը հետազօտուի տիեզերքի եւ երկնային մարմիններու մէջ տեղի ունեցող ֆիզիքական երեւոյթները եւ անոնց ֆիզիքական հատկութիւնները։ Որոշ աստղադիտարաններու մէջ կը որոշեն ճշգրիտ ժամանակը եւ կե կազմեն աստղագիտական օրացոյցներ։ Աստղադիտարանները, որպէս կանոն, ուսումնասիրութիւններու արդիւնքները կը հրապարակեն իրենց իսկ գիտական հանդեսներու եւ համացանցի կայքերու մէջ:
Աստղաֆիզիքական աստղադիտարաններու մէջ կը հետազօտուի տիեզերքի եւ երկնային մարմիններու մէջ տեղի ունեցող ֆիզիքական երեւոյթները եւ անոնց ֆիզիքական հատկութիւնները։ Որոշ աստղադիտարաններու մէջ կը որոշեն ճշգրիտ ժամանակը եւ կե կազմեն աստղագիտական օրացոյցներ։ Աստղադիտարանները, որպէս կանոն, ուսումնասիրութիւններու արդիւնքները կը հրապարակեն իրենց իսկ գիտական հանդեսներու եւ համացանցի կայքերու մէջ:


== Բիւրականի աստղադիտարան ==
== Բիւրականի աստղադիտարան ==
[[1946]]-ին, [[Արագած (արեւմտահայերէն)|Արագած]]ի Հարաւային լանջին, Աշտարակ շրջանի Բիւրական գիւղի մօտ,ծովի մակերեսէն շուրջ 1500 մ բարձրութեան վրայ հիմնադրուեցաւ [[Բիւրական]]ի աստղադիտարանը: Անոր հիմնադիրն է գիտնական [[Վիթթօ Համբարձումեան |Վիթթօ Համբարձումեան]]ը:
[[1946]]-ին, [[Արագած (արեւմտահայերէն)|Արագածի]] Հարաւային լանջին, Աշտարակ շրջանի Բիւրական գիւղի մօտ,ծովի մակերեսէն շուրջ 1500 մ բարձրութեան վրայ հիմնադրուեցաւ [[Բիւրական]]ի աստղադիտարանը: Անոր հիմնադիրն է գիտնական [[Վիթթօ Համբարձումեան |Վիթթօ Համբարձումեանը]]:
[[1956]]-ին, շինարարութեան առաջին հերթը աւարտելէն ետք,տեղի ունեցաւ անոր պաշտօնական բացումը ,որմէ ետք աստղադիտարանը յայտնի անուն դարձաւ գիտական աշխարհին մէջ:
[[1956]]-ին, շինարարութեան առաջին հերթը աւարտելէն ետք,տեղի ունեցաւ անոր պաշտօնական բացումը ,որմէ ետք աստղադիտարանը յայտնի անուն դարձաւ գիտական աշխարհին մէջ:
Շնորհիւ գիտնականներու փնտռտուքներուն , աստղագիտութիւնը զարգացաւ եւ [[1967]]-ին աստղադիտարանը արժանացաւ շքանշանի:
Շնորհիւ գիտնականներու փնտռտուքներուն , աստղագիտութիւնը զարգացաւ եւ [[1967]]-ին աստղադիտարանը արժանացաւ շքանշանի:


== Պատմութիւն ==
== Պատմութիւն ==
Աստղադիտարանները շատ հին պատմութիւն ունեցող գիտական հիմնարկներէն են, որոնց ստեղծումը պայմանաւորուած է մարդու գործնական պահանջներով՝ որոշուած է ժամանակը, մշակուած են ծովու կողմնորոշնելու եղանակները եւ այլն։ Հին ժամանակին աստղադիտարանները գոյութիւն ունեցած են [[Բաբելոն (արեւմտահայերէն)|Բաբելոն]]ի, [[Չինաստան (արեւմտահայերէն)|Չինաստան]]ի, [[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոս]]ի, [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստան]]ի, [[Մեքսիքօ]], եւ [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստան]]ի մէջ։ Հնագոյն յայտնի աստղադիտարաններու ցանկը<ref name = "Micheau-992-3" />.
Աստղադիտարանները շատ հին պատմութիւն ունեցող գիտական հիմնարկներէն են, որոնց ստեղծումը պայմանաւորուած է մարդու գործնական պահանջներով՝ որոշուած է ժամանակը, մշակուած են ծովու կողմնորոշնելու եղանակները եւ այլն։ Հին ժամանակին աստղադիտարանները գոյութիւն ունեցած են [[Բաբելոն (արեւմտահայերէն)|Բաբելոնի]], [[Չինաստան (արեւմտահայերէն)|Չինաստանի]], [[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոսի]], [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստանի]], [[Մեքսիքօ]], եւ [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանի]] մէջ։ Հնագոյն յայտնի աստղադիտարաններու ցանկը<ref name = "Micheau-992-3" />.
* Քարահունջ, Հայաստան
* Քարահունջ, Հայաստան
* Սթոունհենջ, Մեծ Պրիթանիա
* Սթոունհենջ, Մեծ Պրիթանիա
* Չանկիլո, Բերու
* Չանկիլո, Բերու
*Չեչեն Իցա, Մեքսիքօ
* Չեչեն Իցա, Մեքսիքօ
*Ապու Սիմբել, Եգիպտոս
* Ապու Սիմբել, Եգիպտոս
* Գոսեկի շրջան, Գերմանիա
* Գոսեկի շրջան, Գերմանիա
* Ուջայն, Հնդկաստան
* Ուջայն, Հնդկաստան
Տող 25. Տող 25.
[[Պատկեր:Maragheh observatory 2.JPG|մինի|250px||Մարաղայի աստղադիտարանի աւերակները այժմ կը գտնուին պաշտպանիչ գմբէթի տակ, Մարաղա, Իրան։]]
[[Պատկեր:Maragheh observatory 2.JPG|մինի|250px||Մարաղայի աստղադիտարանի աւերակները այժմ կը գտնուին պաշտպանիչ գմբէթի տակ, Մարաղա, Իրան։]]
[[Պատկեր:Jantar Mantar at Jaipur.jpg|մինի|250px||Ջանդար Մանդար Ջայպուրի մէջ,Հնդկաստան։]]
[[Պատկեր:Jantar Mantar at Jaipur.jpg|մինի|250px||Ջանդար Մանդար Ջայպուրի մէջ,Հնդկաստան։]]
[[Պատկեր:Tartu tähetorn 2006.jpg|մինի|250px||Դարդուի աստղադիտարանը Էստոնիայի Դարդու քաղաքի մէջ։]]
[[Պատկեր:Tartu tähetorn 2006.jpg|մինի|250px||Դարդուի աստղադիտարանը Էստոնիայի Դարդու քաղաքի մէջ։]]


Հնագոյն աստղադիտարանները, որոնց գործունէուեյան ուղղութիւնները յայտնի են <ref name = "Micheau-992-3">{{Cite journal|last=Միշու|first=Ֆրանսուա|contribution=Նախնադարյան գիտական հաստատությունները|pages=992–3|ref=harv|postscript=<!--None-->}}, in {{Cite book |last1=Ռաշիդ |first1=Ռոշդի |last2=Մորելոն |first2=Ռեգիս |year=1996 |title=Արաբական գիտության պատմության հանրագիտարան |publisher=Ռութլեջ |isbn=0-415-12410-7 |pages=985–1007}}</ref><ref name=Barrett>Պետեր Բերնետ (2004), ''Գիտությունը և աստվածաբանությունը Կոպերնիկոսից հետո. Գիտելիքների որոնումները'', էջ. 18, Քոնթինուում Ինթերնեյշնլ Փաբլիշինգ Գրուպ, ISBN 0-567-08969-X</ref><ref name=Kennedy-1962>{{Cite journal |last=Քենեդի |first=Էդվարդ Ս. |year=1962 |title=Ակնարկ. ''Աստղադիտարանը Իսլամում և նրա տեղը ընդհանուր աստղադիտարանի պատմության մեջ''. Այդին Սայիլի |journal=Իսիս ամսագիր |volume=53 |issue=2 |pages=237–239 |doi=10.1086/349558}}</ref>.
Հնագոյն աստղադիտարանները, որոնց գործունէուեյան ուղղութիւնները յայտնի են <ref name = "Micheau-992-3">{{Cite journal|last=Միշու|first=Ֆրանսուա|contribution=Նախնադարյան գիտական հաստատությունները|pages=992–3|ref=harv|postscript=<!--None-->}}, in {{Cite book |last1=Ռաշիդ |first1=Ռոշդի |last2=Մորելոն |first2=Ռեգիս |year=1996 |title=Արաբական գիտության պատմության հանրագիտարան |publisher=Ռութլեջ |isbn=0-415-12410-7 |pages=985–1007}}</ref><ref name=Barrett>Պետեր Բերնետ (2004), ''Գիտությունը և աստվածաբանությունը Կոպերնիկոսից հետո. Գիտելիքների որոնումները'', էջ. 18, Քոնթինուում Ինթերնեյշնլ Փաբլիշինգ Գրուպ, ISBN 0-567-08969-X</ref><ref name=Kennedy-1962>{{Cite journal |last=Քենեդի |first=Էդվարդ Ս. |year=1962 |title=Ակնարկ. ''Աստղադիտարանը Իսլամում և նրա տեղը ընդհանուր աստղադիտարանի պատմության մեջ''. Այդին Սայիլի |journal=Իսիս ամսագիր |volume=53 |issue=2 |pages=237–239 |doi=10.1086/349558}}</ref>.
Տող 49. Տող 49.
* [[1759]]. Տրիեստի աստղադիտարան, Իտալիա
* [[1759]]. Տրիեստի աստղադիտարան, Իտալիա
* [[1757]]. Մաքֆարլանի աստղադիտարան, Շոտլանտա
* [[1757]]. Մաքֆարլանի աստղադիտարան, Շոտլանտա
*[[1803]]. Բոգոտա, Կոլումբիա<ref>{{cite web|url=http://www.observatorio.unal.edu.co |title=Ազգային աստղագիտական աստղադիտարան (Կոլումբիայի ազգային համալսարան)}}</ref>
* [[1803]]. Բոգոտա, Կոլումբիա<ref>{{cite web|url=http://www.observatorio.unal.edu.co |title=Ազգային աստղագիտական աստղադիտարան (Կոլումբիայի ազգային համալսարան)}}</ref>
* [[1811]]. Դարդուի աստղադիտարան, Էստոնիա<ref>{{cite web|url=http://www.visitestonia.com/en/on-its-200th-anniversary-tartu-old-observatory-opens-doors-as-a-museum |title=Իր 200-րդ հոբելյանին Տարտուի հին աստղադիտարանը բացեց իր դռները որպես թանգարան |publisher=www.visitestonia.com |date=26 ապրիլի 2011 |accessdate=26 հունվարի 2013}}</ref>
* [[1811]]. Դարդուի աստղադիտարան, Էստոնիա<ref>{{cite web|url=http://www.visitestonia.com/en/on-its-200th-anniversary-tartu-old-observatory-opens-doors-as-a-museum |title=Իր 200-րդ հոբելյանին Տարտուի հին աստղադիտարանը բացեց իր դռները որպես թանգարան |publisher=www.visitestonia.com |date=26 ապրիլի 2011 |accessdate=26 հունվարի 2013}}</ref>


Տող 55. Տող 55.


== Օդային աստղադիտարան ==
== Օդային աստղադիտարան ==
Օդային աստղադիտարանները ունին բարձրութեան առաւելութիւնը Երկրի վրայ տեղակայուած աստղադիտարաններու հանդէպ, ըլլալով Երկրի մթնոլորտի հիմնական զանգուածեն վեր։ Անոնք նոյնպէս ունին առաւելութիւն տիէզերական աստղադիտակներու նկատմամբ, քանի որ անոնց սարքաւորումները կարնան վերանորոգուիլ, փոխուիլ աւելի արագ եւ աժան։
Օդային աստղադիտարանները ունին բարձրութեան առաւելութիւնը Երկրի վրայ տեղակայուած աստղադիտարաններու հանդէպ, ըլլալով Երկրի մթնոլորտի հիմնական զանգուածեն վեր։ Անոնք նոյնպէս ունին առաւելութիւն տիէզերական աստղադիտակներու նկատմամբ, քանի որ անոնց սարքաւորումները կարնան վերանորոգուիլ, փոխուիլ աւելի արագ եւ աժան։


== Արտաքին յղումներ ==
== Արտաքին յղումներ ==

20:00, 10 Յունուար 2018-ի տարբերակ

Կաղապար:ԱՀ

Աշխարհի յայտնի ամէնահին աստղադիտարանը. Քարահունջը կառուցուած է մօտ 7,5 հազար տարի առաջ։

Աստղադիտարան, գիտական հիմնարկ, այդտեղ կը կատարուի երկնային մարմիններու ու երեւոյթներու դիտումներ եւ հետազօտութիւններ։ Այդ դիտումներու նպատակն է՝ չափել երկնային մարմինները բնութագրող մեծութիւնները, պայծառութիւն, գոյն եւ այլն։ Որոշ աստղադիտարաններ մասնագիտացուած են եւ հետազօտութիւնները կը կատարուին որոշակի մը եղանակով կամ նպատակով։ Այսպէս, գոյութիւն ունին ռատիօաստղադիտարաններ, արեգակնային կայաններ, արհեստական արբանեակներու դիտման կայաններ եւ այլն։

Աստղաֆիզիքական աստղադիտարաններու մէջ կը հետազօտուի տիեզերքի եւ երկնային մարմիններու մէջ տեղի ունեցող ֆիզիքական երեւոյթները եւ անոնց ֆիզիքական հատկութիւնները։ Որոշ աստղադիտարաններու մէջ կը որոշեն ճշգրիտ ժամանակը եւ կե կազմեն աստղագիտական օրացոյցներ։ Աստղադիտարանները, որպէս կանոն, ուսումնասիրութիւններու արդիւնքները կը հրապարակեն իրենց իսկ գիտական հանդեսներու եւ համացանցի կայքերու մէջ:

Բիւրականի աստղադիտարան

1946-ին, Արագածի Հարաւային լանջին, Աշտարակ շրջանի Բիւրական գիւղի մօտ,ծովի մակերեսէն շուրջ 1500 մ բարձրութեան վրայ հիմնադրուեցաւ Բիւրականի աստղադիտարանը: Անոր հիմնադիրն է գիտնական Վիթթօ Համբարձումեանը: 1956-ին, շինարարութեան առաջին հերթը աւարտելէն ետք,տեղի ունեցաւ անոր պաշտօնական բացումը ,որմէ ետք աստղադիտարանը յայտնի անուն դարձաւ գիտական աշխարհին մէջ: Շնորհիւ գիտնականներու փնտռտուքներուն , աստղագիտութիւնը զարգացաւ եւ 1967-ին աստղադիտարանը արժանացաւ շքանշանի:

Պատմութիւն

Աստղադիտարանները շատ հին պատմութիւն ունեցող գիտական հիմնարկներէն են, որոնց ստեղծումը պայմանաւորուած է մարդու գործնական պահանջներով՝ որոշուած է ժամանակը, մշակուած են ծովու կողմնորոշնելու եղանակները եւ այլն։ Հին ժամանակին աստղադիտարանները գոյութիւն ունեցած են Բաբելոնի, Չինաստանի, Եգիպտոսի, Հնդկաստանի, Մեքսիքօ, եւ Հայաստանի մէջ։ Հնագոյն յայտնի աստղադիտարաններու ցանկը[1].

  • Քարահունջ, Հայաստան
  • Սթոունհենջ, Մեծ Պրիթանիա
  • Չանկիլո, Բերու
  • Չեչեն Իցա, Մեքսիքօ
  • Ապու Սիմբել, Եգիպտոս
  • Գոսեկի շրջան, Գերմանիա
  • Ուջայն, Հնդկաստան
  • Արկաիմ, Ռուսիա
  • Չեոմսեոնգդա, Հարաւային Գորիա


Մարաղայի աստղադիտարանի աւերակները այժմ կը գտնուին պաշտպանիչ գմբէթի տակ, Մարաղա, Իրան։
Ջանդար Մանդար Ջայպուրի մէջ,Հնդկաստան։
Դարդուի աստղադիտարանը Էստոնիայի Դարդու քաղաքի մէջ։

Հնագոյն աստղադիտարանները, որոնց գործունէուեյան ուղղութիւնները յայտնի են [1][2][3].

  • մօտ 150 Մ.թ.ա. Ռոտեսի աստղադիտարան, Հունաստան[4]
  • 825. Ալ-Շամիսիյահ աստղադիտարան, Պաղտատ,Իրան
  • 869. Սանկարանարայանա, Գերալա, Հնդկաստան
  • 1259. Մարաղայի աստղադիտարան, Իրան
  • 1276. Գաոչենգ աստղադիտարան, Չինաստան
  • 1420.Ուլուգբեկի աստղադիտարան, Ուզպեգիստան
  • 1442. Բեգինի հին աստղադիտարան, Չինաստան
  • 1577. Տաքի ալ-Դին աստղադիտարան, Թուրքիա
  • 1580.Ուրանիբորգ, Դանիա
  • 1581. Ստյերնբորգ, Դանիա
  • 1642. Բանզանո աստղադիտարանԻտալիա
  • 1642. Ռունդետարն, Դանիա
  • 1633. Լեյդենի աստղադիտարան, Հոլանտա
  • 1667. Փաիրզի աստղադիտարան, Ֆրանսա
  • 1675.Գրինվիչի թագավորական աստղադիտարան, Անգլիա
  • 1695.Սուխարեւի աշտարակ, Ռուսիա
  • 1711.Պեռլինի ատղադիտարան, Գերմանիա
  • 1724. Յանդրա Մանդրա, Հնդկաստան
  • 1753.[Ստոգհոլմի աստղադիտարան,Շուետ
  • 1759. Տրիեստի աստղադիտարան, Իտալիա
  • 1757. Մաքֆարլանի աստղադիտարան, Շոտլանտա
  • 1803. Բոգոտա, Կոլումբիա[5]
  • 1811. Դարդուի աստղադիտարան, Էստոնիա[6]

Արդի աստղադիտարաններու պատմութիւնը սկիզբ կ'առնէ միայն XVII դարու երկրորդ կիսուն, երբ աստղագիտական դիտումներու համար սկսան օգտագործել աստղադիտակներ։ Այժմ աշխարհի մէջ կը գործեն շուրջ 500 աստղադիտարաններ։ Ամէնամեծ աստղադիտարաններէն են Մաունթ Պալոմարի, Մաունթ Վիլսոնի, Կիտ Պիկի, Լիկի, Պուլկովոյի, Ղրիմի, Աբասթումանի, Վերին Պրովանսի, Տաուտենբուրգի աստղադիտարանները։ Հայաստանի մէջ կը գործեն Երեւանի պետական համալսարանի (1934-են), Գառնիի եւ Բիւրականի աստղադիտարանները (1946-են)։

Օդային աստղադիտարան

Օդային աստղադիտարանները ունին բարձրութեան առաւելութիւնը Երկրի վրայ տեղակայուած աստղադիտարաններու հանդէպ, ըլլալով Երկրի մթնոլորտի հիմնական զանգուածեն վեր։ Անոնք նոյնպէս ունին առաւելութիւն տիէզերական աստղադիտակներու նկատմամբ, քանի որ անոնց սարքաւորումները կարնան վերանորոգուիլ, փոխուիլ աւելի արագ եւ աժան։

Արտաքին յղումներ

Ծանօթագրութիւններ

  1. 1,0 1,1 Միշու Ֆրանսուա։ ։ էջեր 992–3  , in Ռաշիդ Ռոշդի, Մորելոն Ռեգիս (1996)։ Արաբական գիտության պատմության հանրագիտարան։ Ռութլեջ։ էջեր 985–1007։ ISBN 0-415-12410-7 
  2. Պետեր Բերնետ (2004), Գիտությունը և աստվածաբանությունը Կոպերնիկոսից հետո. Գիտելիքների որոնումները, էջ. 18, Քոնթինուում Ինթերնեյշնլ Փաբլիշինգ Գրուպ, ISBN 0-567-08969-X
  3. Քենեդի Էդվարդ Ս. (1962)։ «Ակնարկ. Աստղադիտարանը Իսլամում և նրա տեղը ընդհանուր աստղադիտարանի պատմության մեջ. Այդին Սայիլի»։ Իսիս ամսագիր 53 (2): 237–239։ doi:10.1086/349558 
  4. "Փաստեր Հիպարքուսի մասին. աստղագիտական աստղադիտարան". Էնսայքլոպեդիա Բրիտանիկա։
  5. «Ազգային աստղագիտական աստղադիտարան (Կոլումբիայի ազգային համալսարան)» 
  6. «Իր 200-րդ հոբելյանին Տարտուի հին աստղադիտարանը բացեց իր դռները որպես թանգարան»։ www.visitestonia.com։ 26 ապրիլի 2011։ արտագրուած է՝ 26 հունվարի 2013