«Լուսին» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
Չ →‎Հետազոտութիւնները: clean up, replaced: քարտէզ → քարտէս using AWB
Չ clean up, replaced: գործունեություն → գործունէութիւն (4) using AWB
Տող 129. Տող 129.
'''Մակընթացութիւններու վրայ ազդեցութիւնը'''
'''Մակընթացութիւններու վրայ ազդեցութիւնը'''
[[Պատկեր:Մակընթացություններ.jpg|300px|մինի|աջից|Մակընթացութիւններ եւ տեղատւութիւններ]]
[[Պատկեր:Մակընթացություններ.jpg|300px|մինի|աջից|Մակընթացութիւններ եւ տեղատւութիւններ]]
Երկրի վրայ մակընթացութիւնները և տեղատւութիւնները կ'առաջանան հիմնականին մէջ [[Լուսնի ձգողութիւն|Լուսնի ձգողութեան]] աստիճանահակ Երկրի տարբեր կողմերուն մէջ տարբերութեան պատճառով՝ մակընթացային ուժեր։ Այս ուժերը կ'առաջացնեն երկու մակընթացային ուռուցիկութիւններ Երկրի վրայ, որոնք առավել ցայտուն կ'երեւին ծովի մակերևոյթի բարձրացմամբ մակընթացութիւններու և տեղատւութիւններու ընթացքին։ Քանի որ Երկիրը իր առանցքի շուրջ կը պտտի մօտ 27 անգամ աւելի արագ, քան Լուսինը Երկրի շուրջ, այս ուռուցիկութիւնները կը ձգուին Երկրի մակերևոյթով աւելի արագ կը շարժի քան Լուսինը և կը կատարեն մէկ ամբողջական պտոյտ մոլորակի պտույտին համընթաց մէկ օրուայ ընթացքին<ref name="Lambeck1977">{{cite journal| doi = 10.1098/rsta.1977.0159 | last = Լեմբեկ | first = Կ.| year = 1977| title = Մակընթացային ցրումը օվկիանոսներում. Աստղագիտական, գեոֆիզիկական և օվկիանոլոգիական հետևանքները | journal = Փիլիսոփայական գործունեությունը Լոնտոնի թագավորական միության համար. Մաս Ա, Մաթեմատիկական և ֆիզիկական գիտություններ | volume = 287 | issue = 1347 | pages = 545–594 | bibcode = 1977RSPTA.287..545L}}</ref>։ Ովկիանոսներուն մէջ մակընթացային ազդեցութիւնը կ'ուժեղանայ նաև այլ գործօններու ազդեցութեան տակ՝ ջրի շփման կապը Երկրի պտոյտի հետ ովկիանոսի հատակի միջոցով, ջրի շարժման թուլութիւնը, ովկիանոսներու աւազաններու ծանծաղացումը ցամաքին մօտենալուն և տարբեր ովկիանոսներու աւազաններու փոխազդեցութիւնները<ref>{{cite journal|last=Լե Պրովոստ|first=Ս.|coauthors=Բենետ, Ա. Ֆ.; Քրտրայթ, Դ. Ե.|year=1995|title=Օվկիանոսների մակընթացությունները|pages=639–42|journal=Science|pmid=17745840|volume=267|issue=5198|bibcode=1995Sci...267..639L|doi=10.1126/science.267.5198.639}}</ref>։ Արեգակի ձգողութեան ազդեցութիւնը Երկրի ովկիանոսներու վրայ համարեայ երկու անգամ փոքր է Լուսնի ազդեցութիւնէն, և այս երկու երկնային մարմիններու ձգողութեան ազդեցութիւններու համագործակցութիւնը կը հանգեցնէ գարնանային և քառակուսային մակընթացութիւններու<ref name="Lambeck1977" />։
Երկրի վրայ մակընթացութիւնները և տեղատւութիւնները կ'առաջանան հիմնականին մէջ [[Լուսնի ձգողութիւն|Լուսնի ձգողութեան]] աստիճանահակ Երկրի տարբեր կողմերուն մէջ տարբերութեան պատճառով՝ մակընթացային ուժեր։ Այս ուժերը կ'առաջացնեն երկու մակընթացային ուռուցիկութիւններ Երկրի վրայ, որոնք առավել ցայտուն կ'երեւին ծովի մակերևոյթի բարձրացմամբ մակընթացութիւններու և տեղատւութիւններու ընթացքին։ Քանի որ Երկիրը իր առանցքի շուրջ կը պտտի մօտ 27 անգամ աւելի արագ, քան Լուսինը Երկրի շուրջ, այս ուռուցիկութիւնները կը ձգուին Երկրի մակերևոյթով աւելի արագ կը շարժի քան Լուսինը և կը կատարեն մէկ ամբողջական պտոյտ մոլորակի պտույտին համընթաց մէկ օրուայ ընթացքին<ref name="Lambeck1977">{{cite journal| doi = 10.1098/rsta.1977.0159 | last = Լեմբեկ | first = Կ.| year = 1977| title = Մակընթացային ցրումը օվկիանոսներում. Աստղագիտական, գեոֆիզիկական և օվկիանոլոգիական հետևանքները | journal = Փիլիսոփայական գործունէութիւնը Լոնտոնի թագավորական միության համար. Մաս Ա, Մաթեմատիկական և ֆիզիկական գիտություններ | volume = 287 | issue = 1347 | pages = 545–594 | bibcode = 1977RSPTA.287..545L}}</ref>։ Ովկիանոսներուն մէջ մակընթացային ազդեցութիւնը կ'ուժեղանայ նաև այլ գործօններու ազդեցութեան տակ՝ ջրի շփման կապը Երկրի պտոյտի հետ ովկիանոսի հատակի միջոցով, ջրի շարժման թուլութիւնը, ովկիանոսներու աւազաններու ծանծաղացումը ցամաքին մօտենալուն և տարբեր ովկիանոսներու աւազաններու փոխազդեցութիւնները<ref>{{cite journal|last=Լե Պրովոստ|first=Ս.|coauthors=Բենետ, Ա. Ֆ.; Քրտրայթ, Դ. Ե.|year=1995|title=Օվկիանոսների մակընթացությունները|pages=639–42|journal=Science|pmid=17745840|volume=267|issue=5198|bibcode=1995Sci...267..639L|doi=10.1126/science.267.5198.639}}</ref>։ Արեգակի ձգողութեան ազդեցութիւնը Երկրի ովկիանոսներու վրայ համարեայ երկու անգամ փոքր է Լուսնի ազդեցութիւնէն, և այս երկու երկնային մարմիններու ձգողութեան ազդեցութիւններու համագործակցութիւնը կը հանգեցնէ գարնանային և քառակուսային մակընթացութիւններու<ref name="Lambeck1977" />։


Լուսնի և Լուսնի կողմի ուռուցիկութեան ձգողութեան զոյգը կը գործէ որպէս լծակ Երկրի պտոյտի համար, նուազացնելով Երկրի պտոյտի անկիւնային պահը և պտտման զօրութիւնը<ref name="Lambeck1977" /><ref name="touma1994">{{cite journal | last = Թումա | first = Ջիհադ | coauthors = Վիզդոմ, Ջեք | year = 1994 | title = Երկիր-Լուսին համակարգի պտույտը | journal = Աստղագիտական ամսագիր | volume = 108 | issue = 5 | pages = 1943–1961 | doi = 10.1086/117209 | bibcode = 1994AJ....108.1943T }}</ref>։ Անոր փոխարէն անկիւնային պահ կ'աւելնայ Լուսնի ուղեծրին։ Արդիւնքին մէջ, Երկրի և Լուսնի միջև հեռաւորութիւնը կը մեծնայ, իսկ Երկրի պտոյտը կը դանդաղի<ref name="touma1994" />։ Լուսնի հեռաչափի փորձի չափումներու համեմատութիւնը Ապոլոն առաքելութեան ժամանակ կատարուած չափումներու հետ ցոյց տուին, որ Լուսնի և Երկրի հեռաւորութիւնը աւելցած է 38 մմ-ով տարուայ ընթացքին<ref>{{cite journal|last=Չապրոնտ|first=Ջ.|coauthors=Չապրոնտ-Տուզե, Մ.; Ֆրանկու, Ջ.|year=2002|title=Լուսնի ուղեծրի պարամետրերի նոր սահմանումը, ճշգրտման հաստատունը և մակընթացային արագացումը ԼԼՀ չափումների հիման վրա|journal=Աստղագիտություն և աստղաֆիզիկա|volume=387|issue=2|pages=700–709|doi=10.1051/0004-6361:20020420|bibcode = 2002A&A...387..700C}}</ref>: [[Ադոմական ժամացոյց]]ները նոյնպէս ցոյց կու տան, որ Երկրի օրը կ'երկարի մօտաւորապէս 15 միկրովայրկեանով ամէն տարի<ref>{{cite web|last = Ռեյ|first = Ռ.|date = 15 մայիս 2001|url = http://bowie.gsfc.nasa.gov/ggfc/tides/intro.html|title = Օվկիանոսների մակընթացությունները և Երկրի պտույտը|publisher = ՄԵՊԾ մակընթացությունների հատուկ բյուրո|accessdate =17 մարտ 2010}}</ref>։ Այս մակընթացային ազդեցութիւնները կը շարունակուին այնքան մինչև Երկրի պտոյտը կը հաւասարվի Լուսնի ուղեծրի պտոյտի պարբերութեանը։ Այնուամենայնիւ Արեգակը կը վերածուի կարմիր հսկայի շատ աւելի շուտ, իր մէջ ներգրաւելով Երկիրը<ref>{{cite book|title=Արեգակնային համակարգի դինամիկան|author=Մյուրեյ, Ս. Դ. և Դերմոտ Ս. Ֆ.|publisher=Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակչություն|year=1999|page=184|isbn = 978-0-521-57295-8}}</ref><ref>{{cite book|last = Դիկինսոն|first = Թերենս|title = Հսկայական պայթյունից մինչև X մոլորակը|publisher = Քամդեն հաուզ|year = 1993|location = Քամդեն Իսթ, Օնտարիո|pages = 79–81 | isbn = 978-0-921820-71-0 }}</ref>։
Լուսնի և Լուսնի կողմի ուռուցիկութեան ձգողութեան զոյգը կը գործէ որպէս լծակ Երկրի պտոյտի համար, նուազացնելով Երկրի պտոյտի անկիւնային պահը և պտտման զօրութիւնը<ref name="Lambeck1977" /><ref name="touma1994">{{cite journal | last = Թումա | first = Ջիհադ | coauthors = Վիզդոմ, Ջեք | year = 1994 | title = Երկիր-Լուսին համակարգի պտույտը | journal = Աստղագիտական ամսագիր | volume = 108 | issue = 5 | pages = 1943–1961 | doi = 10.1086/117209 | bibcode = 1994AJ....108.1943T }}</ref>։ Անոր փոխարէն անկիւնային պահ կ'աւելնայ Լուսնի ուղեծրին։ Արդիւնքին մէջ, Երկրի և Լուսնի միջև հեռաւորութիւնը կը մեծնայ, իսկ Երկրի պտոյտը կը դանդաղի<ref name="touma1994" />։ Լուսնի հեռաչափի փորձի չափումներու համեմատութիւնը Ապոլոն առաքելութեան ժամանակ կատարուած չափումներու հետ ցոյց տուին, որ Լուսնի և Երկրի հեռաւորութիւնը աւելցած է 38 մմ-ով տարուայ ընթացքին<ref>{{cite journal|last=Չապրոնտ|first=Ջ.|coauthors=Չապրոնտ-Տուզե, Մ.; Ֆրանկու, Ջ.|year=2002|title=Լուսնի ուղեծրի պարամետրերի նոր սահմանումը, ճշգրտման հաստատունը և մակընթացային արագացումը ԼԼՀ չափումների հիման վրա|journal=Աստղագիտություն և աստղաֆիզիկա|volume=387|issue=2|pages=700–709|doi=10.1051/0004-6361:20020420|bibcode = 2002A&A...387..700C}}</ref>: [[Ադոմական ժամացոյց]]ները նոյնպէս ցոյց կու տան, որ Երկրի օրը կ'երկարի մօտաւորապէս 15 միկրովայրկեանով ամէն տարի<ref>{{cite web|last = Ռեյ|first = Ռ.|date = 15 մայիս 2001|url = http://bowie.gsfc.nasa.gov/ggfc/tides/intro.html|title = Օվկիանոսների մակընթացությունները և Երկրի պտույտը|publisher = ՄԵՊԾ մակընթացությունների հատուկ բյուրո|accessdate =17 մարտ 2010}}</ref>։ Այս մակընթացային ազդեցութիւնները կը շարունակուին այնքան մինչև Երկրի պտոյտը կը հաւասարվի Լուսնի ուղեծրի պտոյտի պարբերութեանը։ Այնուամենայնիւ Արեգակը կը վերածուի կարմիր հսկայի շատ աւելի շուտ, իր մէջ ներգրաւելով Երկիրը<ref>{{cite book|title=Արեգակնային համակարգի դինամիկան|author=Մյուրեյ, Ս. Դ. և Դերմոտ Ս. Ֆ.|publisher=Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակչություն|year=1999|page=184|isbn = 978-0-521-57295-8}}</ref><ref>{{cite book|last = Դիկինսոն|first = Թերենս|title = Հսկայական պայթյունից մինչև X մոլորակը|publisher = Քամդեն հաուզ|year = 1993|location = Քամդեն Իսթ, Օնտարիո|pages = 79–81 | isbn = 978-0-921820-71-0 }}</ref>։
Տող 177. Տող 177.


Չնայած այն հանգամանքին, որ [[ԽՍՀՄ|խորհրդային]] ''«[[Լունա ծրագիր|Լունա]]»'' սարքերու իջեցուող սարքերը սփռուած են Լուսնի մակերևոյթին և ամերիկեան [[Ապոլոն ծրագիր|Ապոլոն ծրագրի]] աստղանաւորդները տնկած են [[ԱՄՆ դրօշ]]ը իրենց վայրէջքի վայրերուն մէջ, այս պահուն ոչ մէկ երկիր հավակնութիւն չունի Լուսնի որեւէ մասի վրայ<ref name="unoosa_q6">{{cite web | url = http://www.unoosa.org/oosa/en/FAQ/splawfaq.html#Q6 | title = Կարող է արդյոք որևէ երկիր պնդել, որ արտաքին տիեզերքի մի մասը նրա սեփականությունն է | publisher = Միացյալ Ազգերի արտաքին տիեզերքի խնդիրների գրասենյակ | accessdate =28 մարտ 2010 }}</ref>։ Ռուսաստանը և ԱՄՆ-ն մատնակցած են 1967 թուականին ստորագրուած [[Տիեզերական համաձայնագիր|Տիեզերական համաձայնագրին]]<ref name="unoosa_q4">
Չնայած այն հանգամանքին, որ [[ԽՍՀՄ|խորհրդային]] ''«[[Լունա ծրագիր|Լունա]]»'' սարքերու իջեցուող սարքերը սփռուած են Լուսնի մակերևոյթին և ամերիկեան [[Ապոլոն ծրագիր|Ապոլոն ծրագրի]] աստղանաւորդները տնկած են [[ԱՄՆ դրօշ]]ը իրենց վայրէջքի վայրերուն մէջ, այս պահուն ոչ մէկ երկիր հավակնութիւն չունի Լուսնի որեւէ մասի վրայ<ref name="unoosa_q6">{{cite web | url = http://www.unoosa.org/oosa/en/FAQ/splawfaq.html#Q6 | title = Կարող է արդյոք որևէ երկիր պնդել, որ արտաքին տիեզերքի մի մասը նրա սեփականությունն է | publisher = Միացյալ Ազգերի արտաքին տիեզերքի խնդիրների գրասենյակ | accessdate =28 մարտ 2010 }}</ref>։ Ռուսաստանը և ԱՄՆ-ն մատնակցած են 1967 թուականին ստորագրուած [[Տիեզերական համաձայնագիր|Տիեզերական համաձայնագրին]]<ref name="unoosa_q4">
{{cite web | url = http://www.unoosa.org/oosa/en/FAQ/splawfaq.html#Q4 | title = Քանի պետութիւններ ստորագրած են և հաստատած են արտաքին տիեզերքին վերաբերուող հինգ համաձայնագրերը | date = 1 հունվար 2006 | publisher = Միացյալ Ազգերի արտաքին տիեզերքի խնդիրների գրասենյակ | accessdate =28 մարտ 2010}}</ref>, որը սահմանում է Լուսինը և ամբողջ արտաքին տիեզերքը, որպէս "ամբողջ մարդկութեան սեփականութիւն"<ref name="unoosa_q6" />։ Այս համաձայնագիրը կը սահմանափակէ նաև Լուսնի օգտագործումը միայն խաղաղ նպատակներով, առանձնահատուկ կերպով արգելելով Լուսնի վրա ստեղծել ռազմական կառույցներ և ունենալ [[մասսայական ոչնչացման սպառազինություններ]]ը<ref name="unoosa_q5">{{cite web | url = http://www.unoosa.org/oosa/en/FAQ/splawfaq.html#Q5 | title = Արդյոք արտաքին տիեզերքին վերաբերվող հինգ համաձայնագրերը կարգավորում են ռազմական գործունեությունը | publisher = Միացյալ Ազգերի արտաքին տիեզերքի խնդիրների գրասենյակ | accessdate =28 մարտ 2010}}</ref>։
{{cite web | url = http://www.unoosa.org/oosa/en/FAQ/splawfaq.html#Q4 | title = Քանի պետութիւններ ստորագրած են և հաստատած են արտաքին տիեզերքին վերաբերուող հինգ համաձայնագրերը | date = 1 հունվար 2006 | publisher = Միացյալ Ազգերի արտաքին տիեզերքի խնդիրների գրասենյակ | accessdate =28 մարտ 2010}}</ref>, որը սահմանում է Լուսինը և ամբողջ արտաքին տիեզերքը, որպէս "ամբողջ մարդկութեան սեփականութիւն"<ref name="unoosa_q6" />։ Այս համաձայնագիրը կը սահմանափակէ նաև Լուսնի օգտագործումը միայն խաղաղ նպատակներով, առանձնահատուկ կերպով արգելելով Լուսնի վրա ստեղծել ռազմական կառույցներ և ունենալ [[մասսայական ոչնչացման սպառազինություններ]]ը<ref name="unoosa_q5">{{cite web | url = http://www.unoosa.org/oosa/en/FAQ/splawfaq.html#Q5 | title = Արդյոք արտաքին տիեզերքին վերաբերվող հինգ համաձայնագրերը կարգավորում են ռազմական գործունէութիւնը | publisher = Միացյալ Ազգերի արտաքին տիեզերքի խնդիրների գրասենյակ | accessdate =28 մարտ 2010}}</ref>։
1979 թուականին ստորագրուեցաւ [[Լուսնի համաձայնագիր]]ը, որ կ'արգիլէ Լուսնի ռեսուրսներու օգտագործումը միայն մէկ պետութեան կողմէ, սակայն ան դեռ չէ ստորագրուաղ որևէ [[տիեզերական պետութիւն|տիեզերական պետութեան]] կողմէ<ref name="unoosa_moon">{{cite web | url = http://www.unoosa.org/oosa/en/SpaceLaw/moon.html | title = Լուսնի և այլ երկնային մարմինների վրա պետությունների գործունեությունը կարգավորող համաձայնագիր | publisher = Միացյալ Ազգերի արտաքին տիեզերքի խնդիրների գրասենյակ | accessdate =28 մարտ 2010 }}</ref>։ Մինչդեռ որոշ անհատներ յայտնած են իրենց իրաւունքներու մասին [[Արտերկրեայ անշարժ գոյք|Լուսնի]] մէկ մասի կամ ամբողջի վրայ, անոնցմէ և ոչ մէկը վստահելի չէ<ref name="unoosa_q7">{{cite web | url = http://www.unoosa.org/oosa/en/FAQ/splawfaq.html#Q7 | title = Միջազգային համաձայնագրերը կարգավորում են պետությունների գործունեությունը տիեզերքում։ Իսկ ինչպիսի մոտեցում կա ոչ-պետական կազմակերպությունների և անհատների դեպքում | publisher = Միացյալ Ազգերի արտաքին տիեզերքի խնդիրների գրասենյակ | accessdate =28 մարտ 2010 }}</ref><ref name="iisl_2004">{{cite web | url = http://www.iislweb.org/docs/IISL_Outer_Space_Treaty_Statement.pdf | title = ՏՕՄԻ-ի Տնօրենների խորհուրդի հայտարարությունը Լուսնի և այլ երկնային մարմինների վրա ունեցվածքի պահանջների հետ կապված (2004) | year = 2004 | publisher = Տիեզերական օրենքի միջազգային ինստիտուտ | accessdate =28 մարտ 2010 }}</ref><ref name="iisl_2009">{{cite web | url = http://www.iislweb.org/docs/Statement%20BoD.pdf | title = ՏՕՄԻ-ի Տնօրենների խորհուրդի հաջորդ հայտարարությունը Լուսնի վրա ունեցվածքի պահանջների հետ կապված (2009) | date = 22 մարտ 2009 | publisher = Տիեզերական օրենքի միջազգային ինստիտուտ | accessdate =28 մարտ 2010 }}</ref>։
1979 թուականին ստորագրուեցաւ [[Լուսնի համաձայնագիր]]ը, որ կ'արգիլէ Լուսնի ռեսուրսներու օգտագործումը միայն մէկ պետութեան կողմէ, սակայն ան դեռ չէ ստորագրուաղ որևէ [[տիեզերական պետութիւն|տիեզերական պետութեան]] կողմէ<ref name="unoosa_moon">{{cite web | url = http://www.unoosa.org/oosa/en/SpaceLaw/moon.html | title = Լուսնի և այլ երկնային մարմինների վրա պետությունների գործունէութիւնը կարգավորող համաձայնագիր | publisher = Միացյալ Ազգերի արտաքին տիեզերքի խնդիրների գրասենյակ | accessdate =28 մարտ 2010 }}</ref>։ Մինչդեռ որոշ անհատներ յայտնած են իրենց իրաւունքներու մասին [[Արտերկրեայ անշարժ գոյք|Լուսնի]] մէկ մասի կամ ամբողջի վրայ, անոնցմէ և ոչ մէկը վստահելի չէ<ref name="unoosa_q7">{{cite web | url = http://www.unoosa.org/oosa/en/FAQ/splawfaq.html#Q7 | title = Միջազգային համաձայնագրերը կարգավորում են պետությունների գործունէութիւնը տիեզերքում։ Իսկ ինչպիսի մոտեցում կա ոչ-պետական կազմակերպությունների և անհատների դեպքում | publisher = Միացյալ Ազգերի արտաքին տիեզերքի խնդիրների գրասենյակ | accessdate =28 մարտ 2010 }}</ref><ref name="iisl_2004">{{cite web | url = http://www.iislweb.org/docs/IISL_Outer_Space_Treaty_Statement.pdf | title = ՏՕՄԻ-ի Տնօրենների խորհուրդի հայտարարությունը Լուսնի և այլ երկնային մարմինների վրա ունեցվածքի պահանջների հետ կապված (2004) | year = 2004 | publisher = Տիեզերական օրենքի միջազգային ինստիտուտ | accessdate =28 մարտ 2010 }}</ref><ref name="iisl_2009">{{cite web | url = http://www.iislweb.org/docs/Statement%20BoD.pdf | title = ՏՕՄԻ-ի Տնօրենների խորհուրդի հաջորդ հայտարարությունը Լուսնի վրա ունեցվածքի պահանջների հետ կապված (2009) | date = 22 մարտ 2009 | publisher = Տիեզերական օրենքի միջազգային ինստիտուտ | accessdate =28 մարտ 2010 }}</ref>։


== Լուսինը մշակոյթի և արուեստի մէջ ==
== Լուսինը մշակոյթի և արուեստի մէջ ==

14:42, 13 Ապրիլ 2020-ի տարբերակ

Լուսին

Լուսինը Երկիր մոլորակի միակ եւ Արեգակնային համակարգի մեծութեամբ հինգերորդ բնական արբանեակն է։ Ունենալով Երկրի տրամագծի 27%-ը եւ խտութեան 60%-ը՝ Լուսինը ունի Երկրի զանգուածի 1⁄81-ը։ Միջին հեռաւորութիւնը Երկրի եւ Լուսնի կեդրոոններու միջեւ կը կազմէ 384 467 քմ։ Գիշերները կ'արտացոլէ Արեգակի լոյսը երկրագունդի այն կիսագնդին մէջ, ուր չեն հասնիր Արեգակի ճառագայթները։ Լուսինը իր խտութեամբ երկրորդ արբանեակն է Յուպիտերի Իո արբանեակէն ետք։ Լուսինը Երկրի հետ անհամադէպ պտոյտի մեջ է՝ մշտապէս շրջուած ըլլալով դէպի մոլորակը միեւնոյն կողմով։ Այն Արեգակէն ետք ամենապայծառ մարմինն է երկնքին մէջ, չնայած այն հանգամանքին, որ անոր մակերեւոյթը իրականին մէջ շատ մուգ է եւ արտացոլման գործակցով մօտ է ածուխին։ Երկնքին մէջ Լուսնի յայտնութիւնը եւ լուսնային փուլերու պարբերականութիւնը հնագոյն ժամանակներէն կարեւոր մշակութային ազդեցութիւն ունեցած են։ Լուսնի ձգողութենական ազդեցութիւնը կ'առաջացնէ ովկիանոսի մակընթացութիւնները եւ երկրային օրուայ տեւողութեան երկարացման մէջ։ Լուսնի ընթացիկ ուղեծրին հեռաւորութիւնը մօտ երեսուն անգամ մեծ է Երկրի տրամագիծէն, որուն պատճառով Լուսինը երկնքին մէջ նոյն չափով կ'երեւի ինչպէս Արեւը եւ թոյլ տուած է մօտաւորապէս ամբողջութեամբ ծածկել։ Չափերու այդ տեսողական համընկնումը ակնյայտ զուգադիպութիւն է։ Երկրի պատմութեան աւելի վաղ ժամանակաշրջանին մէջ Լուսինը աւելի մօտ էր Երկրին եւ ունէր աւելի մեծ տեսանելի չափեր քան Արեգակը։ Լուսինը ձեւաւորուած է մօտ 4,5 միլիառ տարի առաջ՝ Երկրի ձեւավորումէն անմիջապէս ետք։ Չնայած նախկինին Լուսնի ձեւաւորման քանի մը ենթադրութիւն կար, ներկայիս ամէնէն ատարածուած բացատրութիւնն այն է, որ Լուսինը ձեւաւորուած է Երկրի եւ Մարսի փոխազդեցութեան պատճառով առաջացած մնացորդներէն։ Լուսինը միակ երկնային մարմինն է, ուր մարդ արարածը ոտք դրած է։ Սովետական Միութեան Լուսնային ծրագիրը առաջինն էր, որ 1959 թուականին անօդաչու տիեզերանաւ ուղարկեց դէպի Լուսին։ Միացեալ նահանգներու ՆԱՍԱ-ի Աբոլո ծրագիրը առ այսօր միակ մարդու կողմէն իրականացուած գիտարշաւն է այլ դէպի երկնային մարմին։ Այս ծրագրի շրջանակներուն մէջ Լուսնէն բերուած է աւելի քան 380 քգ լուսնային ժայռ, որ օգտագործուեցաւ Լուսնի երկրաբանական ծագումը, անոր ներքին կառուցուածքի ձեւաւորումը եւ երկրաբանական ձեւաւորման ապագայ պատմութիւնը բացաայտելու համար։ 1972 թուականին Աբոլո 17-ի արշավանքէն ետք Լուսին այցելած են միայն անօդաչու տիեզերանավերը։ 2004 թուականին սկսած Ճաբոնը, Չինաստանը, Հնդկաստանը, Միացեալ Նահանգները եւ Եւրոպական տիեզերական գործակալութիւնը իւրաքանչիւրը բաց ձգած է իր ուղեծրակայանները։ Այս տիեզերանավերը նպաստած են լուսնային ջրի հայտնագործմանը։ Ապագային նախատեսուած են լուսնի վրայ նոր հետազոտութիւններ ներառեալ կառավարութիւններու եւ մասնաւոր հատուածի ջանքերով։ Լուսինը կը մնայ Տիեզերքի պայմանագրի տակ՝ բոլոր ազգերու համար ազատ խաղաղ նպատակներով հետազոտելու։

Անունը եւ ստուգաբանութիւնը

Հայերէն Լուսին բառը[1] առաջացած է լոյս բառէն, անուանումը թերեւս ստացած է գիշերը լուսաւորելու պատճառով։ Լատիներէն luna բառը նոյնպէս թարգմանաբար կը նշանակէ լուսաւոր։

Լուսնի առաջացումը

Լուսնի ուղեծիրը վերջին 4,36 միլիառ տարուայ ընթացքին

Յառաջացած են քանի մը վարկածներ 4, 527 ± 0, 010 միլիառ տարի առաջ Լուսնի առաջացման բացայայտման համար, ընդամէնը 30 - 50 միլիոն տարի անցած էր Արեգակնային համակարգի առաջացման պահէն[2]։ Այս վարկածներէն էին.

  • Կեդրոնախոյս ուժերու ազդեցութեան տակ Երկրի կեղեւէն Լուսնի անջատումը[3][4]
  • Երկրի կողմէն նախա-Լուսնի ձգումը[4][5]
  • Երկրի եւ Լուսնի իրար հետ միասին առաջացումը նախամոլորակային անօթէն[4]

Այս վարկածներէն եւ ոչ մէկը չի կրնար բացատրել Երկիր - Լուսին համակարգի բարձր անկիւնային պահը[6]: Այսօրուայ դրութեամբ գերակայող վարկածն է Հսկայական բախման վարկածը, ըստ որուն Երկիր-Լուսին համակարգը ձեւաւորուած է հսկայական մարմնի նոր ստեղծուած պրոտո-Երկրի հետ բախման արդիւնքին մէջ[7]։ Այսպիսի հսկայական բախումները Արեգակնային համակարգի ձեւաւորման փուլում սովորական բան էին։ Ըստ բախման վարկածի՝ 4, 36[8] միլիառ տարի առաջ պրոտո-Երկիրը բախում ունեցած է պրոտո-մոլորակ Թեայի հետ։ Հարուածը եղած է ոչ կեդրոնական։ Արդիւնքին մէջ հարուածող մարմնի մեծ մասը, ինչպէս նաեւ երկրային մանտիայի մէկ մասը դուրս մղուած են երկրամերձ ուղեծիր։ Այս նիւթէն ալ հաւաքուած է պրոտո-Լուսինը մօտաւորապէս 60 000 քմ ուղեծրի վրայ։ Երկիրը հարուածի արդիւնքին մէջ ստացած է պտոյտի արագութեան կտրուկ աւելացում։ Բախման համակարգչային ձեւաւորման արդիւնքին մէջ ստացուած Երկիր-Լուսին համակարգի անկիւնային պահը, ինչպէս նաեւ Լուսնի միջուկի չափերը կը համընկնին իրական տուեալներու հետ։ Այս սիմուլյացիաները նոյնպէս ցոյց կու տան, որ Լուսնի նիւթի մեծ մասը հարուածող մարմնիներէն է, այլ ոչ պրոտո-Երկրէն[9]։ Այնուամենայնիվ, վերջին հետազոտութիւններու արդիւնքները ցոյց կու տան, որ Լուսնի մեծ մասը կազմուած է Երկրի նիւթէն այլ ոչ հարուածող մարմնէն[10][11]։ Երկնաքարերը ցոյց կու տան, որ Արեգակնային համակարգի այլ մարմինները, այնպէս են ինչպէս Մարսը եւ Վեստան ունին Երկրէն չափազանց տարբերուող իզոտոպային թթվածնի - եւ վոլֆրամի կազմուածք, այն դեպքում, երբ Երկիրը եւ Լուսինը ունեն համարյա միեւնույն կազմությունը։ Բախումից հետո Երկրի եւ Լուսնի նյութերը հավանաբար միախառնվել են հաւասարեցնելով անոնց իզոտոպային կազմուածքը[12], չնայած այս տեսակէտէ նոյնպէս կը վիճարկուի[13]: Բախման արդիւքին մէջ ծագած հսկայական քանակով ուժը կարողութիւն ունէր հալեցնել Երկրի կեղեւը, այսպիսով ստեղծելով մագմայի ովկիանոսը։ Նորաստեղծ Լուսինը կարողութիւն ունէր նոյնպէս ունենալ սեփական մագմայի ովկիանոս[14][15], անոր խորութեան գնահատականները կը խօսին մօտ 500 քմ խորեւութեան մասին, ամբողջ շառավղով[14]։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Հսկայական բախման վարկածը կը բացատրէ շատ առանձնայատկութիւններ, կան որոշ խնդիրներ որոնք կը մնան չբացայայտուած, անոնց հիմնական մասը կը վերաբերուի Լուսնի կառուցուածքին։ 2012 թուականին հրատարակուած Ապոլոն առաքելութեան կողմէն բերուած Լուսնի նիւթի տիտանի իզոտոպային վերլուծութեան արդիւնքները ցոյց տուին, որ Լուսինը ունի նոյն կազմուածքը ինչպէս Երկիրը[16] ինչպէս կը հակասի այն գաղափարին, որ Լուսինը ձեւաւորուած է Երկրի ուղեծրէն հեռու։

Ֆիզիքական բնութագրերը

Ներքին կառուցուածքը

Լուսնի ներքին կառուցուածքը

Լուսինը տարբերակուած մարմին է, ունի երկրաքիմիական տեսանկիւնէն տարբեր կեղեւ, մանտիա եւ միջուկ։ Ներքին միջուկի ծածկոյթը, որ ունի 240 քմ շառավիղ, հարուստ է երկաթով, արտաքին հեղուկ միջուկը հիմնականին մէջ կազմուած է հեղուկ երկաթէ եւ ունի մօտ 300-330 քմ շառավիղ։ Միջուկի շուրջ կը գտնուի 480-500 քմ շառավղով սահմանային, մասնակիօրէն հալած շերտ[17], որ ենթադրաբար առաջացած է մագմայի լուսնային ովկիանոսի համաշխարհային հատուածական բիւրեղացումէն մօտ 4, 5 միլիառ տարի առաջ, երբ առաջացաւ Լուսինը[18]։ Լուսնի կեղեւը մօտ 50 քմ հաստութիւն ունի։ Լուսինը Իոյէն ետք խտութեամբ երկրորդ արբանեակն է Արեգակնային համակարգին մէջ։ Սակայն լուսնի ներքին միջուկը փոքր է՝ մօտ 350 քմ, որ կը կազմէ Լուսնի 20%-ը՝ ի տարբերութիւն շատ այլ երկրանման մարմիններու 50%-ի։ Լուսնային միջուկը կազմուած է երկաթէ՝ լեգիրուած փոքր քանակութեամբ ծծումբով եւ նիկելով։

Մակերեւոյթը

Լուսնի տեղագրութիւնը չափուած է լազերային բարձրաչափի եւ ստերեո պատկերներու քննոթեան միջոցով[19]։ Տեղագրական ամենատեսանելի հատուածը Հարաւային բեւեռ-Էյտկեն աւազանն է՝ 2240քմ տրամագծով, Լուսնի ամենամեծ խառնարանը եւ ամենամեծ յայտնի խառնարանը Արեգակնային համակարգին մէջ[20]։ 13քմ խորութեամբ անոր հատակը Լուսնի ամենացած բարձրութիւնն է[21]։ Ամենաբարձր կէտը կը գտնուի հիւսիս-արեւելեան մասին մէջ, եւ կ'ենթադրուի, որ այս հատուածը հնարաւոր հաստացաղ է Հարաւային բեւեռ-Էյտկենի հակեալ հարուածէն[22]։ Այլ մեծ աւազանները, օրինակ՝ Անձրեւներու ծովը, Պարզութեան ծովը, Ճգնաժամներու ծովը, Սմիթի ծովը եւ Արեւելեան ծովը նոյնպէս ունին ցած բարձունքներ եւ բարձր եզրաշերտ։ Լուսնի անտեսանելի կողմի միջինը 1.9քմ-ով աւելի բարձր է տեսանելի կողմէն։

Հրաբուխներ

Մուգ եւ համեմատաբար անարտայայտիչ լուսնային հարթավայրերը, որոնց կարելի է պարզօրէն տեսնել անզեն աչքով, կը կոչուին Լուսնի ծովեր, քանի որ հնագոյն ժամանակներու աստղագետները կը կործէին, որ անոնք լեցուած են ջրով[23]։ Անոնք այժմ յայտնի են որպէս հնագոյն բազալտէ լավայի քարացած, անծայրածիր աւազաններ։ Ի տարբերութիւն երկրային երկաթաքարի՝ ծովային երկափաքարը աւելի շատ երկաթ կը պարունակէ անոր մեջ լիովին կը բացակային ջրի պատճառով փոխուած հանգային աղերը[24][25]։ Այս լավաներու մեծամասնութինը ավազաններու փոխազդեցութեան արդիւնքին մէջ ժայթքած են կամ թափուած են ցածրավայրեր։ Տեսանելի կողմի ծովերուն մէջ կան քանի մը երկրաբանական հոծատարածքներ, ուր կան վահանաւոր հրաբուխներ եւ հրաբխային գմբեթներ[26]։ Ծովերը բացառապէս կը գտնուին լուսնի տեսանելի կողմէն եւ կը ծածկեն անոր 31%-ը՝ ի տարբերութիւն անտեսանելի կողմին մէջ գտնուող քանի մը ցրուած կտորներու, որոնք կը ծածկեն անոր միայն 2%-ը[27]։ Կ'ենթադրուի, որ ան կապուած է տեսանելի կողմի կեղեւի տակ գտնուող ջերմաարտադրող տարրերի խտացման հետ, որոնց կարելի է տեսնել Լուսնային հետախույզի (Lunar Prospector) գամմա ճառագայթային սպետրաչափի շնորհիվ ստացուած երկրաքիմիական քարտէսներուն մէջ, եւ որոնց պատճառով կեղեւի տակ գտնուող մանտիան կը տաքնայ, մասնակիօրէն կը հալի, կը բարձրանայ մակերէս եւ դուրս կը ժայթքի[28][29]։ Լուսնի բազալտէ ծովերու մեծ մասը ժայթքած են Իմբրիեան ժամանակաշրջանին մէջ՝ 3-3.5մլրդ տարի առաջ, թէեւ որոշ ռատիոչափական նմուշներ 4.2մլրդ տարուայ հնութիւն ունին[30], իսկ ամենաերիտասարդ ժայթքումները միայն 1.2մլրդ տարի առաջ յայտնուած են[31]:

Լուսնի աւելի բաց գոյն ունեցող հատուածները կը կոչուին terrae կամ բարձրավանդակ, քանի որ անոնք աւելի բարձր են քան բազմաթիւ ծովերէն։ Անոնք 4.4 միլիառ տարուայ հնութիւն ունին եւ իրենցմէ կը ներկայացուին Լուսնի մագմային ովկիանոսի պլագիոկլասային կուտակումներ[30][31]։ Ի տարբերութիւն Երկրի վրայ գտնուող լեռներու՝ Լուսնի լեռները կերտուածական գործընթացներէն չեն ձեւաւորուիր[32]։ Տեսանելի կողմի ծովերու խտացումն կ'արտացոլէ անտեսանելի կողմի բարձրավանդակներու զգալիօրէն աւելի հաստ կեղեւ, որ կարող է ձեւաւորուած ըլլալ քանի մը տասնեակ միլիոն տարիներ առաջ Լուսնի առաջացումէն յետոյ[33][34]։

Խառնարաններ

Խառնարաններ

Լուսնի վրայ խառնարաններու առաջացումը սկսած են ուսումնասիրել 18-րդ դարի 80-ական թուականներէն։ Կար 2 հիմնական վարկած՝ այն, որ առաջացած է հրաբուխէն եւ երկնաքարէն։ Հրաբխային տեսութեան դրոյթներու համաձայն, որ քաշուած է 18-րդ դարու 80-ական թուականներէն գերմանացի աստղագէտ Յոհան Շրյոտերի կողմէ, Լուսնի խառնարանները ձեւաւորուած են մակերեսին հզօր ժայթքումներու արդիւնքէն։ Սակայն 1824 թուականին գերմանացի մէկ այլ աստղագէտ՝ Ֆրանց ֆոն Գրույտույզենը, առաջադրեց երկնաքարի տեսութիւնը, որուն համաձայն Լուսնի հետ երկնային մարմնի բախումէն արբանեակի մակերեսը սեղմուած է, եւ արաջացուցած է խառնարանը։ Մինչեւ 20-րդ դարի 20-ական թուականները երկնաքարի վարկածի դէմ քաշուած էր այն փաստը, որ խառնարանները կլոր ձեւ ունին, թէեւ մակերեսին հակեալ հարուածները պէտք է աւելի շատ ըլլան քան ուղիղները, որ կը նշանակէ, որ եթէ խառնարանները երկնաքարէն առաջացած ըլլային, ապա անոնք պէտք է ձվաձեւ ելլան։ Սակայն 1924 թուականին նորզելանդացի գիտնական Չարլզ Ջիֆորդն առաջին անգամ տուաւ մոլորակի մակերէսին երկնաքարի հարուածի ճիշդ նկարագրութիւնը։ կը ստացուի, որ այդպիսի հարվածէն երկնաքարի մեծ մասը կ'անհետանայ հարուածի տեղին մէջ եւ որ խառնարանի ձեւը կախուած չէ ընկնելու անկիւնէն։ Ի օգուտ երկնաքարի տեսութեան կը խօսի այն փաստը, որ խառնարաններու թուի կախուածութիւնն իրենց տրամագծէն կը համընկնի երկնաքարի թուի կախուածութիւնէն չափի հետ։ Աւելի ուշ՝ 1937 թուականին, այս տեսութիւնն ընդհանրացրեց խորհրդային ուսանող Կիրիլ Ստանյուկովիչը, որ արդիւնքին մէջ դարձաւ գիտութիւններու բժիշկ։ Տուեալ տեսութիւնը կը մշակէր անոր եւ խումբ մը գիտնականներո կողմէ 1947-1960 թուականներուն, իսկ ապագային ուսումնասիրուած է նաեւ այլ հետազոտողներու կողմէ։ Դէպի Լուսին կատարած թռիչքները, որ 1964 թուականէն իրականացրած են ամերիկեան «Ռեյնջեր» սարքերը, ինչպէս նաեւ Արեգակնային համակարգի այլ մոլորոկներուն մէջ յայտնաբերուած խառնարանները, միացուցին Լուսնի վրայ գտնուած խառնարաններու ծագման վերաբերեալ բանավէճերը։ Լուսնի եւ աստղակերպ բախման շնորհիւ կրնանք Երկրէն տեսնել Լուսնի երկնաքարային խառնարանները։ Փարիզի ֆիզիկայի հիմնարկի գիտնականները կ'ենթադրեն, որ 3.9 մլրդ տարի առաջ Լուսնի եւ խոշոր աստղակերպերու բախման հետեւանքով Լուսինը շրջուած է[35]:

Ջրի առկայութիւնը

Լուսնի հարաւային բևեռի մոզայիկ պատկերը՝ նկարուած Կլեմենտին տիեզերանավի կողմէն

Հեղուկ ջուրը Լուսնի մակերեւոյթին չի պահպանուիր։ Արեւային ճառագայթումէն ջուրը արագ կը քայքայուի ֆոտոդիսոցիացիայի հետեւանքով եւ կը կարչի տիեզերքին մէջ։ 1960-ական թուականներէն գիտնականներն առաջ քաշած են վարկած մը՝ ըստ որուն հնարաւոր է, որ Լուսնի վրայ սառոյց եղած է, որ առաջացած է երկնաքարի հետ փոխազդեցութիւնէն, կամ Լուսնի՝ թթուածնով հարուստ ժայռերու եւ արեւային քամէն առաջացած ջրածնի ռեակցիայէն, որուն արդիւնքին մէջ ջրի հետքեր մնացած են, որոնք հնարաւոր է որ պահպանուէին սառը ջերմաստիճանոն մէջ՝ Լուսնի ցանկացած բեւեռներու ստուերոտ խառնարաններուն մէջ[36][37]։ Համակարգչային ձեւաւորումը ցույց կու տայ, որ մակերեսի 14000քմ² կարող է մշտապէս ստուերուն մէջ գտնուիլ[38]։ Լուսնի վրայ օգտագործելի քանակութեամբ ջրի առկայութիւնը կարեւոր գործօն է Լուսինը բնակավայր դարձնելու համար, սակայն Երկրէն ջրի փոխադրումը Լուսին չափազանց թանկարժէք է[39]։ Հետագայ տարիներուն ջրի առկայութեան այլ վկայութիւններ գտնուած են[40]։ 1994 թ Կլեմենտին տիեզերանավի միջոցով կատարուած բիստատիկ ռատարային փորձը ցոյց տուաւ մակերեսին մօտ ջրի սառեցուած փոքր քանակութիւն։ Աւելի ուշ ըստ Արեսիբո աստղադիտարանի կատարած ռատարային ուսումնասիրութիւններու՝ այդ գտածոները կարող են երիտասարդ խառնարաններէն առաջացած ժայռեր ըլլալ[41]։ 1998 թուականին Լուսնային հետախոյզ վրայ տեղակայուած նեյտրոնային սպեկտրոմետրը ցոյց տուաւ ջրածնի բարձր կոնցետրացիաներ բեւեռներուն մօտ գտնուող հողի խորութեան առաջին մեդրոն[42]։ 2008 թուականին Ապոլո 15-ի կողմէ Երկիր բերուած հրաբխային լավայի կտորներու ուսումնասիրութիւնները փոքր քանակութեամբ ջուր ցոյց տուին այդ կտորներուն մեջ[43]։

Ձգողութիւն եւ մագնիսական դաշտերը

Սեկտորական եւ տեսսերական հարմոնիկաների գործակիցները[44]
C3, 1 = 0, 000030803810 S3, 1 = 0, 000004259329
C3, 2 = 0, 000004879807 S3, 2 = 0, 000001695516
C3, 3 = 0, 000001770176 S3, 3 =-0, 000000270970
C4, 1 =-0, 000007177801 S4, 1 = 0, 000002947434
C4, 2 =-0, 000001439518 S4, 2 =-0, 000002884372
C4, 3 =-0, 000000085479 S4, 3 =-0, 000000788967
C4, 4 =-0, 000000154904 S4, 4 = 0, 000000056404

Լուսնի ձգողութեան կարողականութիւնը աւանդաբար կը ներկայացուի որպէս 3 բաղադրիչներու գումար՝[45]

որտեղ δW-ը մակընթացության պոտենցիալն է, Q-ը՝ կենտրոնախույս պոտենցիալը, V-ը՝ ձգողականության պոտենցիալը։ Վերջինս սովորաբար դասակարգում են որպես գոտիական, սեկտորական եւ տեսսերական հարմոնիկաների։

ուր Pnk-ը՝ Լեժանդրի բազմանդամն է, G-ը՝ ձգողութեան հաստատունը, ML-ը՝ Լուսնի զանգուածը, λ-ն եւ θ-ն՝ երկարութիւնը եւ լայնութիւնը։

Կ'ենթադրուի, որ մոլորակներու մագնիսական դաշտի աղբիւր կը հանդիսանայ տեկտոնական աշխուժութիւնը։ Օրինակ Երկրի մագնիսական դաշտն կը ստեղծուի միջուկին հալած մետաղի շարժումներէն, Մարսինը՝ նախկին աշխուժութիւններու հետեւանք է։

«Լունա 1»1959 թուականին հաստատեց Լուսնի վրայ միատարր մագնիսական դաշտի բացակայութիւնը։ Մասաչուսեթսի արուեստագիտական հիմնարկի գիտնականներու հետազոտութիւններու արդիւնքները կը հաստատեն այն վարկածը, ըստ որուն Լուսինն ունեցած է հեղուկ միջուկ։ Այս կը հաստատէ Լուսնի առաջացման ամենայայտնի վարկածը․ այն, որ Լուսինն առաջացած է Երկրի հետ մօտ 4.5 միլիառ տարի առաջ Մարսի չափեր ունեցող տիեզերական մարմնի բախումէն, որուն հետեւանքով Երկրէն մեծ հալած կտոր պատռած է, որ հետագային վերածուած է Լուսնի։ Փորձնականօրէն յաջողեցաւ ապացուցել, որ գոյութեան վաղ շրջանին մէջ, Լուսինն ունեցած է Երկրի մագնիսական դաշտին նման դաշտ[46]։

Մթնոլորտը

Լուսնի մթնոլորտը այնքան ցանցար է, որ կարելի է ըսել, որ գրեթէ մթնոլորտ չկայ, մթնոլորտի ընդհանուր զանգուածը աւելի քիչ է քան 10 մեդրիկ դօն[47]։ Այս փոքր զանգուածի ստեղծած մակերեւութային ճնշումը մօտ 3×10−15 մթն (0, 3 նՊա), ան կը փոխուի լուսնային օրուանէն կախուած։ Լուսնի մթնոլորտի առաջացման աղբիւրները կը ներառեն գազի արտաժայթքումները եւ մագնիսական ցնդումը, ատոմներու ցնդումը լուսնի հողէն արեգակնային քամու իոններու ազդեցութեան տակ[48][49]։ Մթնոլորտի կազմի մեջ յայտնաբերուած են՝ նատրիի եւ կալիի, որոնք առաջացած են մագնիսական ցնդման հետեւանքով, այս տարրերը նոյնպէս յայտնաբերուած են Մերկուրիի եւ Իոյի մթնոլորտներուն մէջ, հելիում-4, բերուած արեգակնային քամով, ինչպէս նաեւ արգոն-40, ռադոն-222 ու պոլոնիում-210: Այնպիսի չեզոք մասնիկներու բացակայութիւնը, ինչպէս թթուածինը, ազոտը, ածխածինը, ջրածինն ու մագնեզիումը, որոնք կան ռեգոլիտի մեջ, հասկնալի չէ։ Ջուրի շոգին արձանագրուած է Չանդրաեան-1 սարքի միջոցով տարբեր լայնութիւններու վրայ, առավելգոյն նկատուած լայնութիւնը եղած է ~60–70 աստիճանը, շոգին հնարաւոր առաջացած է ռեգոլիտէն ջուրի սառոյցի սուբլիմացիայի հետեւանքով[50]։ Այս գազերը կրնան կամ վերադառնալ Լուսնի մակերեւոյթ ձգողութեան ուժի ազդեցութեան տակ, կամ դուրս մղուիլ տիեզերք արեգակնային ճառագայթման ճնշման տակ, կամ եթէ անոնք իոնացուած են քշուին արեգակնային քամու մագնիսական դաշտի կողմէն։

Եղանակները

Լուսնի հիւսիսային բեւեռը ամրան ընթացքին

Լուսնի առանցքի թեքումը խավարածրի հանդէպ ընդամէնը 1, 54° աստիճան է[51], շատ անգամ փոքր է քան Երկրինը 23, 44°։ Այս պատճառով, Լուսնի վրայ Արեգակի պայծառութիւնը շատ քիչ կը տատանուի եղանակներու փոփոխութեան հետ եւ տոպոգրաֆիկ օբյեկտները աւելի կարեւոր դեր ունին եղանակային ազդեցութեան մեջ[52]։ Clementine սարքէն 1994 թուականին ստացուած լուսանկարներու համաձայն, բացայայտուած է, որ Լուսնի հիւսիսային բեւեռին մէջ գտնուող չորս լեռնային շրջաններ Պիրի խառնարանի եզրին կը մնան լուսաւորուած ամբողջ լուսնային օրուայ ընթացքին, ստեղծելով մշտական լուսաւորուած պիկեր։ Հարաւային բեւեռին մէջ այսպիսի շրջաններ գույութիւն չունին։ Միեւնոյն ժամանակ կան շրջաններ, որոնք մշտապէս կը մնան շողքին մէջ, անոնք շատ բեւեռային խառնարաններու հատակները[53] եւ այս մութ խառնարանները չափազանց սառն են. Lunar Reconnaissance Orbiter-ի չափումներու համաձայն հարաւային բեւեռի խառնարաններուն մէջ ամենացած ամառային ջերմաստիճանը կը կազմէ 35 Կ (-238 °C)[60], եւ ընդամէնը 26 Կ ձմեռային արեւահաւասարին մօտ հիւսիսային բեւեռի Հերմիտ խառնարանին մէջ։ Այս ամէնացուրտ ջերմաստիճանն է ամբողջ Արեգակնային համակարգին մէջ, որ երբեմն չափուած է տիեզերական սարքէն, այն աւելի ցուրտ է քան նոյնիսկ Պլուտոնի մակերեւոյթը[54], և ընդամենը 26 Կ ձմեռային արևահավասարին մոտ հյուսիսային բևեռի Հերմիտ խառնարանում։ Սա ամենացուրտ ջերմաստիճանն է ամբողջ Արեգակնային համակարգում, որը երբևիցէ չափվել է տիեզերական սարքից, այն ավելի ցուրտ է քան նույնիսկ Պլուտոնի մակերևույթը[52]:

Կապը երկրի հետ

Ուղեծիրը

Երկիրը և Լուսինը։ Չափերը և հեռավորությունը ցույց են տրված մասշտաբով։
Դեղին գիծը ցույց է տալիս Երկրից արձակված լույսի ճառագայթը, որը Լուսին է հասնում 1, 26 վայրկյանում։
Երկիր-Լուսին համակարգի սխեման

Լուսինը Երկրի շուրջ հաստատուն աստղերու նկատմամբ կը կատարէ ամբողջական պտոյտ մը 27, 3 օրուայընթացքին։ Սակայն, քանի որ Երկիրը կը պտտի Արեգակի շուրջ իր ուղեծրով, Լուսնի նոյն փուլը Երկրէն կ'երեւի աւելի երկար ժամանակահատվածի մէջ, քան անոր սիդերիկ պարբերութիւնն է, որ կը կազմէ մոտ 29, 5 օր։ Ի տարբերութիւն արբանեակներու եւ այլ մոլորակներու մեծամասնութեանը, Լուսնի ուղեծիրը աւելի մօտ է խաւարածրի հարթութեանը քան մոլորակի հասարակածային հարթութեանը։ Արեգակը եւ Երկիրը կ'ազդեն Լուսնի ուղեծրի վրայ բազմաթիւ թոյլ ազդեցութիւններով, օրինակ՝ Լուսնի ուղեծրի հարթութիւնը դանդաղ կը պտտի, որ կ'ազդէ Լուսնի շարժման մնացած ցուցիչներուն։ Այս հետեւանքային ազդեցութիւնը թուաբանականօրէն կը բացատրուին Կասինիի օրէնքներով։

Հարաբերական չափերը

Երկրի և Լուսնի համեմատական չափերը, լուսանկարուած է Deep Impact ԱՄԿ-էն 2008 թուականի սեպտեմբերին, 50 միլիոն քմ հեռաւորութիւնէն

Որպէս բնական արբանեակ Լուսինը բաւական մեծ է Երկրի համեմատութեամբ. տրամագծի չորրորդ մասը եւ զանգուածի 1/81 մասը[55]։ Այդ աեումով ան Արեգակնային համակարգի ամենամեծ արբանեակն է, չնայած Քարոնը աւելի մեծ է գաճաճ մոլորակ Պլուտոնի համեմատ (Պլուտոնի զանգվածի 1/9 մասը)[56]։ Այնուամենայնիւ Երկիրը եւ Լուսինը կը համարուին մոլորակ-արբանեակ համակարգ, այլ ոչ թէ կրկնակի մոլորակներու համակարգ, քանի որ անոնց բարիկենտրոնը՝ համակարգի ծանրութեան կեդրոնը, կը գտնուի երկրագունդի ներսը՝ անոր մակերեւոյթէն 1 700 քմ տակ[57]:

Տեսքը երկրէն

Լուսնի փուլերը

Լուսինը կը գտնուի անհամադէպ պտոյտի մեջ, այսինքն՝ ան կը պտտի իր առանցքի շուրջ նոյն ժամանակին մէջ, այսինքն ան կը պտտի իր ուղեծրով Երկրի շուրջ։ Այս կը հանգեցնէ անոր, որ ան գրեթէ միշտ նոյն կողմով շրջուած է դէպի Երկիրը։ Լուսինը իր պատմութեան վաղ ժամանակներուն մէջ աւելի արագ կը պտտի, սակայն անոր պտոյտի արագութիւը նուազած է եւ փականուած է իր այժմեան դիրքին մէջ Երկրի մակընթացային ուժի ազդեցութեան տակ[58]։ Լուսնի այն կողմը, որ միշտ շրջուած է դէպի Երկիր կ'անուանեն Երկրին ուղղուած կողմ, իսկ հակառակ կողմը՝ Երկրին հակառակ կողմ։ Երկրին հակառակ կողմը նաեւ կ'անուանեն մութ կողմ, սակայն ըստ էութեան այն նոյն չափով կը լուսաւորուի ինչպէս եւ Երկրին ուղղուած կողմը. ամրան լուսնային օրը մէկ անգամ[59]։ Լուսինն ունի բացառիկ ցած ալբեդո, անոր անդրադարձման ցուցանիշը մօտ է ածուխի ցուցանիշին։ Չնայած անոր՝ այն երկրորդն է պայծառութեամբ Երկրի երկնակամարին մրջ, Արեգակէն ետք[55][60]։ Սա մասամբ պայմանավորված է հակադիր էֆեկտով, Լուսնի պայծառությունը իր քառորդ փուլում մոտ տաս անգամ ավելի փոքր է, քան լիալուսնինը[61]։ Բացի անկէ, տեսողական համակարգի գունային հաստատունութեան համաձայն, ան կը սահմանուի մարմնի գոյնի եւ անոր շրջապատի յարաբերութիւնը, քանի որ Լուսնին շրջապատող երկինքը համեմատաբար մուգ է ան կ'երեւի որպէս պայծառ մարմին։ Լիալուսնի եզրերը կ'երեւին նոյն քան պայծառ, ինչպէս եւ անոր կեդրոնը։ Լուսինը կը թուի աւելի մեծ երբ ան մօտ է հորիզոնին, սակայն սա մաքուր հոգեբանական ազդեցութիւն է, որը յայտնի է որպէս Լուսնային պատրանք, ան առաջին անգամ բացատրուած է VII դարուն[62]։ Լիալուսնի անկիւնային չափը երկնակամարին կը կազմէ մօտ 0, 52°, մօտաւորապէս նոյնն է ինչպէս եւ Արեգակը։ Լուսնի ամենամեծ լայնութիւնը երկնամարին փոփոխուող է, մինչդեռ ան մօտաւորապէս նոյն սահմաններուն մէջ կը գտնուի ինչպէս եւ Արեգակինը, ան կը տատանուի կախուծ Լուսնի փուլէն եւ տարուայ եղանակէն, ամենաբարձրը կ'ըլլայ Լիալուսինը ձմռանը։ Լուսնի մահիկի ձեւը եւս կախուած է անոնցմէ, թէ Երկրի որ լայնութիւնէն էդիտարկումը, օրինակ հասարակածին մօտ գտնուող դիտողը կարող է տեսնել ժպիտին նմանող Լուսնի մահիկ[63]։ Լուսնի եւ Երկրի միջեւ հեռաւորութիւնը կը տատանուի 356 400-էն 406 700 քմ միջակայքի մէջ, ամենամօտ եւ ամենահեռու։ 19 Մարտին ան ամենամօտը կը գտնուէր Երկրին իր լիալուսնի փուլում սկսած 1993 թուականէն[64]։ "Սուպերլուսինի", ինչպէս կ'անուանէին, լիալուսնի փուլը այդ օրը համընկաւ անոր ուղեծրի ամենամօտ կէտին հետ, եւ հետեւաբար ան կ'երեւէր 30 տոկոսով աւելի պայծառ եւ 14 տոկոսով աւելի մեծ, քան երբ ան ամենահեռու կէտին գտնուի[65][66][67]:

Պատմականօրէն եղած են երկար քննարկումներ Լուսնի մակերեւոյթի առանձնայատկութիւններու ժամանակի ընթացքի փոփոխութեան մասին։ Այսօր այս պնդումներէն շատերը կը համարուին պատրանքներ, որոնք պայմանաւորուած եղած են տարբեր լուսաւորութեան պայմաններու դիտարկումներու, վատ աստղագիտական տեսանելիութեան, կամ նկարներու սխալանքներու հետ։ Այնուամենայնիւ, գազի արտաժայթքումներ ժամանակ առ ժամանակ եղած են, որոնք կարող են պատասխանատու ըլլալ դիտարկուած Լուսնի փոփոխման երեւոյթներուն մասի մը համար։ Վերջերս կարծիք յայտնուած է, որ Լուսնի մակերեւոյթի մօտ 3 քմ տրամագծով մասը փոփոխութեան ենթարկուած է գազի արտաժայթքման հետեւանքով մօտ մէկ միլիոն տարի առաջ[68][69]։ Լուսնի դիտուող տեսքը կարող է փոփոխուիլ նաեւ Երկրի մթնոլորտի պատճառով. տարածուած էֆեկտներէն է 22° խորունկ օղակի երեւալը երբ Լուսնի լոյսը կը բեկուի բարձր փետրա-շերտաւոր ամպերու ջուրի բիւրեղներուն մէջ, եւ աւելի փոքր թագ օղակներու երեւալը, երբ Լուսինը կջանցնի նոսր ամպերու միջով[70]:

Լուսնի փուլերը

Լուսնի փուլերու կապը Երկրի շուրջը պտտելու:

Լուսնի դիտուող ձևերը որոնք պայմանաւորուծ են դիտորդի նկատմամբ Լուսնի լուսաւորուած կիսագնդի տարբեր դիրքերով։ Երբ Լուսինը գտնուի Արեգակի և Երկրի միջև մեզ կ'ուղղուի անոր չլուսաւորուած մասը, այսինքն ան չ'երեւիր։ Այդ փուլը կը կոչուի նորալուսին, 1-2 յետոյ Լուսնի սկավառակի աջ կողմին մէջ կ'երեւի լուսաւոր մահիկ։ Մէկ շաբաթ յետոյ Լուսնի և Արեգակի երկայնութիւնները կը տարբերին 90°–ով և կ'երեւի Լուսնի սկավառակի աջ կէսը՝ առաջին քառորդ։ Յաջորդ շաբաթուայ ընթացքին լուսաւոր մասը հետզհետէ կը մեծնայ, իսկ շաբաթուայ վերջին Երկրին կ'ուղղուի անոր լուսաւոր մասը՝ լիալուսին։ Անոնցմէ յետոյ լուսնի սկավառակի լուսաւոր մասը արևմտեան մասէն հետզհետէ կը մաշուի և մէկ շաբաթ յետոյ կ'երեւի Լուսնի սկավառակի ձախ կէսը՝ վերջին կամ երկրորդ քառորդ։ Այնուհետև սկավառակը կը ստանայ մահիկի տեսք և վերջապէս տեսադաշտէն կ'անհետանայ։ Լիալուսնէն 1-2 օր առաջ կամ ետք Լուսնի լուսաւոր մասէն կ'երեւի շատ նեղ շերտ, միաժամանակ կը նշմարուի նաև մնացած թոյլ լուսաւորուած մասը՝ մոխրագոյն լոյս, որ կ'առաջացնէ Երկրի լուսաւոր մասէն ընկած ճառագայթներու անդրադարձմամբ։ Լուսնի իրար յաջորդող միատեսակ փուլերու միջև ընկած ժամանակամիջոցը հաւասար է 29, 5306 օրուայ։ Ան կ'օգտագործուի Լուսնի փուլերու հասակը որոշելու համար և ընկած է և լուսնա–արեգակնային օրացոյցներու հիմքին մէջ։

Մակընթացութիւններու վրայ ազդեցութիւնը

Մակընթացութիւններ եւ տեղատւութիւններ

Երկրի վրայ մակընթացութիւնները և տեղատւութիւնները կ'առաջանան հիմնականին մէջ Լուսնի ձգողութեան աստիճանահակ Երկրի տարբեր կողմերուն մէջ տարբերութեան պատճառով՝ մակընթացային ուժեր։ Այս ուժերը կ'առաջացնեն երկու մակընթացային ուռուցիկութիւններ Երկրի վրայ, որոնք առավել ցայտուն կ'երեւին ծովի մակերևոյթի բարձրացմամբ մակընթացութիւններու և տեղատւութիւններու ընթացքին։ Քանի որ Երկիրը իր առանցքի շուրջ կը պտտի մօտ 27 անգամ աւելի արագ, քան Լուսինը Երկրի շուրջ, այս ուռուցիկութիւնները կը ձգուին Երկրի մակերևոյթով աւելի արագ կը շարժի քան Լուսինը և կը կատարեն մէկ ամբողջական պտոյտ մոլորակի պտույտին համընթաց մէկ օրուայ ընթացքին[71]։ Ովկիանոսներուն մէջ մակընթացային ազդեցութիւնը կ'ուժեղանայ նաև այլ գործօններու ազդեցութեան տակ՝ ջրի շփման կապը Երկրի պտոյտի հետ ովկիանոսի հատակի միջոցով, ջրի շարժման թուլութիւնը, ովկիանոսներու աւազաններու ծանծաղացումը ցամաքին մօտենալուն և տարբեր ովկիանոսներու աւազաններու փոխազդեցութիւնները[72]։ Արեգակի ձգողութեան ազդեցութիւնը Երկրի ովկիանոսներու վրայ համարեայ երկու անգամ փոքր է Լուսնի ազդեցութիւնէն, և այս երկու երկնային մարմիններու ձգողութեան ազդեցութիւններու համագործակցութիւնը կը հանգեցնէ գարնանային և քառակուսային մակընթացութիւններու[71]։

Լուսնի և Լուսնի կողմի ուռուցիկութեան ձգողութեան զոյգը կը գործէ որպէս լծակ Երկրի պտոյտի համար, նուազացնելով Երկրի պտոյտի անկիւնային պահը և պտտման զօրութիւնը[71][73]։ Անոր փոխարէն անկիւնային պահ կ'աւելնայ Լուսնի ուղեծրին։ Արդիւնքին մէջ, Երկրի և Լուսնի միջև հեռաւորութիւնը կը մեծնայ, իսկ Երկրի պտոյտը կը դանդաղի[73]։ Լուսնի հեռաչափի փորձի չափումներու համեմատութիւնը Ապոլոն առաքելութեան ժամանակ կատարուած չափումներու հետ ցոյց տուին, որ Լուսնի և Երկրի հեռաւորութիւնը աւելցած է 38 մմ-ով տարուայ ընթացքին[74]: Ադոմական ժամացոյցները նոյնպէս ցոյց կու տան, որ Երկրի օրը կ'երկարի մօտաւորապէս 15 միկրովայրկեանով ամէն տարի[75]։ Այս մակընթացային ազդեցութիւնները կը շարունակուին այնքան մինչև Երկրի պտոյտը կը հաւասարվի Լուսնի ուղեծրի պտոյտի պարբերութեանը։ Այնուամենայնիւ Արեգակը կը վերածուի կարմիր հսկայի շատ աւելի շուտ, իր մէջ ներգրաւելով Երկիրը[76][77]։

Լուսնի մակերևոյթը նոյնպէս կ'ունենայ մակընթացութիւններ, որոնց ջերմաստիճանը կը կազմէ ~10 սմ 27 օրուայ ընթացքին, բաղկացած երկու մասնիկներէ՝ հաստատունը, կապուած Երկրի հետ, և փոփոխական մասնիկը, կապուած Արեգակի ազդեցութեան հետ[73]։ Երկրի կողմէն ստեղծուած մասնիկը կ'առաջանայ լիբերացիայի պատճառով։ Եթէ Լուսնի ուղեծիրը ըլլար ճշգրիտ շրջանաձև, այնտեղ միայն կ'ըլլային արեգակնային մակընթացութիւններ[73]։ Լիբերացիան միևնոյն ժամանակ կը փոխէ Լուսնի երևալու անկիւնը, թոյլ տալով Երկրէն դիտողին տեսնելու անոր մակերևոյթի մօտ 59%: Այս մակընթացային ազդեցութիւններու հաւաքական ազդեցութիւնը կ'առաջացնէ լուսնաշարժեր։ Լուսնաշարժերը յաճախ չեն ըլլար և այնքան ուժեղ չեն, որքան երկրաշարժերը, սակայն անոնք կրնան տեւել մինչև մէկ ժամ, շատ աւելի երկար քան երկրաշարժերը, ջրի բացակայութեան պատճառով, որ կարող էր թուլացնել ցնցումները։ Լուսնաշարժերի գոյութիւնը անսպասելի յայտնագործութիւն էր, որը կատարեցին Ապոլոն ծրագրով Լուսնի մակերևոյթին տեղադրուած սեյսմոմետրները 1969-էն 1972 թուականները[78]։

Խաւարումները

1999 թուականի արևու խաւարումը

Խավարումները կարող են առաջանալ միայն այն ժամանակ, երբ Արեգակը, Երկիրը և Լուսինը գտնուին մէկ ուղղիի վրայ։ Արևի խաւարումներ կ'առաջանան նորալուսնի ժամանակ, երբ Լուսինը կը գտնուի Արեգակի և Երկրի միջև։ Իսկ լուսնի խաւջաւարումները՝ լիալուսնի ժամանակ, երբ Երկիրնը կը գտնուի Լուսնի և Արեգակի միջև։ Լուսնի տեսանելի չափը երկնակամարին մօտաւորապէս հաւասար է Արեգակի չափին, երկուքն ալ կ'երեւին մէկ և կէս աստիճանին մօտ չափով։ Արեգակը շատ աւելի մեծ է Լուսինէն, սակայն ան կը գտնուի նոյնքան մեծ հեռաւորութեան վրայ, այնպէս որ աւելի մօտ գտնուղ շատ աւելի փոքր Լուսինը կ'երեւի անոր չափ Երկրէն դիտելուն։ Այս երկու երկնային մարմիններու տեսանելի չափերու տատանումները, որոնք կ'առաջանան ոչ ամբողջութեամբ շրջանաձև ուղեծրերու պատճառով, նոյնպէս մօտաւորապէս հաւասար են, սակայն այս փոփոխութիւնները կ'առաջանան անոնց տարբեր փուլերուն մէջ։ Այս պատճառով հնարաւոր դարձած են ամբողջական և օղաձև արևի խաւարումները[79]։ Ամբողջական խաւարման ժամանակ, Լուսինը ամբողջովին կը ծածկէ Արեգակի սկավառակը և արեգակի թագըկը դառնայ տեսանելի անզեն աչքով։ Քանի որ Երկրի և Լուսնի միջև հեռաւորութիւնը ժամանակի ընթացքին դանդաղ կ'աւելնայ[71], Լուսնի անկիւնային տրամագիծը կը փոքրանայ։ Այս կը նշանակէ, որ հարիւրաւոր միլիոնաւոր տարիներ առաջ Լուսինը միշտ կը ծածկէր Արեգակի սկավառակը արևի խաւարումներու ժամանակ, և օղաձև խաւարումները հնարաւոր չէին։ Նմանապէս, մօտ 600 միլիոն տարի ետք, Լուսինը այլևս ամբողջովին չի ծածկէր Արեգակը, և միայն օղաձև խաւարումներ կ'առաջանան[80]։ Քանի որ Լուսինը կը պտտի Երկրի շուրջ մօտաւորապէս 5° թեքմամբ Երկրի Արեգակի շուրջ պտոյտի հարթութեան նկատմամբ, խաւարումները չեն առաջանար ամրն լիալուսնի կամ նորալուսնի ժամանակ։ Որպէսզի խաւարին մէջ առաջանայ, Լուսինը պէտք է ըլլայ երկու ուղեծրերու հարթութիւններու հատման կէտի մոտակայքին մէջ[80]։ Խաւարումներու առաջացման պարբերութիւնը և յաճախութիւնը, երբ Արեգակը կը ծածկուի Լուսնի կողմէն, կամ Լուսինը կը ծածկուի Երկրի կողմէն, նկարագրուած է սարոսի ցիկլում, որը մօտ 18 տարի է[81]։ Քանի որ Լուսինը անընդհատ կը փակէ մեր տեսադաշտը երկնակամարի վրայ մօտ մէկ և կէս աստիճան տրամագիծ ունեցող շրջանաձև շրջանին մէջ[82][83], նման ծածկման երևոյթ կ'առաջանայ երբ աստղը կամ մոլորակն կ'անցնի Լուսնի երևով և կը ծածկուի անոր կողմէն, այսինքն կը հեռանայ մեր տեսադաշտէն։ Աստղերու և մոլորակներու ծածկումները չեն կրկնուիր Երկրի տարբեր մասերուն մէջ, այս պայմանաւորուած է Լուսնի ուղեծրի պերցեսիայով[84]։

Հետազոտութիւնները

Վաղ հետազոտութիւնները

Լուսնի քարտէսսն ըստ Յովհաննէս Հևելիուսի (Լուսնագրութիւն, 1647)։ Առաջին քարտէսը, որ կ'ընդգրկէ գոտիներու լիբրացիան

Դեռ վաղ ժամանակներէն մարդիկ ըմբռնած են լուսնի փուլերը։ Մ. թ. ա 5-րդ դարուն բաբելոնեան աստղագետներն արձանագրած են Լուսնի խաւարման 18-ամեայ Սարոս ցիկլը[85] և Հնդկական աստղագիտութիւնը նկարագրած է Լուսնի ամսական երկարացումը[86]։ Չինացի աստղագէտ Շի Շենը ցուցումներ տուած է արևային և լուսնային խաւարումները կանխագուշակելու համար[87]։ Աւելի ուշ հասկանալի դարձաւ Լուսնի ֆիզիքական ձևը և լուսնի լոյսը։ Հին Յունաստանի փիլիսոփա Անաքսագորասը կ'ենթադրէր, որ Արևը և Լուսինը եղած են հսկայական գնդաձև քարեր և վերջինն ալ կ'արտացոլէ առաջինի լոյսը[88][89]։ Չնայած այն բանին որ չինական Հան դինաստիան Լուսնին կը հաւասարցնէին Ցիի էներգիայի հետ, բայց անոնց «ճառագայթային տեսութեան» թեորիան ընդունած էր, որ Լուսինը արևի արտացոլքն է, և Ջինգ Ֆանգը նշած էր, որ Լուսինը գնդաձև է[90]։ Մեր թուարկութեան 499 թուականին հնդկական աստղագէտ Արիաբհաթան իր Արիաբհաթիա աշխատութիւնին մէջ նշած էր, որ լուսնի լուսարձակումը տեղի կ'ունենայ շնորհիւ արևի ձայլատակման[91]։ Աստղագէտ և ֆիզիկոս Ալհազենը (965–1039) գտած է, որ Արևի լոյսը Լուսնի վրայէն չ'արտացոլուիր հայելային կերպով, այլ այն Լուսնի մակերևույթէն կը տարածուի տարբեր ուղղութիւններով[92]։ Սոնգ դինաստիայի Շեն Կուոն (1031–1095) այլաբանութիւն ստեղծած է Լիալուսնի և Նորալուսնի մասին, ըստ որուն, երբ Լուսնի մէկ տեղին արծաթի մասնիկները շատ են, ապա տեսանելի է կը դառնայ Լուսնի մահիկը[93]։ Ըստ Արիստոտելի տիեզերքի նկարագրութեան՝ Լուսինը նշուած է որպէս փոփոխուող տարրերու (հող, ջուր, օդ և կրակ) սահման և եթերային յաւերժ աստղ, որ կը գերակայի դարեր շարունակ[94]։ Այնուամենայնիւ մթա 2-րդ դարուն Սելևքը հանգաւ ճշմարիտ եզրակացութեան, որ մակընթացութիւնները կախուած են Լուսնէն և անոնց բարձևութիւնը կախուած է Արևի նկատմամբ եղած Լուսնի դիրքէն[95]: Նոյն դարուն Արիստարխ Սամոսացին հաշուարկած է Երկրէն մինչև Լուսին եղած հեռաւորութիւնը՝ ստանալով որ այն մօտաւորապէս երկրագնդի շառավղէն քսան անգամ մեծ է։ Այդ թիւերը բաւականին բարելաւուած է Պտղոմեոս Կլավդիոսը (մթ 90–168). անոր հաշուարկներով այդ տարածութիւնը մեծ Երկրագնդի շառավղէն 59, իսկ Լուսնի տրամագիծը կը կազմէ Երկրի տրամգծի 0.292-ը, որը և բաւականին մօտ է իրական թիւերուն՝ համապատասխանաբար 60 և 0.273[96]։ Արքիմեդես հաշուարկած է Լուսնի և այլ յայտնի մոլորակներու մոլորակային շարժումը[97]։ Միջնադարուն՝ մինչ աստղադիտակի յայտնագործումը, Լուսինը կը համարէին "իտիալական հարթ" գնդաձև մարմին[98]։ 1609 թուականին Գալիլեո Գալիլեյն իր Սիդերեուս Նունցիուս գրքին մէջ առաջին անգամ գծագրեց աստղադիտակի օգնութեամբ ստացուած լուսնի պատկերը, եւ նշեց, որ մակերևոյթը հարթ չէ, այլ ունի լեռներ և խառնարաններ։ Լուսնի աստղադիտական քարտեզագրումը շարունակուած է 17-րդ դարու վերջերուն Ջիովաննի Բատիստա Ռիքոլիի և Ֆրանչեսկո Մարիա Գրիմալդիի ջանքերով։ Անոնց կողմէն շատ լուսնային դետալներուն տրուած աւանումներէն շատերը օգտագործվում են մինչև այժմ։ Լուսնի քարտեզն ավելի ճշգրիտ կազմվեց 1834-1836 թվականներին Ուիլհելմ Բիրի և Յոհան Հենրիխ վան Մեդլերի կողմից։ 1837 թվականին նրանց կողմից ստեղծած Դեր Մոնդ գիրքը համարվում է առաջին մանրամասն աշխատությունը նվիրված Լուսնի եռանկիւնաչափական նկարագրութիւնը, ուր պատկերուած է Լուսնի մակերևոյթը աւելի քան հազար լեռներով՝ իրենց բարձրութիւններով հանդերձ[99]։ Լուսնի խառնարաններու մասին առաջին անգամ նշած է Գալիլեյը և անոնք կը համարուէին հրաբխային մինչև 1870-ականներուն Ռիչարդ Պրոկտորի ենթադրութիւնն այն մասին, որ անոնք առաջացած են բախման հետևանքով[55]։ Այս տեսակէտը առաջարկուեցաւ 1892 թուականին երկրաբան Գրով Կարլ Գիլբերտի փորձերու շնորհիւ, և աւելի ուշ 1920-1940 թթ. հետազոտութիւններէն ետք[100], որ բերեց լուսնաերկրաչափական ժամանակասանդղակի զարգացմանը, որ 1950-ականներէն սկսած կը դառնայ մոլորակային երկրաչափութեան զարգացման ճիւղերէն մէկը[55]։

Հետազոտութիւնները 1959-1976

Խորհրդային միութեան առաքելութիւնները

Սառը պատերազմով հրահրուող Տիեզերական մրցաուազքը հանգեցրած էր Լուսնի հետազոտութեան հանդէպ հետաքրքրութեան աճին։ Կրող հրթիռները անհրաժեշտ զարգացուածութեանն հասցնելուն պէս, երկու պետութիւնները անմիջապէս դէպի Լուսին ուղարկեցին իրենց հետազոտական սարքերը։ Ծրագրերու շարքին մէջ էր ինչպէս, զուտ Լուսնի մօտակայքին մէջ սարք անցնելը, այնպէս ալ ուղեծրային և Լուսնի մակերեսին վայրէջք կատարելու նպատակ հետապնդող առաքելութիւնները։ Խորհրդային միութեան «Լունա» ծրագրի տիեզերանավերը առաջինն էին, որ հասան յաջողութեան։ 1958 թուականի երեք ձախողուած և անուն չստացած առաքելութիւններէն ետք[101], 1959 թ․-ին Լունա 1-ը առաջին մարդու կողմէ ստեղծուած առարկան էր, որ յաղթահարեց Երկրի ձգողականութիւնը և անցաւ Լուսնին քովէն, առաջին արհեստական առարկան, որ բախուեց լուսնային մակերեսին Լունա 2-ն էր, իսկ Երկրէն անտեսանելի, Լուսնի հակառակ կողմը առաջին անգամ լուսանկարած էր Լունա 3 սարքը, այդ ամէնը մեկ տարուայ ընթացքին։ Լուսնի մակերեսին յաջողուած փափուկ վայրէջք կատարած առաջին տիեզերանավը դարձաւ Լունա 9-ը, 1966 թուականին։ Նոյն թուականին, Լուսնի ուղեծրին տեղակայուած առաջին անօդաչու սարքը դարձաւ Լունա 10–ը[55]։ Լուսային հողի և քարերու նմուշները Երկիր բերուած էին «Լունա» ծրագրի երեք տիեզերական սարքերով, բերուած նմուշներու ընդհանուր քաշը 0.3 քգ էր[102]։ «Լունախոդ» ծրագրի շրջանակներուն մէջ 1970 և 1973 թուականներուն Լուսնի վրայ վայրէջք կատարած էին առաջին երկու լուսագնացները։

ԱՄՆ-ի առաքելութիւնները

Երկրի տեսքը Աբոլոն 8 լուսնային արբանեակէն, 1968 թ., Սուրբ Ծննդի նախորեակ։ Ափրիկէյի մէջ արևամուտ է, երկու Ամերիկաները ծածկուած են ամպերով, իսկ Անտարրկտիդան կը գտնուի նկարի ձախ կողմը։

Լուսնի հետազոտման ամերիկեան առաքելութիւնները սկսան Լուսին մարդ-մեքենայ ուղարկելէն, որպէսզի հետազոտուի անոր մակերևոյթը և անոր վրայ վայրէջք կատարելու պայմանները։ Հրթիռային շարժման լաբարատորիայի Սերվեյեր մարդ-մեքենան վայրէջք կատարեց Լուսնի վրայ Լունա 9-էն չորս ամիս ետք։ Զուգահեռ կը մշակուէր ՆԱՍԱ-ի Ապոլոն նախագիծը։ Մի քանի հատ առանց ուղևորներու Ապոլոնի թռիչքներէն և հետազոտութիւններէն ետք, 1968 թուականին Ապոլոն 8-ը անձնակազմով կը թռչի Լուսին։ 1969 թուականին Լուսնի վրայ առաջին մարդու վայրէջք կատարելը շատերու կողմէ կը համարուի տիեզերագնացութեան գագաթնակէտ[103]։ Աբոլոն 11-ի ուղևորներէն Նիլ Արմսթրոնկը Լուսնի վրայ ոտք դրած առաջին մարդն էր։ Այդ տեղի ունեցաւ 21 Յուլիս 1969 թուականին ժամը 02։ 56-ին[104]։ Ապոլոն 11-էն 17-ը Երկիր վերադարձան 382 քգ լուսնային ապարով և հողով՝ շուրջ 2196 առանձին նմուշներով[105]։ Ամերիկայի լուսնային առաքելութեան յաջողութիւնը կապուծ էր 1960-ականներու տեխնիկական նուաճումներով, որոնցմէ են քիմիայի բնագաւառին մէջ աբլացիան, ծրագրային ապահովւումը և մթնոլորտային անցման արուեստագիտութիւնը, և արուեստագիտական սարքաւորումներու շատ գրագէտ ղեկաւարումը[106][107]։ Լուսնի մակերևոյթի հետազոտման համար գիտական սարքաւորումներու փաթեթներ տեղադրուած են Ապոլոնի բոլոր վայրէջքներու ժամանակ։ Երկարատև գործիքային կայաններ, այդ թուին նաև ջերմային հոսքի զոնդեր, սեյսմոմետրեր և մագնիտոմետրեր տեղադրուած է Ապոլոն 12, 14, 15, 16 և 17 վայրէջքներու ժամանակ։ 1977 թուականին, բիւջեի սպառման պատճառով, կը դադրին Լուսնէն ուսումնասիրութիւններու տուեալները Երկրին փոխանցելը[108][109], բայց Լուսնի լազերային լոկալիզացման գործինքերը մինչև օրս ալ կ'օգտագործեն։ Ստացուած տուեալները կը մշակուին Երկրի վրայ գտնուող կայաններուն մէջ մէկ սանդիմեդրի ճշտութեամբ և կը կազմուի լուսնի մակերևոյթի ճշգրիտ քարտէսը[110]։

Հետազոտութիւնները 1990-ականներէն մինչև այժմ

Էդվին Օլդրինը Լուսնի վրայ՝ նկարահանուած Նիլ Արմսթրոնգի կողմէն, 20 Յուլիսի 1969

«Ապոլոն» և «Լունա» նախագծերէն ետք աշխարհի շատ երկրներ սկսան զբաղիլ Լուսնի հետազոտմամբ։ 1990 թուականին Ճաբոնիան դարձաւ երրորդ երկիրը, որ Լուսնի վրայ տեղադրեց տիեզերական Հիթքեն սարքը՝ անոր մակերևոյթը ուսումնասիրելու համար։ Բացի այդ տիեզերանաւն այնտեղ իջեցուցած են նաև Հագորոմո մարդ-մէքէնան, բայց վերջինս չէ կրցաց տուեալներ փոխանցել և անոր առաքելութիւնը փախուերէ։[111] 1994 թուականին ԱՄՆ-ն Լուսին ուղարկեց Ռազմական նախարարութեան և ՆԱՍԱ-յի համատեղ մշակած Կլեմենտինան սարքը։ Այդ առաքելութեան շնորհիւ հնարաւոր եղաւ ստանալ Լուսնի առաջին տեղագրական քարտէսը և Լուսնի մակերևոյթի առաջին մուտիսպեկտրալային պատկերը։[112] Անոնցմէ ետք 1998 թուականին Lunar Prospector առաքելութեան սարքավորումները Լուսնի բևեռներուն մէջ բաւականին ջրածին յայտնաբերեցին, որ հաւանաբար գոյացած է արևու լոյս չտեսնող բևեռներու խառնարաններու սառույցներէն։[113]

Ամերիկայի դրօշը լուսնի վրայ

Եւրոպական SMART-1 տիեզերանավը, որը երկրորդ իոնային ինքնագնաց տիեզերանավն էր, Լուսին վայրէջք կատարեց Նոյեմբեր 2004 թուականին և այնտեղ մնաց մինչև 3 Սեպտեմբեր 2006 թուականի և առաջին անգամ ուսումնասիրեց Լուսնի մակերևոյթի քիմիական տարրերը։[114] Չինաստանը ևս հաւակնութիւն յայտնեց Լուսնի հետազոտման գործին մէջ և յաջողութեամբ Լուսին իջեցուց Չանյե 1 տիեզերանավը, որ այնտեղ մնաց 5 Նոյեմբերէն մինչև 1 Մարտ 2009։[115] Ան տասնվեց ամսեայ առաքելութեան արդիւնքին մէջ կրցաւ ստանալ Լուսնի ամբողջական քարտէսի պատկերը։ 4 Հոկտեմբեր 2007 թուականէն մինչև 10 Հունիս 2009 իր առաքելութիւնը կ'իրականցնէր ճապոնական Կագույա տիեզերանավը, որն հագեցած էր բարձր յստակութեամբ տեսախցիկներով և երկու ոչ մեծ արբանեակային ռադիոընդունիչներէն։ Ան կարողացաւ ստանալ Լուսնի երկրաֆիզիքական տուեալները և այդ տեսաֆիլմը կը համարուի ամենաբարձրորակ և ամենահստակ ֆիլմը։[116][117] Առաջին հնդկական լուսնային առաքելութիւնը՝ Չանդրայան 1 Լուսնի վրայ գործեց 8 Նոյեմբեր 2008-էն մինչև 27 Օգոստոս 2009, երբ անոր հետ կապը կտրուեցաւ։ Ան կատարեց քիմիական և տարրային ուսումնասիրութիւններ՝ ստեղծուելով Լուսնի ֆոտո-երկրաբանական քարտէսը։ Բացի այդ ան հաստատեց, որ Լուսնի հողին մէջ կան ջրի մոլեկուլներ։[118] 2013 թուականին Հնդկաստանը կը պլանաւորէ բաց ձգելՉանդրայան 2, որն իր մեջ կը ներառի նաև ռուսական լուսնագնացը։[119][120] ԱՄՆ-ն 2009 թվականի հունիսի 18-ին Լուսին է ուղարկել Lunar Reconnaissance Orbiter և LCROSS հետազոտման կայանները։ LCROSS-ն իր առաքելութիւնը վերջացած է 9 Հոկտեմբեր 2009-ին Կաբեուս խառնարանին մէջ լայնամասշտաբ ուսումնասիրութիւններ կատարելէն ետք,[121], իսկ LRO-ն մինչև հիմա ալ կը շահագործուի և բաvականին բարձր որակի նկարներ ստացած է լուսնային մակերևոյթի վերաբերեալ։ 2011 թուականի Նոյեմբերին LRO-ն տուած է Արիստարքուս խառնարանի մանրամասն տուեաալները, որն ունի 40 լիլոմեթր տրամագիծ և 3.5 քիլոմեթր խորութիւն։ Այդ խառնարանը կը համարուի Երկրէն ամենատեսանելի խառնարանը։ «Արիստարքուս սարահարթը երկրաբանական առումով կը հանդիսանայ ամենաբազմազան տեղը Լուսնի վրայ՝ խորհրդաւոր ծագում ունեցող սարահարթ, լավայով ծածկուած հսկայական տեղամասեր, հրաբխային փրփուրով ծածկուած դաշտեր և այդ ամէնը լեցուն է խոշոր բազալտի կտորներով». ասել է Մարկ Ռոբինսոնը, LRO-ի գլխաւոր հետազոտողը։ 25 Նոյեմբեր 2011-ին ՆԱՍԱ-ն թարմացրած է նկարները։[122]

GRAIL-ի երկու տիրեզերանավեր սկսած են Լուսնի շուրջ պտտիլ 1 Յունուար 2011-էն։[123]

Մյուս լուսնային առաքելություններից է Ռուսաստանի Լունա-Գլոբը, որը լինելու է առանց ուղևորի մոդուլ և ամբողջությամբ ղեկավարվելու է տեխնիկայով։ Այն հիմնված է մարսիական Ֆոբոս-Գրունտ առաքելության հիման վրա և թողարկվելու է 2015 թվականին։[124][125] Լուսնի հետազոտման համար Google Lunar X Prize կազմակերպությունը 2007 թվականի սեպտեմբերի 13-ին հայտարարել է 20 միլիոն դոլար արժողությամբ մրցանակ, ով ռոբոտացված կայան կկարողանա իջեցնել Լուսին և հետազոտել դեռևս մեզ անհայտ խառնարանները։[126] Շեքլտոն էներգետիկական ընկերությունը նախագիծ է կառուցել, ըստ որի Լուսնի հարավային բևեռում նա ջուր կհավաքի։[127]

ՆԱՍԱ-ն սկսել է նախագծեր կառուցել 2004 թվականի Հունվարի 14-ին նախագահ Ջորջ Ուոքեր Բուշի կոչն ի կատար ածելու համար, ըստ որի 2024 թվականին կառուցվելու է Լուսնային բազան։[128] Ծրագրի շրջանակներում արդեն ֆինանսավորվել են թռչող մոդուլների կառուցումն ու թեստավորումը[129] և լուսնային բազայի ճարտարապետական նախագիծը։[130] Այնուամենայնիվ այդ նախագծի իրականացումը դադարեցրեցին, որպեսզի կարողանան 2035 թվականին վայրէջք կատարեն Մարսի վրա։[131] Հնդկաստանը նույնպես հույս է հայտնել, որ 2020 թվականին Լուսին կուղարկի ուղևորներով տիեզերանավ։[132]

Իրաւական կարգավիճակը

Չնայած այն հանգամանքին, որ խորհրդային «Լունա» սարքերու իջեցուող սարքերը սփռուած են Լուսնի մակերևոյթին և ամերիկեան Ապոլոն ծրագրի աստղանաւորդները տնկած են ԱՄՆ դրօշը իրենց վայրէջքի վայրերուն մէջ, այս պահուն ոչ մէկ երկիր հավակնութիւն չունի Լուսնի որեւէ մասի վրայ[133]։ Ռուսաստանը և ԱՄՆ-ն մատնակցած են 1967 թուականին ստորագրուած Տիեզերական համաձայնագրին[134], որը սահմանում է Լուսինը և ամբողջ արտաքին տիեզերքը, որպէս "ամբողջ մարդկութեան սեփականութիւն"[133]։ Այս համաձայնագիրը կը սահմանափակէ նաև Լուսնի օգտագործումը միայն խաղաղ նպատակներով, առանձնահատուկ կերպով արգելելով Լուսնի վրա ստեղծել ռազմական կառույցներ և ունենալ մասսայական ոչնչացման սպառազինությունները[135]։ 1979 թուականին ստորագրուեցաւ Լուսնի համաձայնագիրը, որ կ'արգիլէ Լուսնի ռեսուրսներու օգտագործումը միայն մէկ պետութեան կողմէ, սակայն ան դեռ չէ ստորագրուաղ որևէ տիեզերական պետութեան կողմէ[136]։ Մինչդեռ որոշ անհատներ յայտնած են իրենց իրաւունքներու մասին Լուսնի մէկ մասի կամ ամբողջի վրայ, անոնցմէ և ոչ մէկը վստահելի չէ[137][138][139]։

Լուսինը մշակոյթի և արուեստի մէջ

Լունան (Լուսին)1550 թվականին հրատարակված Գուիդո Բոնաթիի Liber astronomiae գրքում

Լուսինը քիչ անգամ չէ, որ ոգեշնչած է գրողներուն, նկարիչներուն և երաժիշտներուն Երկրի միակ բնական արբանեակի հետ կապուած ստեղծագործութիւններ ստեղծելիս։

Համաշխարհային գրականութեան մէջ մեծ տեղ ունին Լուսնին նուիրուած Սիրանո դը Բերժերակի «Ուրիշ լոյս, կամ պետութիւնը և Լուսնային կայսրութիւնը», Էդգար Ալլան Պոյի «Ոմն Հանս Պֆայլի արտասովոր արկածները», Ժյուլ Վեռնի «Երկրէն դէպի Լուսին» և «Լուսնի շուրջը», Ալեքսանդր Բելեաևի «ԿԷՑ աստղը», Նիկոլայ Նոսովի «Անգետիկը Լուսնի վրա», Ռոբերտ Հայլայնի «Լուսին՝ խիստ տիրուհի» և Այզեկ Ազիմովի «Հիմնումը և Երկիրը» ստեղծագործութիւնները։

Երաժշտական բնագաւառին մէջ Լուսնին նուիրուած հանրաճանաչ ստեղծագործութիւններն են Լյուդվիգ վան Բեթհովենի «Լուսնի սոնատը», Փինք Ֆլոյդի «Լուսնի հակառակ կողմը» և Electric Light Orchestra խմբի «Տոմս դեպի Լուսին» կատարումները։

Բազմաթիւ ֆիլմեր և մուլտֆիլմներ լոյս տեսած են, որոնց իրադարձութիւնները կը կայանեն Լուսնի վրայ կամ ալ գետնի անմիջական կապ ունի Լուսնի հետ։ Նման ֆիլմերէն են «Ուղևորութիւն դէպի Լուսին» (1902, Ֆրանսա), որ աշխարհի ամենաառաջին առասպել ֆիլմն է, «Առաջին մարդիկ Լուսնի վրայ» (1964, ԱՄՆ) Հերբերտ Ուելսի համանուն վեպի պաշտպանակը, «Ապոլոն-13» (1995, ԱՄՆ), որն իրական փաստերու վրայ հիմնուած ֆիլմ է, «Լուսին 2112» (2009, Մեծ Բրիտանիա), աստղագնացի պատմութեան մասին, որ կը հետեւի հելիումի հանքարդիւնաբերութեանը Լուսնի վրայ և ամէն մէկ անյաջող փորձէն ետք անոր կը փոխարինէն կլոնով, «Ապոլոն 18» (2011, ԱՄՆ), որ կը պատմէ «Ապոլոն 18-ի» գաղտնի թռիչքի մասին, որ ըստ պաշտօնական տուեալներու այդպես ալ տեղի չէ ունեցած և լիամետրաժ մուլտֆիլմ ըստ Նիկոլայ Նոսովի համանուն գրքի՝ «Անգետիկը Լուսնի վրայ» (1997)։

Մշակոյթ

«Լուսինը և նրա երեխաները». Նկար միջնադարյան գերմանական գրքից, 1480 թ.

Գրականութիւն

Ծանօթագրութիւններ

  1. Հայերէն Արմատական Բառարան
  2. Կլեյն Տ.; Պալմ, Հ.; Մեզգեր, Կ.; Հոլիդեյ, Ա. Ն. (2005)։ «Լուսնային մետաղների Hf - W ժամանակագրությունը և Լուսնի տարիքն ու վաղ զարգացումը»։ Սայենս 310 (5754): 1671–1674։ Bibcode:2005Sci...310.1671K։ PMID 16308422։ doi:10.1126/science.1118842 
  3. Բայնդեր Ա. Բ. (1974)։ «Լուսնի պտտմամբ բաժանումով ծագումը»։ Լուսին 11 (2): 53–76։ Bibcode:1974Moon...11...53B։ doi:10.1007/BF01877794 
  4. 4,0 4,1 4,2 Սթրուդ Ռիկ (2009)։ Լուսնի գիրքը։ Ուոլկեն և Ընկերներ։ էջեր 24–27։ ISBN 978-0-8027-1734-4 
  5. Միթլեր Հ. Ե. (1975)։ «Երկաթով աղքատ Լուսնի ձևավորումը մասնակի ձգմամբ, կամ Լուսնի առաջացման ևս մի արտասովոր վարկած»։ Իկարուս 24 (2): 256–268։ Bibcode:1975Icar...24..256M։ doi:10.1016/0019-1035(75)90102-5 
  6. Սթիվենսոն Դ. Ջ. (1987)։ «Լուսնի ծագումը - Բախման վարկած»։ Երկրի և մոլորակային գիտությունների տարեկան հաշվետվություն 15 (1): 271–315։ Bibcode:1987AREPS..15..271S։ doi:10.1146/annurev.ea.15.050187.001415 
  7. Թեյլոր Ջ. Ջեֆրի (31 դեկտեմբեր 1998)։ «Երկրի և Լուսնի ծագումը»։ Մոլորակագիտության հետազոտությունների հայտնագործություններ։ արտագրուած է՝ 7 ապրիլ 2010 
  8. «Աստղագետները պարզել են Լուսնի ճշգրիտ տարիքը»։ lenta.ru։ 18 օգոստոս 2011։ արտագրուած է՝ 2011 թ․ օգոստոսի 19–ին  (ռուս.)
  9. Կանուպ Ռ.; Ասֆաուգ, Ե. (2001)։ «Լուսնի ծագումը Երկրի ձևավորման վերջին փուլում հսկայական բախումից»։ Նեյչր 412 (6848): 708–712։ Bibcode:2001Natur.412..708C։ PMID 11507633։ doi:10.1038/35089010 
  10. «Երկիր-աստերոիդ բախումը ստեղծել է Լուսինը ավելի ուշ քան մտածում էին»։ News.nationalgeographic.com։ 28 հոկտեմբեր 2010։ արտագրուած է՝ 7 մայիս 2012 
  11. Թուբուլ Մեթյու, Քլեյն Տ., Բուրդոն Բ., Պալմ Հ., Վիելեր Ռ. (2007)։ «Լուսնի ուշ ձևավորումը և երկարաձգված դիֆերենցացումը հիմնված լուսնային մետաղների W իզոտոպների հետազոտությունների վրա»։ Նեյչր 450 (7173): 1206–9։ Bibcode:2007Natur.450.1206T։ PMID 18097403։ doi:10.1038/nature06428 
  12. Փահլևան Կավեհ; Սթիվենսոն, Դևիդ Ջ. (2007)։ «Հսկայական բախումից հետո Լուսնի ստղծման ընթացքում հավասարակշռումը»։ Երկրի և մոլորակագիտության նամակներ 262 (3–4): 438–449։ Bibcode:2007E&PSL.262..438P։ arXiv:1012.5323։ doi:10.1016/j.epsl.2007.07.055 
  13. Նիլդ Թեդ (2009)։ «Լուսնի վրայով քայլերը (Երկնաքարային միության 72-րդ տարեկան հանդիպման համառոտագիրը, Նանսի, Ֆրանսիա)»։ Գեոսայենթիստ 19: 8 
  14. 14,0 14,1 Ուորեն Փ. Հ. (1985)։ «Մագմայի օվկիանոսի գաղափարը և Լուսնի էվոլյուցիան»։ Երկրի և մոլորակագիտության տարեկան հաշվտվություններ 13 (1): 201–240։ Bibcode:1985AREPS..13..201W։ doi:10.1146/annurev.ea.13.050185.001221 
  15. Թոնկս Վ. Բրայան; Միլոշ, Հ. Ջեյ (1993)։ «Մագմայի օվկիանոսի ստեղծումը հսկայական բախումների հետևանքով»։ Գեոֆիզիկական հետազոտությունների ամսագիր 98 (E3): 5319–5333։ Bibcode:1993JGR....98.5319T։ doi:10.1029/92JE02726 
  16. Տիտանի մոլորակային փորձը ցույց տվեց, որ Երկիրը Լուսնի միակ «ծնողն» է (Չիկագոյի համալսարան)
  17. Լուսնային միջուկը
  18. Մագմայի լուսնային օվկիանոսի բյուրեղացումը
  19. Փոլ Սպուդիս, Ա․ Քուկ, Մ․ Ռոբինսոն, Բ․ Բուսեյ, Բ․ Ֆեսլեր «Հարավային բևեռի տեղագրությունը Կլեմենտին ստերեոպատկերից»
  20. Ս․ Փիթերս, Ջ․ Թոմփկինս, Փ․ Հեդ «Mineralogy of the Mafic Anomaly in the South Pole‐Aitken Basin: Implications for excavation of the lunar mantle»
  21. Ջ․ Թեյլոր «Արեգակնային համակարգի ամենամեծ անցքը»
  22. Փ․ Շուլց «Ձևավորելով Հարավային բևեռ-Էյտկեն ավազանը»
  23. Փիթեր Վլասուկ
  24. Մ․ Նորման «Լուսնի հնագույն հրաբուխները»
  25. Լ․ Վարիչիո «Փոփոխական Լուսինը»
  26. Լ․ Հեդ «Lunar Gruithuisen and Mairan domes: Rheology and mode of emplacement»
  27. Ջ․ Գիլիս «Լուսնի անտեսանելի կողմում գտնվող ծովերի բաղադրությունը և երկրաբանական տեղակայումը»
  28. Լուսնի համաշխարհային տարրական քարտեզներ
  29. Գ․ Թեյլոր «Նոր Լուսին 21-րդ դարում»
  30. 30,0 30,1 Ջ․ Փափայկ, Գ․ Ռայդեր «Լուսնի նմուշներ»
  31. 31,0 31,1 Հ․ Հիսինգեր, Ջ․ Հեդ, Ու․ Վուլֆ «Ages and stratigraphy of mare basalts in Oceanus Procellarum, Mare Numbium, Mare Cognitum, and Mare Insularum»
  32. NASA, Կ․ Մանսել «Արեգակնային համակարգի հետազոտում»
  33. Ռիչարդ Լովետ «Երկիրը կարող է 2 Լուսին ունեցած լինել»
  34. Was our two-faced moon in a small collision?
  35. Աստերոիդի հետ բախումը շրջեց Լուսինը
  36. R. William "Past Orientation of the Lunar Spin Axis"
  37. Ջ․ Մարգոտ, Դ․ Քեմփբել, Ռ․ Յուրգենս, Մ․ Սլեյդ «Լուսնի բևեռների տեղագրությունը»
  38. Լ․ Մարտել «Լուսնի մութ, սառցե բևեռները»
  39. Էրիկ Սիդհաուս «Լուսնի վրա բնակություն հաստատելու մարտահրավերները»
  40. Դոնա Քոլտեր «Լուսնի ջրի առեղծվածը»
  41. Փ․ Սպուդիս «Լուսնի սառույցը»
  42. Վ․ Ֆելդման, Ս․ Մորիս, Ա․ Բայնդեր, Բ․ Բարակլաֆ, Ռ․ Էլֆիկ, Դ․ Լոուրենս «Լուսնային հետախոյյզի նեյտրոնների հոսք․ սառած ջրի վկայություն Լուսնի բևեռներում»
  43. Սաալ, Ե․ Ալբերտո, Հորի, Հ․ Էրիկ, Լ․ Մորո, Ա․ Ջեյմս, Ռեյդ Կուպեր «Ջրի առկայությունը Լուսնի վրա»
  44. Արեգակի, Լուսնի եւ մոլորակների ուղեծրային օրաղյուսակները
  45. Լուսնի գրավիտացիոն դաշտը
  46. Գիտնականները բացահայտել են Լուսնի մագնիսական դաշտի գաղտնիքը
  47. Գլոբուս Ռութ (1977)։ «Գլուխ 5, Հավելված J: Լուսնի մթնոլորտի ազդեցությունը»։ in Ռիչարդ Դ. Ջոնսոն և Չարլզ Հոլբրոու։ Տիեզերական բնակավայրեր. Նախագծման հետազոտություն։ ՆԱՍԱ։ արտագրուած է՝ 17 մարտ 2010 
  48. Լյուսի Պ., Կորոտև Ռենդի Լ. (2006)։ «Հասկանալով Լուսնի մակերևույթը և տիեզերք-Լուսին հարաբերությունները»։ Միներալոգիայի և գեոքիմիայի հոդվածներ 60 (1): 83–219։ doi:10.2138/rmg.2006.60.2 
  49. Կրոտս Արլին Պ. Ս. (2008)։ «Լուսնային գազերի արտաժայթքումը, փոփոխման երևույթները և վերադարձը Լուսնին, I. Գոյություն ունեցող տվյալները» (PDF)։ Աստղագիտության բաժին, Քոլամբիա համալսարան։ արտագրուած է՝ 29 սեպտեմբեր 2009 
  50. Սրիդհարան Ռ.; Ս. Մ. Ահմեդ, Տիրթա Պրատիմ Դասա, Պ. Սրիլաթա, Պ. Պրադեպկուամարա, Նեհա Նաիկա, և Գոգուլապատի Սւպրիյա (2010)։ «Ջրի (H2O) գոյության ուղղակի ապացույց լուսնի լուսավորված մթնոլորտում Չանդրայան 1 սարքից»։ Մոլորակային և տիեզերական գիտություն 58 (6): 947։ Bibcode:2010P&SS...58..947S։ doi:10.1016/j.pss.2010.02.013 
  51. Համիլտոն, Կալվին Ջ.; Համիլտոն, Ռոզանա Լ., Լուսինը, Արեգակնային համակարգի տեսարաններ, 1995–2011
  52. 52,0 52,1 Ջոնաթան Ամոս (16 դեկտեմբեր 2009)։ «Լուսնի վրա գտնված ամենացուրտ վայրը»։ Բի-Բի-Սի Նյուս։ արտագրուած է՝ 20 մարտ 2010 
  53. Մարտել Լ. Մ. Վ. (4 հունիս 2003)։ «Լուսնի մութ, սառցե բևեռները»։ Մոլորակային գիտության հետազոտությունների հայտնագործություններ, Հավայիի գեոֆիզիկական և մոլորակագիտության ինստիտուտ։ արտագրուած է՝ 12 ապրիլ 2007 
  54. «Դիվայներ Նյուս»։ Լոս Անժելեսի Համալսարան։ 17 սեպտեմբեր 2009։ արտագրուած է՝ 17 մարտ 2010 
  55. 55,0 55,1 55,2 55,3 55,4 Սպուդիս Փ. Դ. (2004)։ «Լուսին»։ World Book Online Reference Center, NASA։ արտագրուած է՝ 12 Ապրիլ 2007 [յղումը չկայ]
  56. «Տիեզերական թեմաներ. Պլուտոն և Քարոն»։ Մոլորակային միություն։ արտագրուած է՝ 6 ապրիլ 2010 
  57. «Մոլորակների սահմանումների հարցեր և պատասխաններ»։ Միջազգային աստղագիտական միություն։ 2006։ արտագրուած է՝ 24 մարտ 2010 
  58. Ալեքսանդեր Մ. Ե. (1973)։ «Թույլ շփման ճշգրտումը և մակընթացային պտույտը մոտ կրկնակի համակարգերում»։ Աստղաֆիզիկա և տիեզերական գիտություններ 23 (2): 459–508։ Bibcode:1973Ap&SS..23..459A։ doi:10.1007/BF00645172 
  59. Ֆիլ Փլայթ։ «Լուսնի մութ կողմը»։ Սխալ աստղագիտություն. Սխալ սահմանումներ։ արտագրուած է՝ 15 Փետրուար 2010 
  60. ։ Այս մասամբ պայմանաւորուած է հակադիր ազդեցութեամբ, Լուսնի պայծառութիւնը իր քառորդ փուլին մէջ մօտ տաս անգամ աւելի փոքր է, քան լիալուսնինը
  61. Մայք Լուցիուկ։ «Որքան պայծառ է Լուսինը»։ Փորձված աստղագետներ։ արտագրուած է՝ 16 մարտ 2010 
  62. Հերշենսոն Մաուրիս (1989)։ Լուսնային պատրանքը։ Ռութլեդջ։ էջ 5։ ISBN 978-0-8058-0121-7 
  63. Սպիկենս Կ. (18 հոկտեմբեր 2002)։ «Արդյոք Լուսինը երևում է որպես մահիկ (այլ ոչ որպես "նավակ") ամբողջ աշխարհում»։ Հետաքրքրված աստղագիտությամբ։ արտագրուած է՝ 16 մարտ 2010 
  64. «Լիալուսինը այսօր ամենամոտն է մեզ»։ Փրես Էնթերփրայզ։ 18 մարտ 2011։ արտագրուած է՝ 19 մարտ 2011 
  65. Դր. Թոնի Ֆիլիպս (16 մարտ 2011)։ «Սուպեր Լիալուսին»։ ՆԱՍԱ։ արտագրուած է՝ 19 մարտ 2011 
  66. Ռիչարդ Կ. Դե Էթլի (18 մարտ 2011)։ «Լիալուսինը այսօր ամենամոտն է մեզ»։ Փրեսս Էնթերփրայզ։ արտագրուած է՝ 19 մարտ 2011 
  67. «'Լիալուսինը' կանցնի ամենամոտ կետով, առաջին անգամ վերջին քսան տարվա ընթացքում»։ Գարդիան։ 19 մարտ 2011։ արտագրուած է՝ 19 մարտ 2011 
  68. Թեյլոր Գ. Ջ. (8 նոյեմբեր 2006)։ «Վերջերս գազ է ժայթքել Լուսնից»։ Մոլորակագիտության հետազոտությունների հայտնագործություններ, Հավայիների գեոֆիզիկայի և մոլորակագիտության ինստիտուտ։ արտագրուած է՝ 4 ապրիլ 2007 
  69. Շուլց Պ. Հ.; Ստայդ, Մ. Ի.; Պիետերս, Ս. Մ. (2006)։ «Լուսնային ակտիվությունը վերջերս տեղի ունեցած գազային ժայթքման ժամանակ»։ Նեյչր 444 (7116): 184–186։ Bibcode:2006Natur.444..184S։ PMID 17093445։ doi:10.1038/nature05303 
  70. «22 աստիճանանի Հալոն։ 22 աստիճանանոց լույսի օղակ Արեգակից կամ Լուսնից»։ Իլինոյսի համալսարանի մթնոլորտային գիտությունների բաժին։ արտագրուած է՝ 13 ապրիլ 2010 
  71. 71,0 71,1 71,2 71,3 Լեմբեկ Կ. (1977)։ «Մակընթացային ցրումը օվկիանոսներում. Աստղագիտական, գեոֆիզիկական և օվկիանոլոգիական հետևանքները»։ Փիլիսոփայական գործունէութիւնը Լոնտոնի թագավորական միության համար. Մաս Ա, Մաթեմատիկական և ֆիզիկական գիտություններ 287 (1347): 545–594։ Bibcode:1977RSPTA.287..545L։ doi:10.1098/rsta.1977.0159 
  72. Լե Պրովոստ Ս.; Բենետ, Ա. Ֆ.; Քրտրայթ, Դ. Ե. (1995)։ «Օվկիանոսների մակընթացությունները»։ Science 267 (5198): 639–42։ Bibcode:1995Sci...267..639L։ PMID 17745840։ doi:10.1126/science.267.5198.639 
  73. 73,0 73,1 73,2 73,3 Թումա Ջիհադ; Վիզդոմ, Ջեք (1994)։ «Երկիր-Լուսին համակարգի պտույտը»։ Աստղագիտական ամսագիր 108 (5): 1943–1961։ Bibcode:1994AJ....108.1943T։ doi:10.1086/117209 
  74. Չապրոնտ Ջ.; Չապրոնտ-Տուզե, Մ.; Ֆրանկու, Ջ. (2002)։ «Լուսնի ուղեծրի պարամետրերի նոր սահմանումը, ճշգրտման հաստատունը և մակընթացային արագացումը ԼԼՀ չափումների հիման վրա»։ Աստղագիտություն և աստղաֆիզիկա 387 (2): 700–709։ Bibcode:2002A&A...387..700C։ doi:10.1051/0004-6361:20020420 
  75. Ռեյ Ռ. (15 մայիս 2001)։ «Օվկիանոսների մակընթացությունները և Երկրի պտույտը»։ ՄԵՊԾ մակընթացությունների հատուկ բյուրո։ արտագրուած է՝ 17 մարտ 2010 
  76. Մյուրեյ, Ս. Դ. և Դերմոտ Ս. Ֆ. (1999)։ Արեգակնային համակարգի դինամիկան։ Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակչություն։ էջ 184։ ISBN 978-0-521-57295-8 
  77. Դիկինսոն Թերենս (1993)։ Հսկայական պայթյունից մինչև X մոլորակը։ Քամդեն Իսթ, Օնտարիո: Քամդեն հաուզ։ էջեր 79–81։ ISBN 978-0-921820-71-0 
  78. Լաթամ Գերի, Էվինգ Մաուրիս, Դորման Ջեյմս, Լամեյն Դևիդ, Փրես Ֆրանկ, Տոկսյոզ Նաֆետ, Սատոն Ջորջ, Դանենբյեր Ֆրեդ, Նակամուրա Յոշիմո (1972)։ «Լուսնաշարժերը և լուսնային տեկտոնիզմը»։ Երկիրը, Լուսինը և մոլորակները 4 (3–4): 373–382։ Bibcode:1972Moon....4..373L։ doi:10.1007/BF00562004 
  79. Էսպենակ Ֆ. (2000)։ «Արևի խավարումներ սկսնակների համար»։ ՄրԽավարում։ արտագրուած է՝ 17 մարտ 2010 
  80. 80,0 80,1 Թիեման Ջ.; Կիտինգ, Ս. (2 մայիս 2006)։ «Խավարում 99, յաճախ տրվող հարցեր»։ ՆԱՍԱ։ արտագրուած է՝ 12 ապրիլ 2007 
  81. Էսպանակ Ֆ.։ «Սարոսի ցիկլ»։ ՆԱՍԱ։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2012-05-24-ին։ արտագրուած է՝ 17 մարտ 2010 
  82. Միջինում, Լուսինը ծածկում է 0,21078 քառակուսի աստիճան մակերես երկնակամարում։
  83. Գուտիեր, Դ. Վ. (1947)։ «Քառակուսի աստիճանը որպես երկնակամարի մակերեսը չափող միավոր»։ Հանրաճանաչ աստղագիտություն 55: 200–203։ Bibcode:1947PA.....55..200G 
  84. «Ամբողջական լուսնային ծածկումները»։ Նոր Զելանդիայի թագավորական աստղագիտական միություն։ արտագրուած է՝ 17 մարտ 2010 
  85. Աաբոե Ա., Բրիտոն Ջ. Փ., Հենդերսոն Ջ. Ա., Նեուգեբաեուր Օտտո, Սաչս Ա. Ջ. (1991)։ «Սարոս ցիկլի տվյալները և նրա հետ կապված բաբելոնյան աստղագիտության տեքստերը»։ Transactions of the American Philosophical Society (American Philosophical Society) 81 (6): 1–75։ JSTOR 1006543։ doi:10.2307/1006543։ «Նրանցից մեկն ներառում է այն, ինչ մենք անունուն ենք "Սարոս ցիկլի տեքստեր", որը տալիս է լուսնի խավարումն իր բոլոր 223 ամսուայ (կամ 18 տարի) տևողությամբ» 
  86. Սարմա Կ. Վ. (2008)։ «Աստղագիտությունը Հնդկաստանում»։ in Helaine Selin։ Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures (2 հրտրկթն․)։ Springer։ էջեր 317–321։ ISBN 978-1-4020-4559-2 
  87. Ջոզեֆ Նեդհամ (1986)։ Գիտությունը և կրթությունը Չինաստանում. Հատոր 3. Երկրի և երկնքի մաթեմատիկան և գիտությունը։ էջ 411։ ISBN 978-0-521-05801-8 
  88. Օ'Քոնոր Ջ. Ջ.; Ե. Ֆ. Ռոբերտսոն (Փետրուար 1999)։ «Անաքսագորասը Կլազոմենայեից»։ University of St Andrews։ արտագրուած է՝ 12 Ապրիլ 2007 
  89. Ջոզեֆ Նեդհամ (1986)։ Գիտությունը և կրթությունը Չինաստանում. Հատոր 3. Երկրի և երկնքի մաթեմատիկան և գիտությունը։ էջ 227։ ISBN 978-0-521-05801-8 
  90. Ջոզեֆ Նեդհամ (1986)։ Գիտությունը և կրթությունը Չինաստանում. Հատոր 3. Երկրի և երկնքի մաթեմատիկան և գիտությունը։ էջեր 413–414։ ISBN 978-0-521-05801-8 
  91. Ռոբերտսոն Ե. Ֆ. (Նոյեմբեր 2000)։ «Տարեց Արիաբհաթան»։ Շոտլանդիա: School of Mathematics and Statistics, University of St Andrews։ արտագրուած է՝ 15 Ապրիլ 2010 
  92. Ա. Լ. Սաբրա (2008)։ «Ibn Al-Haytham, Abū ʿAlī Al-Ḥasan Ibn Al-Ḥasan»։ Dictionary of Scientific Biography։ Դեթրոյտ: Charles Scribner's Sons։ էջեր 189–210, և 195 
  93. Ջոզեֆ Նեդհամ (1986)։ Գիտությունը և կրթությունը Չինաստանում. Հատոր 3. Երկրի և երկնքի մաթեմատիկան և գիտությունը։ էջեր 415–416։ ISBN 978-0-521-05801-8 
  94. Լևիս Ց. Ս. (1964)։ Վերացված պատկերացում։ Քեմբրիջ: Cambridge University Press։ էջ 108։ ISBN 978-0-521-47735-2 
  95. վան դեր Վաերդեն Բարտել Լինդերթ (1987)։ «յույների հելիոկենտրոնական համակարգը, պարսկական և հինդուական աստղագիտությունը»։ Annals of the New York Academy of Sciences 500: 1–569։ Bibcode:1987NYASA.500....1A։ PMID 3296915։ doi:10.1111/j.1749-6632.1987.tb37193.x 
  96. Էվանս Ջեյմս (1998)։ Հին աստղագիտության պատմությունն ու պրակտիկան։ Օքսվորդ և Նյու Յորք: Oxford University Press։ էջեր 71, 386։ ISBN 978-0-19-509539-5 
  97. «Թե ինչպես էին յույները հաշվարկում մթա 100 թ.-ին»։ The New York Times։ 31 Հուլիս 2008։ արտագրուած է՝ 27 Մարտ 2010 
  98. Վան Հելդեն Ա. (1995)։ «Լուսին»։ Galileo Project։ արտագրուած է՝ 12 Ապրիլ 2007 
  99. Կոնսոլմագնո Գայ Ջ. (1996)։ «Աստղագիտությունը, ֆանտաստիկան և ազգային մշակույթը 1277-2001 թթ.»։ Leonardo (The MIT Press) 29 (2): 128։ JSTOR 1576348 
  100. Հոլ Ռ. Կարգիլ (1977)։ «Ներդրում Ա. Լուսնային թեորիան մինչ 1964 թ.»։ NASA History Series. LUNAR IMPACT: A History of Project Ranger.։ Washington, D.C.: Scientific and Technical Information Office, NATIONAL AERONAUTICS AND SPACE ADMINISTRATION։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  101. Զակ Անատոլի (2009)։ «Ռուսաստանի անօդաչու առաքելությունները դեպի Լուսին (Russia's unmanned missions toward the Moon)»։ արտագրուած է՝ 2010 ապրիլի 20 (անգլերէն)
  102. «Քարեր և հողեր Լուսնից (Rocks and Soils from the Moon)»։ ՆԱՍԱ։ արտագրուած է՝ 2010 ապրիլի 6  (անգլերէն)
  103. Կորեն Մ. (26 July 2004)։ «'Հսկայական թռիչքը' աշխարհին բացում է նոր հնարավորություններ»։ CNN։ արտագրուած է՝ 16 March 2010 
  104. «Լուսնային առաքելությունների տարեգիր, 24 Հուլիսի 1969»։ Ապոլոն 11-ի 30-րդ տարելից։ ՆԱՍԱ։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  105. Մարտե Լինդա Մ.Վ. (21 Դեկտեմբեր 2009)։ «Հանրահայտ լուսնային քարեր: Ապոլոնի լուսնային հավաքածուի տեսքը և կարգավիճակը։ Ունիկալ, բայց սահմանափակ, ոչ երկրային ռեսուրսները»։ Planetary Science and Research Discoveries։ արտագրուած է՝ 6 Ապրիլ 2010 
  106. Լաունիուս Ռոջեր Դ. (Հուլիս 1999)։ «Ապոլոն նախագծի թողած ժառանգությունը»։ ՆԱՍԱ-ի պատմական գրասենյակ։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  107. SP-287 Ո՞րն է Ապոլոնի հաջողության գաղտնիքը։ Ութ հոդվածների շարքը վերատպած է տիեզերագնացության և օդագնացության հարցերի թույլատրությամբ 1970 թ.-ի մարտին։ Վաշինգթոն: Scientific and Technical Information Office, National Aeronautics and Space Administration։ 1971 
  108. «ՆԱՍԱ-ի նորությունների թողարկում 77-47 էջ 242» (PDF)։ 1 Սեպտեմբեր 1977։ արտագրուած է՝ 16 Մարտ 2010 
  109. Ապլետոն Ջեյմս; Չարլզ Ռիդլի, Ջոն Դենս, Սիմոն Հարվեյ, Փոլ Բերթ, Մայքլ Հեքել, Ռոյ Ադամս, Ն. Սպուներ, Վայն Բրիեսք (1977)։ «OASI Newsletters Archive»։ NASA Turns A Deaf Ear To The Moon։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 10 Դեկտեմբեր 2007-ին։ արտագրուած է՝ 29 Օգոստոս 2007 
  110. Դիքեյ Ջ. եւ այլք (1994)։ «Լուսնի լազերային լոկալիզացումը շարունակվում է Ապոլոն նախագծի թողած ժառանգությունով»։ Science 265 (5171): 482–490։ Bibcode:1994Sci...265..482D։ PMID 17781305։ doi:10.1126/science.265.5171.482 
  111. «Hiten-Hagomoro»։ NASA։ արտագրուած է՝ 29 Մարտ 2010 
  112. «Կլեմենտինայի տեղեկությունները»։ ՆԱՍԱ։ 1994։ արտագրուած է՝ 29 Մարտ 2010 
  113. «Lunar Prospector. Նեյտրոնային սպեկտոմետր»։ ՆԱՍԱ։ 2001։ արտագրուած է՝ 29 Մարտ 2010 
  114. «SMART-1 ինֆորմացիոն թերթ»։ European Space Agency։ 26 Փետրուար 2007։ արտագրուած է՝ 29 Մարտ 2010 
  115. «Չինաստանի առաջին լուսնային առաքելութիւնը»։ Խինհուա։ 1 Մարտ 2009։ արտագրուած է՝ 29 Մարտ 2010 
  116. «Կագույայի առաքելությունը»։ JAXA։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  117. «Կագույան առաջինն էր, որ Երկրին տվեց Լուսնի պատկերը HDTV որակով»։ Japan Aerospace Exploration Agency (JAXA) and NHK (Japan Broadcasting Corporation)։ 7 Նոյեմբեր 2007։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  118. «Չանդրայանի առաքելությունը»։ Indian Space Research Organisation։ 17 Նոյեմբեր 2008։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  119. «Տիեզերական ուսումնասիորության հնդկական կազմակերպություններ. Ապագա պլանները»։ Indian Space Research Organisation։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  120. «Ռուսաստանը և Հնդկաստանը համաձայնագիր են ստորագրել Չանդրայան 2-ի վերաբերյալ»։ Indian Space Research Organisation։ 14 Նոյեմբեր 2007։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 17 Դեկտեմբեր 2007-ին։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  121. «Lunar CRater Observation and Sensing Satellite (LCROSS). Ռազմաւարութիւնը և աստղագիտական ընկերութեան ուսումնասիրութիւնները»։ ՆԱՍԱ։ Հոկտեմբեր 2009։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  122. «Լուսնի հսկայական խառնարանը առաջնային պլանով»։ MSNBC։ Space.com։ 6 Հունվար 2012 
  123. Չանգ Ալիսիա (26 Դեկտեմբեր 2011)։ «Երկու արբանյականին զոնդեր Լուսնի շուրջ՝ նրա գրավիտացիոն դաշտը ստուգելու համար»։ The Sun News։ Associated Press։ արտագրուած է՝ 27 Դեկտեմբեր 2011 
  124. Կովալտ Ց. (4 Հունիս 2006)։ «Ռուսաստանի նախագծերը լուսնային ռոբոտացված առաքելություններում»։ Aviation Week։ արտագրուած է՝ 12 Ապրիլ 2007 
  125. «Ռուստանը Մարս է ուղևորվում այս տարի, իսկ Լուսին կուղևորվի 3 տարի անց»։ "TV-Novosti"։ 25 Փետրուար 2009։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  126. «Google Lunar X Prize-ի մասին»։ X-Prize Foundation։ 2010։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 28 Փետրուար 2010-ին։ արտագրուած է՝ 24 Մարտ 2010 
  127. Ուոլ Մայք (14 Հունվար 2011)։ «Լուսնի ջրային հանքարդյուանբերությունը. Հարցեր և պատասխաններ Շեքլտոն ընկերության ներկայացուցիչ Բիլ Սթոունի հետ»։ Space News 
  128. «Նախագահ Բուշն առաջարկում է ՆԱՍԱ-ի նոր տեսլականը»։ ՆԱՍԱ։ 14 Դեկտեմբեր 2004։ արտագրուած է՝ 12 Ապրիլ 2007 
  129. «Համաստեղություն»։ ՆԱՍԱ։ արտագրուած է՝ 13 Ապրիլ 2010 
  130. «ՆԱՍԱ-ն ներկայացնել է լուսնային հետազոտման և լուսնային ճարտարապետության գլոբալ նախագիծ»։ Նասա։ 4 Դեկտեմբեր 2006։ արտագրուած է՝ 12 Ապրիլ 2007 
  131. NASA television (15 Ապրիլ 2010)։ «Նախագահ Օբաման խոստանում է հավատարիմ մնալ ՆԱՍԱ-յին»։ YouTube։ արտագրուած է՝ 7 Մայիս 2012 
  132. «Հնդկական տիեզերական հետազոտման կազմակերպությունները նախագծեր են առաջարկում տիեզերական թռիչքների համար»։ SPACE.com։ 10 Նոյեմբեր 2006։ արտագրուած է՝ 23 Հոկտեմբեր 2008 
  133. 133,0 133,1 «Կարող է արդյոք որևէ երկիր պնդել, որ արտաքին տիեզերքի մի մասը նրա սեփականությունն է»։ Միացյալ Ազգերի արտաքին տիեզերքի խնդիրների գրասենյակ։ արտագրուած է՝ 28 մարտ 2010 
  134. «Քանի պետութիւններ ստորագրած են և հաստատած են արտաքին տիեզերքին վերաբերուող հինգ համաձայնագրերը»։ Միացյալ Ազգերի արտաքին տիեզերքի խնդիրների գրասենյակ։ 1 հունվար 2006։ արտագրուած է՝ 28 մարտ 2010 
  135. «Արդյոք արտաքին տիեզերքին վերաբերվող հինգ համաձայնագրերը կարգավորում են ռազմական գործունէութիւնը»։ Միացյալ Ազգերի արտաքին տիեզերքի խնդիրների գրասենյակ։ արտագրուած է՝ 28 մարտ 2010 
  136. «Լուսնի և այլ երկնային մարմինների վրա պետությունների գործունէութիւնը կարգավորող համաձայնագիր»։ Միացյալ Ազգերի արտաքին տիեզերքի խնդիրների գրասենյակ։ արտագրուած է՝ 28 մարտ 2010 
  137. «Միջազգային համաձայնագրերը կարգավորում են պետությունների գործունէութիւնը տիեզերքում։ Իսկ ինչպիսի մոտեցում կա ոչ-պետական կազմակերպությունների և անհատների դեպքում»։ Միացյալ Ազգերի արտաքին տիեզերքի խնդիրների գրասենյակ։ արտագրուած է՝ 28 մարտ 2010 
  138. «ՏՕՄԻ-ի Տնօրենների խորհուրդի հայտարարությունը Լուսնի և այլ երկնային մարմինների վրա ունեցվածքի պահանջների հետ կապված (2004)»։ Տիեզերական օրենքի միջազգային ինստիտուտ։ 2004։ արտագրուած է՝ 28 մարտ 2010 
  139. «ՏՕՄԻ-ի Տնօրենների խորհուրդի հաջորդ հայտարարությունը Լուսնի վրա ունեցվածքի պահանջների հետ կապված (2009)»։ Տիեզերական օրենքի միջազգային ինստիտուտ։ 22 մարտ 2009։ արտագրուած է՝ 28 մարտ 2010 
Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։