Քրիստոնէութիւն

Քրիստոնէութիւն (յուներէնէն՝ Χριστός - «օծեալ»), միաստուածային կրօն, յուդայականութեան եւ իսլամի հետ կը մտնէ աբրահամական կրօններու խումբի մէջ, իսլամի եւ բուդդիզմի հետ մէկտեղ կը մտնէ երեք համաշխարհային կրօններու թիւի մէջ։

Քրիստոնէութիւն եզրը առաջին անգամ օգտագործուած է Իգնատիոս Անտիոքացու կողմէն (մահ. 113/117) Մագնեզիայի, Հռոմի եւ Ֆիլադելֆիայի եկեղեցիներուն յղած նամակներուն մէջ։

Քրիստոնէութեան տարածուածութիւնը

Քրիստոնէութեան կարեւորագոյն հրամանակարգը (դոգմա) է՝ մեղքէն, մահէն եւ անեծքէն մարդուն ազատելու նպատակով իրապէս մարմնացած եւ մարդացած Աստուածամարդու, Նախահաւիտենական Աստուծոյ Որդիի՝ Յիսուս Քրիստոսի մասին վարդապետութիւնը։

Ժամանակի ընթացքին, պատմական հանգամանքներու եւ աստուածաբանական մուտքի զարգացմա թելադրանքով, քրիստոնէական եկեղեցին ճիւղաւորուիլ, երկփեղկուած է արեւելաքրիստոնէական եւ արեւմտաքրիստոնէական ուղղութիւններու (որոնցմէ են Ուղղափառութիւնը, Կաթողիկէութիւնըը), իսկ XVI դ., Ռեֆորմացիայի արդիւնքին մէջ ձեւաւորուած է քրիստոնէութեան երրորդ մեծ ուղղութիւնը՝ բողոքականութիւնը։

Քրիստոնէութեան սրբազան գիրքը Աստուածաշունչն է (իր երկու անխախտելի մասերով՝ Հին կտակարան եւ Նոր կտակարան), քրիստոնեաներու պատկերամամբ՝ Աստուծոյ խօսքը՝ ուղղուած իր իսկ արարած աշխարհին։ Յայտնութեամբ տրուած քրիստոնէական դաւանանքի հիմնական դրոյթները համառոտ եւ ամփոփ բանաձեւուած են Հաւատո հանգանակներուն մէջ։

Քրիստոնէութեան Ծագումը

Քրիստոնէութիւնը ծագած է I դարուն, Պաղեստինի մէջ հրեական միջավայրին մէջ, մեսիայի մասին հրեական շարժումներու ժամանակ։ Արդեն Ներոնի ժամանակ Հռոմէական կայսրութեան մէջ կային քրիստոնէական համայնքներ։

Քրիստոնէական հաւատի աղբիւրները կապուած են յուդայական Հին կտակարանի հետ։ Աստուածաշունչի համաձայն՝ Յիսուս Քրիստոսը թլփատուած է, դաստիարակուած է որպէս հրեա, հետեւած է Հին կտակարանի պատուիրաններուն, այցելած է սինագոգա շաբաթ օրերուն։ Քրիստոսի աշակերտները եւ առաջին հետեւորդները հրեաներ էին։ Քրիստոսի խաչւելէն երեք ու կէս տարի անց, քրիստոնէութիւնը կը սկսի տարածուիլ նաեւ այլ ժողովուրդներու եւ ցեղերու շրջանին մէջ։

Նոր կտակարանի Գործք գիրքի համաձայն «Χριστιανοί» գոյականը (քրիստոնեաներ, Քրիստոսի հետեւորդներ) առաջին անգամ օգտագործուած է Անտիոք քաղաքին մէջ I դարուն (Գործք 12։1)։

Սկիզբը, քրիստոնէութիւնը կը տարածուէր բացառապէս միջերկրածովեան հրեական սփիւռքին մէջ, սակայն Պողոս առաքյալի քարոզներու շնորհիւ ան հետեւորդներ ձեռք բերաւ նաեւ այլ "հեթանոս" ազգերու շրջանին մէջ։ Մինչեւ V դարը քրիստոնէութեան տարածումը կ'ընթանար Հռոմէական կայսրութեան տարածքին եւ ատոր ազդեցութեան շրջաններուն մէջ (Մեծ Հայք, Սուրիա, Եթոպիա)), ետքը (հիմնականին մէջ 1-ին հազարամեակի 2-րդ կիսուն) այն տարածուեցաւ գերմանական եւ սլաւոնական ցեղերու շրջանին մէջ, աւելի ուշ (XIII-XIV դդ․)՝ նաեւ մերձբալթեան եւ սկանդինաւեան շրջանին մէջ։

Հետեւորդներու Թիւը

Քրիստոնեաներու տոկոսային յարաբերութիւնը տարբեր երկիրներու մէջ

Ներկայիս աշխարհին մէջ, կ'ապրի մօտ 2․35 միլիառ քրիստոնեայ, որոնցմէ՝

• Եւրոպայի մէջ կ'ապրին տարբեր գնահատականներով 400-500 միլիոն քրիստոնեայ
• Լատինական Ամերիկայի մէջ, կ'ապրին մօտ 543 միլիոն քրիստոնեայ
• Հիւսիսային Ամերիկայի մէջ, կ'ապրին 231 միլիոն քրիստոնեայ, որոնցմէ՝
  • ԱՄՆ-ի մէջ՝ 160-225 միլիոն
  • Կանադայի մէջ՝ 25 միլիոն
• Ասիոյ մէջ, կ'ապրին մօտ 350 միլիոն քրիստոնեայ
• Ափրիկէի մէջ, կ'ապրինն 475 միլիոն քրիստոնեայ
• Աւստրալիոյ եւ Օվկիանիա՝ 24 միլիոն

Տարբեր քրիստոնէական ուղղութիւններու հետեւորդներու մոտաւոր թիւը՝

• 1, 2 միլիառ քրիստոնեայ կը դաւանեն Կաթողիկէութիւնը
• Ըստ Բրիտաննիկա հանրագիտարանի աշխարհին մէջ կ'ապրի մօտ 420 միլիոն բողոքական, բայց անոր մասնագետները ատոնց մէջ չեն ներառեր Անգլիկան եկեղեցին (86 մլն․) եւ այլ անկախ եկեղեցիներ (371 մլն․)։ Ըստ Pew Research Center-ի այդ եկեղեցիները ներաքեալ կայ 800 միլիոն բողոքական
• Արեւելեան հնագոյն եկեղեցիներու հետեւորդ կը հանդիսանան աշխարհի 70-80 միլիոն քրիստոնեայ, որոնցմէ 9 միլիոնը Հայ առաքելական եկեղեցւոյ հետեւորդ են
• Աշխարհին մէջ, կ'ապրի 225-300 միլիոն ուղղափառ քրիստոնեայ

Քրիստոնէութեան հիմնական հոսանքները

• Կաթողիկէութիւն
• Ուղղափառութիւն
• Արեւելեան հնագոյն եկեղեցիներ, որոնց մէջ կը մտնէ նաեւ Հայ առաքելական եկեղեցին
• Բողոքականութիւն

Քրիստոնէական Հավւտքը

Սուրբ Երրորդութիւն

Աստուածաբանութիւնը

Քրիստոնէութիւնը կ'ընդունի Հին կտակարանի աւանդութիւնը՝ միակ Աստուծոյ մասին, բայց ատոր հետ մէկտեղ այն նաեւ կը բերէ Սուրբ Երրորդութեան գաղափարը, ըստ որու՝ Հայր Աստուած, Որդի Աստուած եւ Սուրբ Հոգին ամբողջական բնութիւն են։

Հաւատի Հիմնական Թեզերը

1. Մոնոթեիստական միաստուածութիւն, աւելի խորացուած Երրորդութեան մասին ուսմունքով։ Ըստ քրիստոնէական հաւատքի՝ աշխարհը արարուած է Միակ Աստուծոյ կողմէն, որ ունի երեք բնութիւն՝ Հայր Աստուած, Որդի Աստուած եւ Սուրբ Հոգի։
2. Աստուած կը դիտարկուի որպէս կատարեալ Ոգի, Ան ոչ միայն ամենակարող եւ ամենագէտ է, այլ նաեւ ունի անսահման բարութիւն եւ անվերջանալի սէր (Աստուած սէր է)
3. Ըստ քրիստոնէութեան՝ մարդկային կեանքը ամենամեծ արժէքն է։ Մարդը կը դիտարկուի որպէս հոգիով անմահ, ստեղծուած Աստուծոյ կողմէն իր նմանութեամբ։ Ըստ կրօնի՝ բոլոր մարդիկ հաւասար են Աստուծոյ առաջ, եւ Ան ամէն դէպքի մէջ բոլորին կը սիրէ։ Աստուած տուած է մարդկան ազատ կամքի իրաւունք։
4. Մարդու կատարեալութեան մասին ուսուցում, ըստ որուն՝ մարդիկ կատարեալ են եւ ստեղծուած են որ Սուրբ ըլլան ("․․․ Սուրբ եղէք, ինչպէս Սուրբ է Երկնային Հայրը․․․")
5. Հոգեւոր աշխարհի առաջնայնութիւնը ֆիզիքական աշխարհի նկատմամբ։ Աստուած ֆիզիքական աշխարհի անառարկելի ղեկավարն է, Որ տուած է այս Երկիրը մարդուն, որ վերջինս այստեղ իշխի եւ այստեղ իր ֆիզիքական մարմնի միջոցով կը կատարէ իր Սուրբ պարտականութիւնը։
6. Չարի սկիզբը կը համարուի ոչ թէ ֆիզիքական աշխարհը, այլ հոգեւորը։
7. Արդարներու յարութեան մասին ուսուցում, ըստ որուն արդարները պիտի հարութիւն առնեն եւ ժառանգեն ֆիզիքական աշխարհը։
8. Աստուծոյ՝ մարդկային կերպարանք ստանալու մասին ուսուցում՝ մարդկանց մեղքերէն փրկելու, անոնց ճիշտ ուղղութեամբ տանելու համար։ Ըստ քրիստոնէութեան՝ Յիսուս Քրիստոսը կը համարուի Որդի Աստուած, որ մարդկային կերպարանք ստացաւ եւ որուն խաչելութեամբ մարդիկ փրկուեցան։

Վերոնշեալ կէտերէն կարելի է ենթադրել, որ քրիստոնէութիւնը, կարեւորելով հոգեւորը, կը կարեւորէ նաեւ ֆիզիքական աշխարհը՝ ձգտելով հաստատել ներդաշնակութիւն հոգեւորի եւ ֆիզիքականի միջև։ Կրօնը չի մերժեր ատոնցմէ ոչ մէկը, բայց նաեւ կը նշէ հոգեւորի առաջնահերթութիւնը եւ մնացածը կը համարէ հոգեւոր կատարելութեան հասնելու միջոց։

Քրիստոսաբանութիւն

Քրիստոսաբանութիւնը կ'ուսմունքէ Յիսուս Քրիստոսի մասին։ Կրօնի մէջ ան կը դիտուի որպէս Հին կտակարանի Մարգարէներու կողմէն ըսուած Մեսիան։ Առաքելական քրիստոնեաները (կաթողիկէներ, ուղղափառներ եւ աւետարականներ) կը հաւատան, որ Յիսուս Քրիստոսը Աստուածամարդ է (կամ Մարդ-Աստուած), ոչ թէ Կիսաասուած կամ Կիսամարդ։ Ան կը համարուի Աստուծոյ Որդին, որ մշտապէս գոյութիւն ունեցած են Երկինքին մէջ մինչևեւ մարդկային կերպարանք ստանալը եւ Հայր Աստուծոյ հետ կը կազմէ մէկ բնութիւն։ Արիոսականութիւնը կը կարծէ, որ Յիսուս Քրիստոսը Հայր Աստուծոյ ստեղծագործածն է, որ ստեղծուած է Երկրի ստեղծումէն առաջ։ Նեստորականութիւնը կը բաժնէ Լոգոսի աստուածային բնութիւնը եւ Քրիստոսի մարդկային բնութիւնը։ Մոնոֆիզիտութիւնը, ընդհակառակը, կը պնդէ, որ Լոգոսի աստուածային էութիւնը գերադաս է Քրիստոսի մարդկային էութեանը։ Այս ամէնէն բացի քրիստոնէութիւնը մարդու հետմահու գոյութեան նաեւ այլ ձեւեր Դրախտի, Դժոխքի եւ Քաւարանի մէջ (վերջինը միայն կաթողիկէներու մօտ)։ Քրիստոսաբանական վէճերը մեծ թափ առին V դարուն, որուն անմասն չմնաց հայ եկեղեցին։

Քրիստոնէական Փիլիսոփայութիւնը

Քրիստոնէութեան` երկիր մուտք գործելուն զուգահեռ սուր պայքար մղուած է հեթանոսական եւ քրիստոնէական գաղափարախօսութիւններու միջեւ։ Այնուհանդերձ, Հելլենութեան գիտութեան եւ դաստիարակութեան համակարգի աւանդոյթները գոյատեւած են, բազմաթիւ եկեղեցական գործիչներ Յունական կրթութիւն ստացած են Անտիոքի, Կեսարիայի, Եդեսիայի, Աթէնքի հռետորական եւ քերականական դպրոցներուն մէջ։ Հայ քրիստոնէական ջատագովական մտքի ձեւաւորման վրայ ուժեղ ազդեցութիւն ունեցած են Յունալեզու ջատագովութիւնը եւ հայրաբանութիւնը, յատկապէս «Կապադովկեան Հայրերու» կրօնափիլիսոփայական ժառանգութիւնը: Գաղափարական միտուածութեամբ եւ հարցադրումներով հայ քրիստոնէական ջատագովական փիլիսփայութիւնը շատ ընդհանրութիւններ ունէր թէ` յունալեզու եւ թէ` լատինալեզու ջատագովական մտքի հետ, բայց եղած են նաեւ որոշ առանձնայատկութիւններ (հայրենասիրութիւն, ազգային ինքնագիտակցութեան զարթօնք եւ ազգային-ազատագրական շարժումներու ծաւալում), որոնք ալ պայմանաւորուած են նախ եւ առաջ Հայաստանի մէջ քրիստոնէութեան հաստատումը: Հայ ջատագովները մտահոգուած էին ոչ միայն քրիստոնէական կրօնի պաշտպանութեամբ, այլեւ այդ վարդապետութեան գաղափարներն ազգի, հայրենիքի եւ ազգային ինքնութեան պահպանմանը ծառայեցնելու խնդիրով: Մերժելով հեթանոսական փիլիսոփայութեան ելակետային սկզբունքները` հայ ջատագովները մշակած են քրիստոնէութեան ոգուն համապատասխանող գոյաբանական, իմացաբանական, բարոյագիտական եւ մարդաբանականքննադատելով հին փիլիսոփաներու կրկնապաշտական, նիւթապաշտական եւ արարչագործութիւնը մերժող տեսութիւնները` անոնք հիմնաւորած են միաստուածութեան գաղափարը:

Հայ ջատագովները ձգտած են հեթանոսական գիտութիւնը եւ փիլիսոփայութիւնը «քրիստոնէացնել», յարմարեցնել քրիստոնէական վարդապետութեան ոգիին: Այս իմաստով անոնք չեն հակադրել հաւատքը եւ բանականութիւնը, աստուածաբանութիւնը եւ փիլիսոփայութիւնը: 5-րդ դարու երկրորդ կիսուն Հայաստանի մէջ սկսած է փիլիսոփայութեան աշխարհիկ գիտական ուղղութեան ձեւաւորումը, որուն մեծապէս նպաստած է յունական դպրոցը:

Մարդաբանութիւնը

Քրիստոնէական հաւատալիքներուն համաձայն՝ մարդը ստեղծուած է Աստուծոյ պատկերով։ Ան սկիզբե կատարեալ էր, սակայն ետքը մեղանչեց եւ անկատար դարձաւ։ Անկատար մարդը ունի կոշտ, տեսանելի մարմին, գայթակող հոգի, որուն հայացքն ուղղուած է դէպի Աստուած։ Ատոնցմէ բացի քրիստոնէութիւնը չ'առանձնացնար մարդու մարմինն ու հոգին եւ կը նշէ, որ փրկութեան ենթակայ են ոչ միայն մարմինը, այլեւ հոգին։ Կատարեալ մարդ, որ կապուած էր Աստուածային բնութեանը, կը համարուի Յիսուս Քրիստոսը։ Ադուհանդերձ քրիստոնէութեան մէջ առկայ են նաեւ հետմահու գոյութեան այլ ձեւեր դրախտի, դժոխքո եւ քաւարանի մէջ (վերջինը միայն կաթողիկէներու մօտ)։

Խորհուրդներ

Ի տարբերութիւն այլ կրօններու, քրիստոնէութեան մէջ կան խորհուրդներ, որոնք կը տարբերին այլ կրօններու ծեսերէն եւ արարողակարգերէն։ Եթէ ծեսերը կը խորհրդանշեն Աստուծոյ եւ մարդու միջեւ կապ հաստատելու միջոց, որ կ'երաշխաւորէ աշխարհի եւ մարդու՝ ինչպէս արտաքին, այնպէս ալ ներդաշնակութիւնը, ապա խորհուրդները կը բերեն մարդկային կեանքին մէջ Աստուծոյ ներկայութիւնը։

Խորհուրդներէն ամենակարեւորները կը հանդիսանան Մկրտութիւնը (կ'ազդարարէ մարդու՝ քրիստոնէական կեանքի մուտքը, կը խորհրդանշէ Աստուծոյ հետ միաձուլումը) եւ Յաղորդութիւնը( եկեղեցական արարողակարգի ընթացքին օրհնուած հացի եւ գինիի ճաշին մէջ, որ կը խորհրդանշէ, որ մարդը կը հաւատայ Քրիստոսին, կը ճաշէ անոր "մարմինն ու արիւնը", որպէսզի Քրիստոսը "ապրի անոր մէջ")։ Ուղղափառութիւնը եւ Կաթողիկէութիւնըը ունին եւս 5 Խորհուրդներ, որոնք բողոքականութիւնը չ'ընդունիր։

Քրիստոնէական Եկեղեցիներու Պատմութիւնը

Մինչնիկեական Ժամանակաշրջան

Քրիստոնէական եկեղեցւոյ պատմութեան առաջին մասը կը ներառէ 3 դար՝ հասնիլով մինչեւ Նիկեայի տիեզերական առաջին ժողովը։ Այս ժամանակաշրջանի կարեւոր առանձնայատկութիւններէն մէկը քրիստոնեաներու նկատմամբ իրականցուող հալածանքներն էին, որոնք չշրջանցեցին նաեւ Հայաստանի քրիստոնեաներուն։

Առաքեալներու Դարը

I դարը կը կոչուի առաքելական։ Ըստ աւանդութեան՝ առաքեալներու վրայ Սուրբ Հոգու իջնելէն ետք, անոնք Երուսաղէմի մէջ մնացին 12 տարի, որմէ ետք ցրուեցան աշխարհով մէկ՝ քարոզելու քրիստոնէութիւն։ Երուսաղէմի կործանելէն ետք, եկեղեցական կեդրոնի դերը անցաւ կայսրութեան մայրաքաղաք Հռոմին, ուր կտտանքներու ենթարկուած են Պողոս եւ Պետրոս առաքեալները։ Ներոնէն սկսած է հետապնդումներու ժամանակաշրջանը։ Վերջին առաքեալը՝ Յովհաննէս Աստուածաբանը, կը մահանայ մօտ 100 թուականին աքսորավայրին մէջ։ Այդպէս կ'աւարտի առաքեալներու դարաշրջանը։

"Առաքելական Հայրերը"

Վաղ քրիստոնէութեան պատմութեան մէջ I-II դդ․ նշանաւորուած է այսպէս կոչուած "Առաքելական հայրերու" գործունէութեամբ։ Անոնք առաջին քրիստոնեայ գրողներն էին, եղած են առաքեալներու աշակերտները։ Ատոնցմէ կարելի է նշել Իգնատիոս Անտիոքացուն՝ որպէս տուեալ ժամանակաշրջանի յայտնի գործիչ։ Ան մահուան դատապարտուած է Տրայանոսի կողմէն հրամայուած քրիոստոնէական հետապնդումներու ժամանակ։ "Առաքելական հայրերէն" է նաեւ Պողիկարպոս Զմիւռնացուն, ուր կենդանի այրած են կայսր Մարկոս Աւրելիոսի կողմէն սկսած քրիստոնէական հետապնդումներու ժամանակ (167 թ․)։

Ապոլոգետներ

Առաքելական հայրերէն ետք, կը սկսի ապոլոգետներու ժամանակաշրջանը։ Ապոլոգիան (հին յուն․՝ ἀπολογία՝ կ'արդարացուի) արդարացման նամակներ էին հակաքրիստոնեայ կայսրերուն, ուր քրիստոնեայ նշանաւոր գրողները կը ներկայացնէին իրենց կրօնը որպէս բարութեան եւ արդարութեան ջատագով, ինչպէս նաեւ ողջամիտ ու խելամիտ կրօն։ Ատորմով իսկ անոնք, կամայ թէ ակամայ, ներկայացուցած են քրիստոնէութեան հաւատալիքները խելքամիտ կերպով եւ շատ պարզ ու հասկանալի։ Ատորմով ծնած է քրիստոնէական աստուածաբանութիւնը։ Քրիոստոնէական աստուածաբանութեան առաջին փիլիսոփաներէն էր Հուստինոսը Սամարայէն, որ մօտ 133 թ․ քրիստոնէութիւն ընդունելէն ետք, տեղափոխուած է Հռոմ, ուր ստեղծած է հերետիկոսներու դէմ պայքարի առաջին աստուածաբանական դրպոցը։ Ան զոհուած է Մարկոս Աւրելիոսի քրիստոնեական հետապնդումներու ժամանակ 166 թուականին։

Մինչնիկեական ժամանակաշրջանը կ'աւարտի "Դիոկղետիանոսյան հետապնդումներով" (302-311 թթ․), որուն հիմնական նպատակը քրիստոնէական եկեղեցին ամբողջութեամբ կործանելն էր, սակայն սա ոչ միայն իր նպատակին չհասաւ, այլեւս ունեցաւ հակառակ ազդեցութիւնը՝ քրիստոնէութիւնը աւելի տարածուեցաւ եւ ամրապնդեց իր դիրքերը։ Հենց հետապնդումներու ժամանակաշրջանի տեղի ունեցաւ դարակազմիկ իրադարձութիւն մը, որ ամրապնդեց քրիստոնէութեան դիրքերը՝ Մեծ Հայքը 301 թ․ պաշտօնապէս հռչակուեցաւ քրիստոնէական պետութիւն՝ դառնալով առաջին երկիրը, որ քրիստոնէութիւնը դարձուց պետական կրօն։

Քրիստոնեութիւնը Հայաստանի Մէջ

Քրիստոնէութիւնը Հայաստան մուտք գործած է I դարուն՝ Յիսուս Քրիստոսի առաքեալներ Սուրբ Թադեոսի եւ Սուրբ Բարդուղիմեոսի քարոզչութեամբ, որոնք Հայ առաքելական եկեղեցւոյ կողմէն հետագային, հռչակուեցան Հայոց առաջին լուսաւորիչներ։ Մեծ Հայքը Թադէոս առաքեալի անունով միջնադարուն, յաճախ կ'անուանուէր «Թադէի վիճակ» կամ «Թադեի աթոռ»։ Հայաստանում կազմավորվում են քրիստոնեական համայնքներ (եկեղեցիներ), կարգվում նոր հավատի սպասավորներ, եպիսկոպոսներ, որոնք կապեր կը հաստատուին հարեւան երկրներու, յատկապէս Միջագետքի, Ասորիքի, Կապադովկիայի հաւատակիցներու, Ալեքսանդրիայի, Սամոսատի, Եդեսիայի, Անտիոքի, Կեսարիայի աթոռներու եւ համայնքներու հետ։ Պատմական աղբիւրները կը յիշատակեն Ծոփքի Մեհրուժան եպիսկոպոսի անունը, որ III դ. կիսուն նամակագրական կապ ունեցած են Ալեքսանդրիայի Դիոնիսիոս պատրիարքի հետ։ II–IV դդ. Հայաստանի մէջ նոր հաւատի բազմաթիւ հետեւորդներ՝ Ոսկեանք, Սուքիասեանք, Սանդուխտ արքայադուստր, Ոգուհի, Գայանյանց կոյսեր, Հռիփսիմեանց կոյսեր եւ այլն, հալածանքի զոհ դարձած են՝ հռչակուելով Հայ եկեղեցւոյ առաջին սրբերն ու նահատակներ։ Փոքր Հայքի մէջ, կը կատարուէին քրիստոնեաներու մասսաեական ձերբակալութիւններ։ 301 թուականին՝ Հայոց Տրդատ Գ Մեծ թագաւորի օրով, քրիստոնտէութիւնը պաշտօնապէս հռչակուած է Մեծ Հայքի թագաւորութեան պետական կրօն եւ սկսած բռնի կերպով տարածուիլ ամբողջ Մեծ Հայքի տարածքին մէջ։ Քրիստոնէութեան քարոզումը կ'ընթանային դաժան բնռութիւններով, նախկին հաւատքի հետեւորդներու դաժան սպանութիւններով ու մշակութային արժէքներու կործանմամբ։ Գրիգոր Լուսաւորիչը, դառնալով առաջին քահանայապետ, շարունակած է Թադէոս եւ Բարդուղիմեոս առաքեալներու գործը եւ ապահովել Հայոց առաքելահաստատ Աթոռի ժառանգականութիւնն ու հարատեւութիւնը։ Հայաստանը դարձած է կենտրոնատեղի՝ խթանելով քրիստոնէութեան տարածումը Վրաստանի, Աղուանքի, Հս. Կովկասի մէջ։ Քրիստոնէութիւնը, նախկին մշակութային արժէքներու հիման վրայ, նպաստած է հայ հոգեւոր մշակոյթի վերելքին ու հետագայ զարգացմանը, մայրենի լեզուի եւ գրականութեան պահպանմանն ու ծաղկմանը, ազգային ինքնագիտակցութեան զարթօնքին, համամարդկային մշակոյթին եւ քաղաքակրթութեանը հայ ժողովուրդի բերած աւանդին, ինչպէս նաեւ երկար դարեր համախմբած է ժողովուրդին, եկեղեցւոյ շնորհիւ կապել ազգի տրոհուած հատուածները։

Վրաստանի Քրիստոնէացումը

Վիրքի քրիստոնէական եկեցեղին հիմնադրուած է I դարուն Անդրեաս առաքեալի կողմէն։ 324 թուականին Սուրբ Նունէի ջանքերով քրիստոնէութիւնը կը դառնայ Վրաստանի պետական կրօնը։ Վրաց եկեղեցին 605-606 թթ․-ից գտնտուած է Անտիոքի եկեղեցւոյ ենթակայութեան ներքոյ։ Մինչ այդ այն ենթակայ էր Հայ առաքելական եկեղեցւոյ։ Վրաց եկեղեցին կը համարուի աշխարհի ամենահին եկեղեցիներէն մէկը։

IV-VIII դդ․

Կոստանդիանոս Մեծի եւ անոր յաջորդներու ժամանակ քրիստոնէութիւնը արագ կը դառնայ կայսրութեան տիրապետող կրօնը։ Այս գործընթացը ունի շարք մը առանձնայատկութիւններ։ Մեծ թիւով հեթանոսներու՝ քրիստոնէութիւն ընդունիլը պատճառ կը դառնայ աղանդաւորական շարժումներու առաջացման համար, որ կը խարխլէ Եկեղեցին։ Եկեղեցւոյ ներքին գործերուն ժամանակ առ ժամանակ կը սկսին խառնուիլ կայսրերը, որ նաեւ կ'ուղեկցուէր նոր աղանդներու ստեղծմամաբ (ամենայայտնի օրինակը մոնոֆելիտականութիւնն է)։ Ռադիկալ տրամադրուած քրիստոնեաները կը սկսին ասոնցմէ թաքնուիլ անապատներու մէջ։ Հենց IV դարուն, կը սկսի ծաղկի մէջ ապրիլ հոգեւոր դասը եւ կը ստեղծուի միաբանութիւններ։ Նոր աղանդներու ստեղծման միտումը այդ ժամանակ տեղի կ'ունենար Տիեզերական ժողովներոպ կանոններու հետ համաձայնութեան կամ անհամաձայնութեան հիման վրայ։

Հոգեւորականութեան Զարգացումը Մերձաւոր Արեւելքի Մէջ

Հոգեւորականութիւնը Եգիպտոս, Սուրիա եւ Պաղեստին զարգացած են իրարմէ անջատ։ Ատոնցմէ ամենահինը կը համարուի Եգիպտոսի հոգեւորականութիւնը։ Ատոր հիմնադիրը կը համարուի Անտոն Մեծը, ով 285 թուականէն սկսած կը հեռանայ անապատ։ Անոր աշակերտը եղած է Մակար Մեծը, որ ճգնաւորի կեանքով ապրած է Վադի Էլ Նատրուն անապատին մէջ։ Մօտ 330 թ․ Պաքոմիուս Մեծը Եգիպտոսի մէջ, կը հիմնէ առաջին միաբանութիւնը։

Պաղեստինի մէջ, առաջին միաբանութիւնը հիմնադրած են Քարիտոն Խոստովանահայրը՝ Ֆարակեան միաբանութեան հիմնադիրը (330-ական թթ․), եւ Հիլարիոնը։

Սուրիոյ մէջ, միաբանութիւն հիմնադրած են Յակոբ Մծբնացին եւ անոր աշակերտ Եփրեմ Ասորին, , որոնք կը համարուին նաեւ Արևելաասորական աստուածաբանական դպրոցի հիմնադիրը։

IX - XI դդ․

Քրիստոնէական աշխարհին մէջ, VIII դարի սկզբէն սկսած կարեւոր փոփոխութիւններ տեղի կ'ունենան, որ առաջին հերթին կապոպած է իսլամի եւ արաբական արշաւանքներու հետ։ 771 թուականին, արաբները կ'անցնեն Ջիբրալթարի նեղուցը, կը գրաւեն Սպանիան եւ կը ներխուժէ ներկայիս Ֆրանսայի տարածքի խորքերը։

Եկեղեցիներու Բաժանումը

Քրիստոնէական եկեղեցիներու 1054 թ․ բաժանման գլխաւոր պատճառը Հարաւային Իտալիոյ տարածքների համար վէճն էր, որ այդ ժամանակ կը պատկանիր Բիւզանդիոյ։ Իմանալով, որ յունական ծեսերը այդտեղ կը մոռցուին, Կոստանդնուպոլսոյ պատրիարք Միքայէլ Կերուլարիուսը կը փակէ Կոստանդնուպոլսոյ լատինական ծեսերով եկեղեցիները։ Միաժամանակ ան պահանջեց Հռոմէն հաւասարութիւն՝ քրիստոնէական այլ առանջնորնդերու նկատմամբ։ Լեւոն IX պապը մերժեց անոր եւ շուտով մահացաւ։ Ատոր ընթացքին, Կոստանդնուպոլիս կը ժամանեն պապի ներկայացուցիչները՝ Գումբերտ կարդինալի գլխաւորութեամբ։ Պատրարքը անոր հրաժարեցաւ ընդունիլ եւ միայն նամակով քննադատեց որոշ լատինական ծեսեր։ Գումբերտն ալ իր հերթին պատրիարքին մեղադրեց որոշ հերետիկոսութիւններու մէջ, իսկ 1054 թ․ Յուլիս 16-ին, ինքնակամ նզովեցաւ անոր եւ անոր հետեւորդներուն։ Միքայէլ Կերուլարիուսը պատասխանեց ատոր նոյն կերպ՝ նզովելով ամբողջ պատուիրակութիւնը։ Այսպիսով, այս եւս մէկ չգիտակցուած կը բաժնէր, որ առաջ բերաւ Արեւմուտքի եւ Արեւելքի կրօնական ընդհանրութեան վերջնական կը խզեն։

Իրականութեան մէջ, եկեղեցիներու բաժանումը շատ երկարատեւ գործընթաց էր, որ տեւած էր մի քանի հարիւրամեակ (IX-XII դդ․), իսկ ատոր աղբիւրը եկեղեցիներու ծիսակատարութեան լուրջ տարբերութիւններու առկայութիւնն էր։

Տե՛ս նաեւ

• Յիսուս Քրիստոս
• Աստուածաշունչ
• Աղանդաւորութիւն

Արտաքին Յղումներ

• Մասնագիտական եւ գիտաճանաչողական նիւթեր Քրիստոնէութեան մասին
• Քրիստոնէութիւըն իբրեւ փոքրամասնութեան կրօն (յօդուած)