Ութձայն

Հայկական ութձայնի հնչյունաշարեր

Ութձայն, աւանդական ձայնեղանակների համակարգ միջնադարեան քրիստոնեական երաժշտական արուե{{ստի մէջ։ Կապուած է Հին աշխարհի ժողովուրդներու մէկ շարքին, այդ թուին եւ հայերու մօտ խոր անցեալին ձեւավորուած տիպական ձայնեղանակներու մասին ուսմունքին։ Վերջինս մ․ թ․ առաջին դարերուն (մինչեւ 4րորդ դարուն սկիզբը) քրիստոնեական պաշտամունքային երաժշտութեան մեջ վերաձեւավորուած է որպես ութձայն, թեէւ իրականութեան մէջ միավորուած է ութէն շատ աւելի մեծ թիւով հիմնական եւ օժանդակ ձայնեղանակներ։

Ութձայնը որպես կազմաւվորուած համակարգ կիրառուած երրորդ դարուն։ Այն արտացոլող եւ գիտութեանը յայտնի հնագոյն մատեանները երկուքն ալ 4րորդ դարուն․ սկիզբին (Աստվածաշունչի հայերէն թարգմանութենէն ետք) կազմուած հայոց հնագոյն Սաղմոսարան֊ժամագիրքը՝ իր ութ կանոններով, որոնց իւրաքանչիւրին համապատասխանած է մէկ ձայնեղանակ, եւ 6րորդ դարու սկիզբին Սևերիոս Անտիոքացի պատրիարքի կազմած հոգեւոր ինքնուրույն երգերու ժողովածուն՝ ութ ձայնեղանակներն ընդգրկող ներքին հատուկ բաժանումով։ Սկզբնական շրջանին ութձայնի տեսական հիմունքներն այս կամ այն չափով ընդհանուր եղած են քրիստոնեայ ժողովուրդներու համար (հատկապես Մերձաւոր Արեւէլքի մէջ)։ ժամանակի ընթացքին, սակայն, նախ առանձնացած են արեւմտեան եւ արեւելեան քրիստոնյա մշակույթներուն հատուկ ութձայները, հետո՝ արեւելեան քրիստոնեական երաժշտարուեստի սահմաններու մէջ տարանջատուած են ազգայն ութձայներու մէկ ձայն (15րորդ դ․ ձևավորուած է նաեւ ռուսականը եւ այլն)։

Արեւելեան քրիստոնեական երաժշտութեան պատմական զարգացման դասական շրջանին (մինչեւ 15 դ․ կեսերը), իր մեղեդիական մեծ հնարավորութիուններով եւ ազգային վառ ինքնատիպ գծերով բիւգանդականի կողքին արժանի տեղ մը գրաւուած է հայկ․ ութձայնը։ Տակավին հեթանոսական Հայաստանի մէջ տեսական միտքը տարբերած է չորս հիմնական ձայնեղանակներ՝ տիպական միւս մեղեդիները այս կամ այն կերպ խումբելով դրանց շուրջ։ 4րորդ հարիւրամեակի ընթացքին հոգեւոր պաշտամունքային երաժշտութեան մեջ կատարվուած են լուրջ տեղաշարժեր, որոնց գիտութիունը արձագանքած է գիրերու գիւտէն հետո։ Մեսրոպ Մաշտոցը եւ Սահակ Պարթեւը վերանայած են ձայնեղանակներու մասին հայկական հին ուսմունքը եւ վերակարգաւորած է գլխավորապես աստվածաշունչի երգերու (սաղմոսներ, մարգարեական օրհնութիւններ եւ տիրամոր օրհնութիւն) բնագիրրերու հետ զուգորդուող տիպական մեղեդիները՝ խմբագրելով հայկական ութձայնի առաջին խոշոր հատուածը (չորս բուն, չորս կողմ եւ երկու այստեղի եղանակներով, որոնք արդեն իսկ դուրս եկած են ութի սահմաններուն)։

Այս շրջանին արդէն, սկսած ըլլալով նաեւ հայկական հոգեւոր ինքնուրույն երգերու (հետագայում շարական անուանուած)՝ կցուրդներու հորինումն ու եկեղեցիի ազատ կատարումը (հրապարակինը), Մեսրոպ Մաշտոցի եւ Սահակ Պարթեւի նախաձեռնութեամբ կազմուած է հայկական ութձայնի երկրորդ (ավելի փոքրաչափ) հաավածը ես՝ այսպես կոչուած սկսվածքներու համակարգը։ Սկսվածքներին կարեւոր դեր հատկացուած պաշտոներգութեան մեջ։ Դրանց օգնութեամբ մենակատար-խմբավարը իրականացուած է անցումները սաղմոսներէն դեպի կցուրդներու խմբական երկդաս կատարումը։ Բացի այդ, սկսուածքներու դրութեան միշոցով դպիրները տիրապետած են գործնական երգեցողութեանն ու տեսութեանը։ Աւելի ուշ, հայ հոգեւոր ինքնուրույն երգի զարգացմանը զուգընթաց ստեղծուած են հայկական միջնադարեան երաժշտա֊ծիսական հիմնական մատեաններու՝ (իրէնց ընդգրկուած երգի տեսակներուն) վերաբերող ութձայնի նոր հատուածներ։ Շարակնոցի արդեն բազմացած նիւթերու ընտրութեան, խմբագրման եւ համապատասխան ձայնեղանակներու զատորոշման հարցերով 7րորդ դ․ զբաղուած է Շիրակի դպրեվանքի առաջնորդ Բարսեղ ճոնը (ստեղծելով «Ճոնընտիր» կոչուած ժողովածուն)։

8րորդ դ․ սկիզբը Ստեփանոս Սիւնեցիի երկրորդը կանոնացրել է ընտրուած կցուրդ-շարականները եւ խմբագրել վերջիններուն կապուած ութձայնը, բաղկացած հիմնական ութ եղանակներէ, նոյնչափ «դարձուածքներէն» եւ անոնց շուրջ խմբուած մոտ 40 տիպական մեղեդիներէ։ 11րորդ դ․ Ներսես Շնորհալին տեսականորեն իմաստավորած է «ծանր» (նոր տիպի), «ստեղի» եւ «զարտուղի» կոչուած ձայնեղանակները։ 13րորդ դ․ կիլիկեան շարք նշանաւոր մը երաժշտապետներու ջանքերով խազգրքերուած է ութ հիմնական նորակերտ ձայնեղանակներէն իւրաքանչիւրի շուրջ խմբուած են տասը եւ աւելի «մանրուսման» երգեր։ 13 – 14րորդ դդ․ Կիլիկիոյ մէջ եւ Կենդրոնական Հայաստանի մէջ հատուկ ուշադրութեան առարկա դարձած են նաեւ Գանձարան ժողովածուի բաղադրիչները։ 14րորդ դ․ վերջին - 15 դ․ սկզբին Տաթեւի համալսարանիերաժշտական մասնաճիւղի Գրիգոր Տաթեւացիի ղեկավարութեամբ ընդհանուր հայտարարի հայտարարութին բերած են հայկական ութձայնի տեսութեանն ու գործնականին վերաբերող դրոյթները, որուն հակիրճ ամփոփում մը հասած է մինչեւ Գ․ Գապասաքալեանը, Հ․ Լիմոնճեանը, Ն․ Թաշճեանն ու մեր օրերը։ Հայկական ութձայնի մշակուած է միջնադարեան վանքերուն մօտ դպրոցներու մէջ եւ համալսարաններուն։ Այն խմբագրողները եղած են երաժիշտ-վարդապետներ, որոնց մտահոգութեան գլխաւոր առարկան, գուցէ հաճախ, ներկայացուցեր է հայ եկեղեցական երաժշտութիւնն ու անոր կարգավորութիւնը։ Այնուամենայնիւ, սխալ կը թուէր հայկական ութձայնը քննել հին ու միջնադարեան հայ աշխարհիկ երաժշտութենէն անկախ։

Հայ եկեղեցին, հիմնական ձայնեղանակները սկիզբին եւեթ փոխարինելով սեփական ժողովուրդի աշխարհիկ (գիւղական, քաղաքային եւ գուսանական) երգարուեստից ու հետագային եւս մշտապէս սնուելով աշխարհիկ երգ-երաժշտութեան լեզուական հարստութիւններուն, իր տեսական նուաճումներով առարկայորէն ընդհանրացրուած է հայ ժողովրդական֊ազգային երաժշտութեան ելեւէջային կողմին հատուկ ոճական օրինաչափութիւնները։