Աստղաշէն
| Գիւղ | |
|---|---|
| Աստղաշէն | |
 | |
| Երկիր | Արցախ |
| գիւղապետ | Զորիկ Ղազարեան |
| Այլ անուանումներ | Դաշբուլաղ, Քարաղբիւր |
| Տարածութիւն | 1595.7 հա քմ² |
| ԲԾՄ | 772 մեթր |
| Խօսուող լեզուներ | հայերէն |
| Բնակչութիւն | 507 մարդ (2015) |
| Ժամային գօտի | UTC+4։00 |
Աստղաշէն, գիւղ Արցախի Ասկերանի շրջանին մէջ։ Շրջանի կեդրոնէն 15 քմ արեւմուտք կը գտնուի` 800 մեթր բարձրութեան վրայ, իսկ Ստեփանակերտէն` 20 քմ հեռաւորութեան վրայ։ Հեռուստատեսութիւնը եւ ռատիօն համայնքին մէջ հասանելի են: 2.5 G բջիջային կապի համակարգ կը գործէ եւ անլար հեռախօսակապը առկայ է: 2014-էն ի վեր համացանցի ծառայութիւնը հասանելի է` ապահովուած է Wi-Fi համացանց կապով: Աստղաշէնը ունի գիւղապետարան, մշակոյթի տուն, բժշկական կեդրոն եւ միջնակարգ դպրոց (Ժան Անդրեանի անուան), ուր կ՛ուսանին 73 աշակերտ (2017-ի դրութեամբ)։ 2010-ին Վիլհելմ Կարապետեանի օժանդակութեամբ գիւղին մէջ բացուած է արուեստի դպրոց[1][2]։
Անուան ծագում[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Մինչեւ թուրք-սելճուքներու յարձակումը, գիւղը Քարաղբիւր կը կոչուէր: Հետագային Դաշբուլաղ կոչուած է, իսկ 1988-ին վերանուանուած է Արցախաշէն: Արցախի տարածքին յայտնաբերուած են բրածոյ կենդանիներ, ինչպէս նաեւ փայտի քարացած մնացորդներ: Աստղակերպ քարացած մնացորդներու առկայութիւնը, վայրի բացառիկութիւնը հակտորոշ երեւոյթ գնահատուած է եւ Արցախաշէն վերանուանուած գիւղը 31 Յունուար 1996-ին վերանուանուած է Աստղաշէն: Իսկ գիւղի պատմական անունը Քարաղբիւր է[3]:
Բնակչութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Գիւղի բնակչութեան թիւը տարբեր տարիներուն․
Ըստ Սերկէյ Մելքումեանի «Լեռնային Ղարաբաղը» 1990-ին Լույս ընծայուած գիրքի` գիւղին մէջ կար 450 տուն, 1600 բնակիչ, 1987-ին` 208 տուն` 708 բնակիչ, 1988-ի Արցախեան շարժման նախօրեակին` հայ-136 ծուխ` 342 բնակիչ եւ ազրբէյճանցի` 59 ծուխ` 345 բնակիչ: 2000-ին` 140 ծուխ միայն հայկական` 500 բնակիչ, 2002-ին` 144 ծուխ` բնակիչ` 506:
2015-ի դրութեամբ Աստղաշէնի բնակչութեան թիւը 507 մարդ կը կազմէ[4]:
Աշխարհագրութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Համայնքը լեռնային է, ունի 1595.7 հա տարածք, որմէ 1263.08 հա գիւղատնտեսական նշանակութեան, 177.69 հա` անտառային հողեր են: Աստղաշէն համայնքի սահմանային գոտիին կից կը հոսի Պատարա գետը:
Աստղաքարեր[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Աստղաշէն գիւղին մէջ յայտնաբերուած աստղաքարերը 165 –145 մլն «տարեկան» են[5]: Կ՛ենթադրուի, որ այնտեղ ժամանակին Ովկիանոս եղած է: Ովկիանոսի հատակին մանր կենդանիներու մնացորդներ կային, որոնք աստիճանաբար իրար միացած են եւ այդպէս ալ քարացած են[6]: Աստղաշէնի բրածոյ տեղանքը մինչեւ օրս լուրջ ուսումնասիրութեան չէ ենթարկուած, թերեւս առաջին փորձը 2013-ի աշնան Ազոխի քարանձաւի հնագիտական արշաւախումբի կողմէն կատարուած ուսումնասիրութիւնն է: Ուսումնասիրութեան նախնական տուեալներու մասին տեղեկութիւններ յայտնած է Ազոխի քարանձաւի հնագիտական արշաւախումբի ղեկավար Լեւոն Եպիսկոպոսեանը: Աստղաշէնի յաջորդականութեան բրածոյ պարունակող տեղամասը կը գտնուի անմիջապէս ճամբեզրի տակ, բացի Հիւսիսէն, Հիւսիս–արեւմուտքէն դէպի Հարաւ–արեւմուտք ուղղութեամբ մօտ 75 մ փոքր արահետէն: Շերտադարսման անկումը հարաւ-արեւմտեան ուղղութեամբ մօտ 16° է: Բրածոներով հարուստ տեղամասը գլխաւորապէս կը հանդիպի Աստղաշէնի յաջորդականութեան հիմնահարթակին եւ միջնամասին մէջ։ Այս հորիզոնները բաւական մեծ հատիկաւորուած են՝ կլորաւուն հատիկներ պարունակող բեկորային քարաշերտերով եւ կենսաշերտային նիւթով: Որոշ քարաշերտեր մուգ են եւ, ըստ երեւոյթին, պազալտով կազմուած: Աչք կը մտնեն նաեւ հանքայնացման կանաչ օճախներ, որոնք կրնան հանքային քլորիտի կամ լրթակաւիճի առկայութեան նշաններ ըլլալ:
«Տարածքը հարուստ է ծովային բրածոյ մնացորդներով, որոնք լաւ պահպանուած են ժայռապարներու շերտադարս մակերեսներուն վրայ։ Անոնք, որպէս կանոն, ընկղմած չեն նստուածքաշերտի հաստութեան մէջ, որ բաւական փխրուն է: Բրածոյ նիւթը մասնաուած է եւ վատ տեսակաւորուած: Կենսաշերտը հիմնականին մէջ ծովաշուշաններու մնացորդներ, իսկ աստղաձեւ բրածոներն իրականում այս բուսատեսակներուն պատկանող աստղաձեւ ոսկրիկներ կը պարունակեն (ցողունային հատուածներ): Հնարաւոր է, անոնք ծովաշուշաններու Pentacrinites ցեղատեսակի ներկայացուցիչներ են (կամ, ամենայն հաւանականութեամբ, ցեղակից որեւէ տաքսոնի, ինչպէս օրինակ՝ benthic isocrinids): Pentacrinites ցեղատեսակը գոյութիւն ունեցած է տրիասից մինչեւ էոցեն ժամանակաշրջանը, այնուամենայնիւ, յայտնի է, որ առաւել տարածուած եղած է իւրայի շրջանին մէջ։ Ծովաշուշանները ծովաստղի եւ ծովոզնիի ցեղակիցներ են եւ փշամորթներու տիպին կը պատկանին»,-կը տեղեկացնէ Լեւոն Եպիսկոպոսեան։ Աստղաշէնի այս հատուածէն վերցուած են աստղաձեւ ոսկրիկներու նմուշներ, որոնք ուղարկուած են հետազոտման՝ Հիւսիսային Եւրոպա ծովաշուշաններու մասնագէտի, որ այժմ կը փորձէ պարզել թէ անոնք նոր տեսակներ են, թէ՝ ոչ: Աստղաշէնի մէջ յայտնաբերուած այլ բրածոյ մնացորդներուն մաս կը կազմեն ծովաոզնիի շուրջբերանային հատուածը եւ նիզակակիր ծովաոզնիի բաւական մեծ փուշերը: Գտնուած են նաեւ ուսոտանիներու տեսակներ խիստ կողաւորուած խեցիներով: Աստղաշէնի ժայռահարթակը, ըստ էութեան, կը հանդիսանայ կոշտէն մինչեւ շատ կոշտ կենսաշերտ՝ ներառուած իւրայի ժամանակաշրջանի «ստանդարտ» կրաքարային 34 յաջորդականութեան մէջ, ինչ որ ընդհանուր առմամբ, բնորոշ է այս տարածաշրջանին[7]։
Տնտեսութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Բնակչութիւնը հիմնականին գիւղատնտեսութեամբ կը զբաղի` անասնապահութեամբ եւ հողագործութեամբ[8]: Համայնքը ապահուուած է ելեկտրական ուժով, առկայ է նաեւ գազամատակարարման համակարգ: Ջրամատակարարումը կը կատարուի համայնքի կողմէն` ինքնահոս եղանակով, համակարգը 2 ակունքներով կը սնուի: Գիւղին մէջ կը գործեն առեւտուրի 4 առարկաներ: Համայնքի տարածքին առկայ են 11 աղբիւրներ` Քարէ (այդ Քարէ աղբիւրի անունէն առաջացած է Քարաղբիւր անուանումը), Ալեքսանի, Պլպլան, Վերին, Նապաստակի, Վանուն, Ալիսանի, Քրամի, Վետանց, Ղշլաղէն եւ Մոսունց ծորին:
Փոխադրամիջոց[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Համայնքային ենթակայութեան ճանապարհները պատուած է խճով ու կոպճով, չմշակուած կապակցող նիւթերով: Փոխադրամիջոցային կապը կարգաւորուած է: Ուղեւորափոխադրումները կը կատարուին Պատարա-Ստեփանակերտ-Պատարա թիւ 112 եւ Խանցք-Ստեփանակերտ-Խանցք թիւ 123 միջշրջանային կանոնաւոր հանրակառքային երթուղիներով:
Պատմամշակութային Յուշարձաններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Համայնքի տարածքին կը գտնուին Ս. Գէորգ եկեղեցին (19-րդ դարու կէս), Ֆռանգիւլաց, Կապենխաչ, Չմանենխաչ, Երեք նահատակ սրբատեղիները, ինչպես նաեւ դամբարաններ (մ.թ.ա. 2-1 հազ), աղբիւր` 1930-էն: Աստղաշէնի մէջ հաշւառուած է 53 յուշարձան։ Ս. Գէորգ եկեղեցին կառուցուած է երեք կամարներու վրայ, ունի ուղղանկիւն հատակագիծ (չափերը՝ 17.3 x 8.4մ)[7]: Միանաւ բազիլիկա է՝ կառուցուած է 19-րդ դարուն: Ներկայիս վերանորոգուած է: Ծածկը թիթեղապատ է, տանիքը՝ թաղակապ: Միակ մուտքը հարաւային կողմէն կը բացուի[9]: Ունի 5 պատուհան, կը բացուին հարաւային, արեւելեան եւ արեւմտեան կողմերէն: Մուտքէն աջ, ագուցուած քարի մը վրայ արձանագրուած է.
|
1898 ամի 24 օքոստոսին եկաւ Հայրիգն կացաւ այս տեղենց | 
|
Եկեղեցւոյ բակին մէջ կան երկու ուշագրաւ խաչքարեր՝ բնորոշ 16-17-րդ դարերուն: 2007-ին «Սուրբ Գէորգ» եկեղեցին վերակառուցուեցաւ ամերիկահայ բարերարներ բժիշկ Յակոբ եւ տիկին Լուդովիկա Այնթապլեաններու հովանաւորութեամբ, Արմէն Էտուարտ Ղահրամանեանի եւ Բորիս Պետրոսեանի նախաձեռնութեամբ:
Գիւղի կեդրոնը կառուցուած է յուշարձան ` երկարութիւնը 7մ, լայնութիւնը 3.5մ, բարձրութիւնը 3.5մ, որ նուիրուած է Արցախեան պատերազմի ընթացքին զոհուած աստղաշէնցիներու յիշատակին, կառուցուած է կարմիր տուֆով, կամարակապ է, կեդրոնին վրայ հրեշտակ է՝ ձեռքին սուր, կամարներու վրայ զարդանախշեր են, վերի եւ վարի մասերուն կան արձանագրութիւններ:
Գիւղի սրբավայրերն էին` Փռունգիւլաց Սուրբը, Խաչին տակը կամ Կապէն Խաչը, Չիմանէն Խաչը, Յերէ նահատակը` Խաչին դոշը:
Գիւղի վերի մասին մէջ կայ քարանձաւ, որ տեղացիները «Սանգար» կ'անուանեն: Ժամանակին այնտեղ պեղումներ կը կատարուէին: Քարանձաւի մէջ կային նախնադարեան մարդոց ոսկորներ, որոնք ուսումնասիրուած են եւ անոնց մասին ըսուած է թէ հազարաւոր տարիներու պատմութիւն ունին այդ ոսկորները:
Աստղաշէնը Հայրենական մեծ պատերազմի ընթացքին[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Գիւղին մէջ կայ նաեւ Հայրենական մեծ պատերազմի ընթացքին նահատակուած 124 մարտիկներուն նուիրուած յուշարձան (1970-ական թուականներ.), որ կերտած է համագիւղացի Աբէլ Իսահակի Պետրոսեանը:
Աստղաշէնցիները Արցախեան պատերազմի ընթացքին[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Աստղաշէնի մէջ 1991-ին կազմաւորուած է կամաւորական խումբ, որ առանձին, ապա Բադարայի վաշտի կազմին մէջ մասնակցած է Ասկերանի (Նախիջեւանիկ, Խրամորթ), Մարտակերտի, Աղդամի, Քելբաջարի եւ այլ շրջաններու ինքնապաշտպանական եւ ազատագրական մարտերուն։ Աստղաշէնի հրամանատարները եղած են Վ. Ղազարեանը, Կ. Գասպարեանը, Ա. Եգորեանը, Յ. Անտոնեանը։ Գիւղէն զոհուած է 12 ազատամարտիկ[2]: Անոնց յիշատակի անկիւնը բացած են Աստղաշէնի դպրոցին մէջ, 21 Դեկտեմբեր 1994-ին: Գիւղի զոհուած ազատամարտիկներու պատուին՝ գիւղին մէջ զետեղուած է յուշարձան, որ կառուցուած է ՀՀ ՊՆ Վազգէն Սարգսեանի անուան ռազմական համալսարանի հրամանատար, ժեներալ-հազարաբետ, աստղաշէնցի Արմէն Ղահրամանեանի նախաձեռնութեամբ` 2009-ին:
Յայտնի աստղաշէնցիներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Գիւղի պատմութեան մէջ կարելի է նշել բազմաթիւ յայտնի անուններ.[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
- Ռոպերթ Քոչարեան- ՀՀ նախկին նախագահ,
- Կարէն Կարապետեան - ՀՀ վարչապետ,
- Լյովա Մնացականեան - Արցախի հանրապետութեան պաշտպանութեան նախարար,
- Նարինէ Աղաբալեան - Արցախի հանրապետութեան կրթութեան եւ գիտութեան նախարար,
- Արմրն Ղահրամանեան - Վազգէն Սարգսեանի անուան ռազմական յիմնարկի պետ,
- Ռիթա Մնացականեան – Արցախի հանրապետութեան Ազգային Ժողովի պատգամաւոր,
- Մովսէս Կարապետեան - գնդապետ,
- Անդրանիկ Ճաղարեան - տոքթոր-մասնագէտ,
- Ռոլանտ Գրիգորեան - ակադեմիկոս,
- Պաւէլ Անդրեան - վաստակաւոր ուսուցիչ,
- Սեդրակ Քոչարեան - գիտութիւններու թեկնածու, օգնական փրոֆէսօր,
- Էդիկ Ղահրամանեան - Ստեփանակերտի Շրջանային հիւանդանոցի գլխաւոր բժիշկ:
Հանրաճանաչ գիտնականներ․[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
- Անդրանիկ Ջումշուդի Ճաղարեան - բճշկական գիտութիւններու տոքթոր-մասնագէտ, սրտաբան (Երեւան), «Գրանդ պրի» եւ Ն.Ն.Բուրդենկոյի անուան մրցանակակիր:
- Ռոլանտ Անաստասի Գրիգորեան - Բժշկական գիտութիւններու տոքթոր-մասնագէտ (Երեւան), բազմաթիւ գիտական աշխատութիւններու հեղինակ:
- Բենիկ Մկրտիչի Մնացականեան - գիւղատնտեսական գիտութիւններու թեկնածու (Ուզբեկստան` Սամարղանդ):
- Երուանդ Յամբարձումի Անդրեան - անասնաբուծական գիտութիւններու թեկնածու (դոցենտ, Վորոշիլոգրադում):
- Միքայէլ Ներսեսի Առաքէլեան - բանահավաք, գիտաշխատող, «Նմուշներ Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդական բանահիւսութենէն» գիրքի եւ այլ աշխատութիւններու հեղինակ:
- Ժան Սերկէյի Անդրեան- գրականագէտ, հրապարակախօս, հասարակական գործիչ: (20.06.1996 թուական. Հետմահու, Ստեփանակերտի մէջ նշուեցաւ Ժանի ծննդեան 70-ամեանկը եւ որոշուեցաւ իր ծննդավայրի` Աստղաշէնի դպրոցը Ժան Անդրեանի անունով անուանել):
- Ռոպերթ Միքայէլի Ղահրամանեան - ԽՍՀՄ, ՀՀ եւ Արցախի գրողներու միութեան անդամ, բանահաւաք, բազմաթիւ գիրքերու հեղինակ, Արցախի արուեստի վաստակաւոր գործիչ:
- Սլավա Զաւէնի Պետրոսեան - դասախօս, թուաբանական գիտութիւններու թեկնածու:
- Իւրի Աւանեսի Ասրեան - դասախօս, պատմական գիտութիւններու թեկնածու, հնագէտ:
- Իւրի Յովսէփի Ջհանգիրեան - գիւղատնտեսական գիտութիւններու թեկնածու: Գիւղին իր մեծ օգնութիւնը ցուցաբերած է համագիւղացի Վիլէն Կարապետեանը: Անոր ջանքերով 2010-ին գիւղի արուեստի դպրոցը կառուցուեցաւ:
Պատկերասրահ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
-
Աստղաշէնի դպրոցի մուտքը -
Աստղաշէնի Ժան Անդրեանի անուան դպրոց -
Աստղաշէնի գիւղապետարանը -
Ս. Գէորգ եկեղեցւոյ ներսը -
Աղբիւր Աստղաշէնի մէջ -
Աստղաշէնի մարզադաշտը -
Գիւղի տեսարաններէն -
Աստղաշէնցի արհեստաւորը -
Աստղաշէնի յայտնի աստղաքարերը
Հետաքրքիր փաստեր[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
- 24 Օգոստոս 1898-ին Դաշբուլաղ ժամանեց Մկրտիչ Խրիմեանը: Գիւղին մէջ անոր ներկայութեան մասին կը վկայէ քարի մը վրայի գրութիւնը, որ կը պահուի դպրիան թանգարանին մէջ:[10]
- Աստղաշէնի ամենատարեց մարդը 2017-ի դրութեամբ Նունուֆար Իշխանի Պետրոսեանն է` ծնած է 1923-ին:
Ծանոթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
- ↑ «ԼՂՀ Աստղաշեն գյուղում բացվել է արվեստի դպրոց»։ https://armenpress.am։ Արմենպրես
- ↑ 2,0 2,1 Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ.1988-1994, Ե., ՀՀՀ, 2004, էջ 79-80։
- ↑ Բազմավեպ, (1989 թ)։ նախախորհրդային քարտեզներ։ էջ 204
- ↑ «ԱՐՑԱԽԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ՎԻՃԱԿԱԳՐԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆ»։ http://www.stat-nkr.am։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2018-04-08-ին
- ↑ «Աստղաշենի աստղային առեղծվածը»։ http://artsakhtimes.am
- ↑ «Աստղաշենի գաղտնիքները»։ https://medium.com
- ↑ 7,0 7,1 «Աստղաշեն. թե ինչ են հուշում ուսումնասիրությունները»։ http://www.karabakh-open.info։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2017-07-02-ին
- ↑ «Ասկերանի շրջանի Աստղաշեն գյուղի առօրյան»։ http://www.artsakhtv.am
- ↑ «Աստղաշենի տեսարժան վայրեր»։ http://ecovillage.am։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2021-06-16-ին
- ↑ Ջհանգիրյան Անյա (2015)։ Աստղաշենը և աստղաշենցիք։ Ստեփանակերտ: «Դիզակ պլյուս» հրատարակչություն։ էջեր 10 – 11
Աղբիւրներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
- Հ. Ղահրամեան Տեղեկատու Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետութեան վարչատարածքային միաւորներու սոցիալ տնտեսական բնութագրերու Երեւան Ճարտարագէտ 2015 էջ 33-34