Աղձնիք
Աղձնիքը, ըստ Մովսէս Խորենացիի (ըստ այլ ուսումնասիրողներու՝ Անանիա Շիրակացիի) «Աշխարհացոյցի», կը հանդիսանար Մեծ Հայքի երրորդ նահանգը։ Ասուրաբաբելական արձանագրութիւններուն մէջ կը յիշատակուի Ալզի, ուրարտական սեպագիր արձանագրութիւններուն մէջ՝ Ալզինի ձեւով։
Վարչական բաժանում[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Աղձնիքը բաղկացած էր հետեւեալ 11 գաւառներէն.
- Կեթիկ- կեդրոնը՝ ՞
- Տատիկ- կեդրոնը՝ ՞
- Ազնուաց ձոր- (Ազնուաց ձոր)- կեդրոնը՝ ՞
- Երխեթք (Երխէթք) կը կոչուէր նաեւ Խերխեթք (Խերխէթք)- կեդրոնը՝ Սղերթ
- Գզեղխ- կեդրոնը՝ Գզեղխ
- Սալնոյ ձոր- կեդրոնը՝ Սալնոյ ձոր
- Սանասունք կը կոչուէր նաեւ Սասուն- կեդրոնը՝ Սանասուն
- Քաղ- կեդրոնը՝ Քղիմար
Աշխարհագրութիւն եւ Երկրաբանութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Աղձնիքը կը գտնուէր Արեւմտեան Տիգրիսի եւ Հայկական Տաւրոսի միջեւ, մօտ 18.000 քմ2 տարածութեամբ եւ ունէր 10 գաւառ։
Ի տարբերություն նախորդող երկու նահանգների (Բարձր Հայքի ու Ծոփքի) Աղձնիքի տարածքը քանիցս ենթարկուած է տարածքային վերափոխումներու։ Ան հիւսիսէն սահմանակից է Ծոփքին և Տուրուբերանին, արեւելքոէն Մոկքին և Կորճայքին, իսկ հարաւէն Հիւսիսային Միջագետքի եզրին գտնուող՝ Հայոց Միջագետքին[1]։ Նահանգը կը գտնվուէր Տիգրիսի աւազանին մէջ, եւ որ կը կազմէր անոր հարաւային եզրագիծը։ Աղձնիքի հիւսիսարեւելեան հատուածը Հայկական Տաւրոսի լեռնաբազուկներու վրայ էր եւ ցրտաշունչ ձմեռներ կ'ունենար։ Իսկ հարաւարեւմտեան հատուածը հարթավայրային էր և կիսաանապատային կլիմա ունէր։
Բնական պայմաններով կը բաժնուի երկու հակադիր մասերու՝ հիւսիսային, որ Հայկական Տաւրոսի շրջանի մէջ ունի դաժան կլիմա, եւ հարաւային, որուն կլիման տաք է, մակերեւոյթը՝ հարթավայրային։
Դաշտային մասերն էին Անգեղտուն (Քեղ), Նփրկերտ եւ Աղձն (Արձն, Արզն) գաւառները, իսկ լեռնային մասին մէջ՝ Կեթիկ, Տատիկ, Ազնուաց ձոր, Երխեթք, Գզեղխ, Սալնաձոր եւ Սանասունք (Սասուն) գաւառները։
Արտաշէսեաններու եւ Արշակունիներու օրով Աղձնիքը Մեծ Հայքի չորս բդեշխութիւններէն մէկն էր։ Աղձնիքի խոշոր կեդրոն Տիգրանակերտը «արքունի քաղաք» էր եւ ունէր ներքին ինքնավարութիւն։ Քաղաքը կը կառավարէր թագաւորի նշանակած քաղաքապետը՝ «շահապը»։
Աղձնիքը հարուստ էր գետերով ու աղբիւրներով, յայտնի էր իր երկաթի ու կապարի հանքերով եւ նաֆթով։ Զարգացած էր խաղողի մշակութիւնը, գինեգործութիւնը եւ անասնապահութիւնը։
Պատմութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Միջնադարու սկիզբը
Մծբինի 40-ամեայ դաշնագրի (298) համաձայն Աղձնիքի դաշտային մասը (Անգեղ-Տուն, Նփրկերտ, Աղձն) առնուեցաւ հռոմէական բանակի հսկողութեան տակ։ Մեծ Հայքի 387-ի բաժանումէն ետք Աղձնիքը, բացառութեամբ Աղձն գաւառի, անջատուելով Հայքէն, անցաւ Արեւելեան Հռոմէական կայսրութեանը որպէս առանձին վարչական միաւոր՝ Մեծ Ծոփք անունով, իսկ Աղձնը մնաց որպէս բդեշխութիւն եւ ենթարկուեցաւ Սասանեան Իրանին։ Սասանեաններու աւերած Տիգրանակերտի տեղին մէջ հռոմէացիները կառուցեցին Մարտիրոպոլիս բերդաքաղաքը, որ Աքբա, Ափում եւ այլ ամիրութիւններու հետ միասին կը պահպանէին կայսրութեան սահմանագիծը Սասանեաններու ներխուժումէն։
Մեծ Հայքի 591-ի բաժանումէն ետք Աղձնիքի ամբողջ տարածքն անցաւ Բիւզանդական կայսրութեանը եւ միացաւ Վերին Միջագետք պրովինցիային, սակայն 630-էն ետք վերականգնուեցան նախկին սահմանները։
Արաբական տիրապետութեան շրջան
Աղձնիքի վիճակն արմատապէս փոխուեցաւ արաբական նուաճումներէն ետք (640-650), երբ դաշտավայրային մասին մէջ հաստատուեցաւ արաբական Տիար-ռապիա ցեղը։
VIII դարուն վերջին Աղձնիքին մէջ ստեղծուեցաւ արաբական ամիրայութիւն։ Հայութիւնը մնաց Աղձնիքի լեռնային մասին մէջ՝ շարունակելով իր ձեռքին պահել Հայկական Տաւրոսէն դէպի Միջնաշխարհը տանող լեռնանցները։
Գրականութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ինճիճեան Ղ., Ստորագրութիւն Հին Հայաստանեայց, Վնտ., 1822
Հիւպշման Հ., Հին Հայոց տեղւոյ անունները, Վեն., 1907
Երեմեան Ս. Տ., Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»ի, Երեւան, 1963
Յակոբեան Թ. Խ., Հայաստանի պատմական աշխարհագրութիւն, Երեւան, 1968
Յարութիւնեան Բ. Ն., Մեծ Հայքի վարչա-քաղաքական բաժանման համակարգն ըստ «Աշխարհացոյց»ի
- ↑ «Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, Թ.Խ. Հակոբյան, Ստ.Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ.Խ. Բարսեղյան - Հայոց Միջագետք»։ www.nayiri.com։ արտագրուած է՝ 2022-03-12