Ցիռ

Ցիռ (լատ.՝ Equus hemionus)’ տեսակ մը ձիերու ընտանիքէն։ Արտաքինապէս շատ կը նմանի էշի, բայց ունի նաեւ բաւական ընդհանուր գծեր ձիի մը հետ, որուն պատճառաւ ցիռը յաճախ կը կոչուի կիսաէշ։

Եղած եւ ներկայ գետաններու քարտէսը Equus hemionus

Բնութագիր

Առաջին անգամ նկարագրուած է 1775 թուականին։

Երկրաբանական ժամանակագրութեան մէջ ծանօթ է Պլեիսթոսինի սկիզբէն ի վեր Կեդրոնական Ասիոյ մէջ։ Ուշ Պլեիսթոսինի ժամանակ ան մաս կը կազմէր մամոնտեան բուսականութեան եւ կը հանդիպէր Հիւսիսային Ասիոյ հսկայ տարածքներուն Կովկասէն մինչեւ Ճափոն ու Արկտիկական Սիպերիա (Պեքիչէվ Կղզի):

Ցիռին մարմնի երկարութիւնն է 175-էն 200 սմ, պոչին երկարութիւնը մօտ 40 սմ, բարձրութիւնը ուսերուն մակարդակին վրայ (մէջքին վրայ) 125 սմ, կշիռը 400-էն 500 քկ։ Ասոնց ցուցանիշներով ասիկա քիչ մը աւելի մեծ է, քան բնական տնային էշը։ Սեռային Երկձեւութիւնը չափերուն մէջ թոյլ կերպով արտայայտուած է։ Տնային Ձիէն կը տարբերի աւելի համաչափ գլուխով մը՝ երկար ականջներով (17-էն 25 սմ) եւ աւելի բարակ ոտքերով մը՝ նեղ, երկարած կճղակներով։ Ամառը մազածածկոյթը կարճ է, խիտ կերպով կը փակչի մորթին, ձմեռը մազերը աւելի երկար են եւ ոլորուն։ Վիզին վերի կողմը զարգացած է կարճ, կանգնած մանէ մը, որ կը ձգուի ականջներէն մինչեւ մեջքը. «ճակատի մազեր»ը, որ բնորոշ է տնային ձիուն, գոյութիւն չունի։ Պոչը կարճ է, բարակ, երկար մազերու փունջով մը վարի մասին մէջ։

Մարմնին, վիզին եւ գլխուն ընդհանուր գոյնը աւազագոյն-դեղին է զանազան նիւաններով եւ հագեցուածութեամբ, երբեմն հասնելով կարմրա-դարձ մոխրագոյն նիւաններու։ Մէջքին եւ պոչին միջին գիծին երկայնքին կը գնայ նեղ մութ գիծ մը։ Մանէն եւ ականջներուն ծայրերը մուգ դարձած են։ Պոչին վերջաւորութեան երկար մազերը սեւ կամ սեւ-դարձ գոյնի են։ Մարմնին եւ վիզին ներքեւի մասը, գլխուն ծայրը, վերջոյթներուն ներքին մասերը եւ պոչին շրջակայքը բաց են, գրեթէ ճերմակ։

Տարածում

Նախկին ԽՍՀՄ-ի տարածքին պատմական ժամանակաշրջանին ապրած է Ուքրանիոյ տափաստաններուն մէջ, Հիւսիսային Կովկասի, Արեւմտեան Սիպերիոյ հարաւը եւ Անդրբայկալը։ Դեռ 19-րդ դարուն տարածուած էր Ղազախստանի, Թուրքմենիստանի եւ Ուզբեկիստանի մէջ։ 20-րդ դարու սկիզբը կը հանդիպէր Թուրքմենիստանի հարաւը եւ Ղազախստանի արեւելքը, երբեմն կը մտնէր Մոնկոլիոյ տարածքէն հարաւ-արեւելեան Անդրբայկալ։ Բաբուրնամէն նկարագրած է ցիռերու բնակչութիւնը արդի Աֆղանիստանի տարածքին մէջ(Քապուլի Շրջան)։

Բնակութեան Միջավայր

Բնորոշ բնակիչ է չոր հարթավայրային անապատներու եւ կիսաանապատներու, Թուրքմենիստանի մէջ կը պահէ կիսա-անապատային հարթավայրերուն եւ բլուրներու մեղմ լանջերուն վրայ ծովու մակերեսէն 300-600 մեթր բարձրութեան։ Լայնարձակ տարածութիւններէ կը խուսափի չամրացուցուած կամ թոյլ ամրացուած աւազներէն։ Հիւսիսային Չինաստանի մէջ նախընտրութիւն կու տայ նախալեռներու չոր տափաստաններուն եւ քարքարոտ անապատներուն։

Ընտելացում

ՏՆԹ-ի արդի հետազօտութիւնները կը հաստատեն, որ այժմու բոլոր տնային էշերը ափրիկեան էշի սերունդներն են։ Գենեթիքական հետազօտութիւններու արդիւնքներուն համաձայն կազմուած տոհմածառը յստակօրէն կը բաժնէ էշերը ափրիկեան եւ ասիական ճիւղերու։ Ցիռերը կը պատկանին անոնցմէ երկրորդին։ Հարցը, թէ արդեօք ցիռը կը հնազանդի ընտելացման եւ արդեօք ասիկաարդէն իսկ յաջողած է անցեալին, եռանդուն կերպով կը քննարկուի։ Ոմանք Միջագետքի հին ցցուածքներուն վրայ պատկերուած գազանները ոչ ձի կը նկատեն, ոչ ալ էշ, եւ եզրակացութիւն կը կատարեն, թէ խօսքը ցիռերու մասին է, որոնց հին շումերները եւ աքքատները գիտէին ընտելացնել եւ լծել կառքերուն։ Ամէն պարագայի, ցիռերու ընտելացման բոլոր փորձերը, որոնք նոր ժամանակներուն կատարուած են, յաջողութիւն չեն ունեցած։ Աւելի հաւանական կը համարուի, որ Միջագետքի մէջ ընտելացուած է ափրիկեան էշը (որ իր անուան հակառակ կը հանդիպէր նաեւ Առաջաւոր Ասիոյ մէջ)։ Թէլ Պրաքի մէջ կատարուած պեղումներուն ի յայտ բերին տնային էշի եւ ցիռի հիպրիտներու ոսկորներ, որոնք կը գործածուէին որպէս քաշող անասուններ Ք.Ա. 4-3-րդ հազարամեակներուն, մինչեւ ձիու տարածումը։ Այսօրուան ցիռերը կ՚ընտելանան մարդոց հետ անազատութեան մէջ, բայց ձեռնահաս չեն դառնար։