Տապեղ
Տապեղ[1][2] (հին յուն․՝ τάβλα (tábla))‘ յունահռոմէական յատուկ տապեղի խաղ է։ Կը համարուի արդի նարտի ուղղակի նախորդը։
Պատմութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Ըստ ստուգաբանութիւններուն Իսիտոր Սեւիլեանին, թապուլա առաջին անգամ յօրինեց յոյն զինուոր մը Տրովադայի պատերազմին՝ Ալեան անունով[3][4]։ «τάβλη»-ի հնագոյն պահպանուած նկարագրութիւնը բերուած է Ագաթիասին (Ք.Ա. VI դար) աշխատութեան մէջ, որ նուիրուած է բիւզանդական կայսր Զենոնին (մօտաւորապէս 474-475; 476-491)։ Ան կը նկարագրէ խաղ մը, որուն մէջ Զենոնի դիրքը կը փոխուի ուժեղէն մինչեւ շատ թոյլ անյաջող նետումէն ետք խաղաքարերուն[5]։ Այս նկարագրութեամբ XIX դարուն Պէք Տէ Ֆուքուրէն կարողացաւ վերականգնել խաղի կանոնները[5][6]։ Խաղը կը խաղային տախտակի վրայ, որ գրեթէ նոյնն էր արդիական նարդիի տախտակին հետ՝ 24 կէտերով, 12-ական ամէն կողմը։ Երկու խաղացողները ունէին 15 հատիկ իրարմով եւ կը շարժէին զանոնք հակառակ ուղղութիւններով տախտակին շուրջը, երեք խաղաքարերու (զառերուն) նետումներով։ Մրցակիցը կարող էր զարնել հատիկները, որոնք կանգնած էին տախտակին վրայ մէկ առ մէկ:. Այդպիսի հատիկի զարնումը, զայն խաղին մէջ վերադարձնելը եւ քայլէ զերծ մնալը (ձեռք քաշելը) ունէին նոյն կանոնները, ինչպէս հիմա։ Արդիական նարտիէն մէկ տարբերութիւնն էր երրորդ խաղաքարի գործածութիւնը եւ երկրորդը՝ տախտակէն դուրս հատիկներու խաղին մասնակից դարձնելը, այլ ոչ թէ առաջին կէտէն:
Ակաթիասի նկարագրութեան մէջ կայսր Զենոն սպիտակ հատիկներ ունէր (նկարին մէջ կարմիրներ)՝ եօթը հատիկ մէկ կէտի վրայ, երկու հատիկ երեք կէտերու վրայ եւ մէկական հատիկ երկուքին վրայ։ Զենոն նետեց երեք խաղաքարերը եւ անոնց վրայ ելան 2, 5 եւ 6։ Ինչպէս նարտի խաղին մէջ, Զենոն չէր կրնար հատիկները շարժել դէպի մրցակիցին երկու կամ աւելի հատիկներով գրաւուած կէտերը։ Երեք հատիկները գործածելու միակ միջոցն էր բաժնել երեք խումբերը, որոնք կազմուած էին երկու հատիկներէ եւ այսպիսով զանոնք խոցելի ընել մրցակիցին քայլին դիմաց[5][7]։
Տապեղը, ամենայն հաւանականութեամբ, յառաջացած է Ludus Duodecim Scriptorumի խաղի զարգացման արդիւնքով, որուն մէջ *կար* եւս մէկ շարք *կէտեր* կեդրոնին մէջ[6]։
«τάβλη» բառը մինչեւ հիմա կը գործածեն նարտին նշելու համար Յունաստանի մէջ[8], նաեւ Թուրքիայի մէջ (որպէս թաւլը) եւ Ռումանայի մէջ (որպէս թապլա), այս երկիրներուն մէջ նարտին կը մնայ ժողովրդական խաղ մը քաղաքային հրապարակներուն եւ սրճարաններուն մէջ։
Ծանօթագրութիւններ
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]- ↑ «Նոր Բառգիրք Հայ-անգլիարէն, Հայր Մատաթեայ Վարդապետ Պետրոսեան - տապեղ»։ www.nayiri.com։ արտագրուած է՝ 2025-03-08
- ↑ «Հայերէն արմատական բառարան, Հրաչեայ Աճառեան - տապեղ»։ www.nayiri.com։ արտագրուած է՝ 2025-03-08
- ↑ The Etymologies of Isidore of Seville (անգլերեն)։ Cambridge University Press։ 2006-06-08։ ISBN 978-1-139-45616-6
- ↑ O'Brien O'Keeffe Katherine, Orchard Andy, Orchard Andy (2014)։ Latin Learning and English Lore (Volumes I & II): Studies in Anglo-Saxon Literature for Michael Lapidge։ Toronto Old English Studies։ Toronto: University of Toronto Press։ ISBN 978-0-8020-8919-9
- ↑ 5,0 5,1 5,2 https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-hellenic-studies/article/abs/zenos-game-of-ap-ix-482/AF1E7C210F75888284A6A5FA8266F231
- ↑ 6,0 6,1 https://www.cambridge.org/core/journals/greece-and-rome/article/abs/roman-board-games-ii/BAFA36666BC228C47B1E6E8025D38C51
- ↑ Bell R. C. (2012-04-30)։ Board and Table Games from Many Civilizations (անգլերեն)։ Courier Corporation։ ISBN 978-0-486-14557-0
- ↑ Koukoules, Phaidon. Vyzantinon Vios kai Politismos — Աթէնքի Ֆրանսական Ինստիտուտի ժողով, 1948. — Թ. 1