Վանանդ (գաւառ)

Վանանդ, Այրարատի գաւառներէն մէկն է, կը կոչուի նաեւ Անփայտ Բասեան (Անփայտ Բասեան) կամ Վերին Բասեան (Վերին Բասեան), գաւառ Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգին մէջ, Ախուրեան գետի հովիտին մէջ^[1]^[2]։

Սահմաններ եւ տարածք

Հիւսիսէն Զարիշատի լեռներով սահմանակից էր Գուգարքի Ջավախքին, արեւելքէն Եղնախաղի պարով եւ Կարսի սարահարթով՝ Այրարատի Աշոցք եւ Շիրակ, հարաւէն՝ Արշարունիքի (Երասխաձոր) եւ Մեծրաց լեռներով՝ Աբեղեանք գաւառներուն։ Արեւմուտքէն Կարմիր Փորակ լեռնաշղթայով կը բաժնուէր Տայքի Պարտիզաց փոր, Բերդաց փոր, Կող եւ Գուգարքի Արտահան գաւառներէն^[1]^[3]։

Կլիմայ

Վանանդ գաւառը ունի զով, առողջարար կլիմայ։ Ձմեռը խստաշունչ է, միջին ջերմաստիճանը կը հասնի – 20°–ի^[1]^[3]։

Հողեր

Հիւսիսային եւ Կեդրոնական շրջանները կը զբաղեցնէ վարելահողերով եւ խոտառատ մարգագետիններով հարուստ Կարսի սարահարթը^[1]^[3]։

Գիւղատնտեսութիւն

Վանանդը հին ժամանակներէն յայտնի եղած է որպէս հացահատիկի (հիմնականին մէջ՝ ցորեն) մշակման կեդրոն^[1]^[3]։

Անտառներ

Վանանդի հարաւային մասը պատուած է խեժատու ծառատեսակներու (հիմնականին մէջ՝ մայրի) անտառներով^[1]^[3]։

Ջրագրութիւն․ գետեր, լիճեր

Վանանդ գաւառով կը հոսին շարք մը գետեր։ Ախուրեանի վերին հոսանքին մէջ կան ճահճուտներ։ Վանանդով կը հոսին նաեւ Ախուրեանի քանի մը վտակներ, որոնցմէ նշանաւոր է Մեծագետը (այժմ՝ Չըլտըր)։ Հիւսիսային սահմանին է Ծովակ (Չըլտըր) լիճը^[1]^[3]։

Պատմութիւն

Վանանդի տարածքը մ.թ.ա. 9-րդ դարու վերջաւորութեան Հայոց Վանի թագավորութեան կամ Արարատ–Ուրարտուի մեծ արքայ Մենուա Ա.-ը միացուցած է Ուրարտուին։ Արձանագրութիւններուն մէջ կը յիշատակուի Ախուրեան քաղաքը, որ հաւանաբար ներկայիս Սարիղամիշն է։ Հետագային Վանանդը յաջորդաբար մտած է յաջորդ հայկական պետականութիւններու՝ Երուանդունիներու, Արտաշէսեաններու եւ Արշակունիներու հայոց թագաւորութիւններու մէջ։ Սկիզբը Բասեն գաւառի հետ կազմած է մէկ վարչական միաւոր։ Վաղ միջնադարուն Վանանդի մէջ իշխած են Վանանդեցի (Վանանդեան) նախարարական տոհմի երկու ճիւղերը։ Մեծ Հայքի 387 թուականի բաժանումէն ետք Վանանդը գտնուած է Սասանեան Պարսկաստանի գերիշխանութեան ներքոյ՝ դեռեւս պահպանուած հայկական թագաւորութեան, ապա մարզպանութեան կազմին մէջ։ Մեծ Հայքի 591 թուականի բաժանմամբ անցած է Բիւզանդական կայսրութեան։ 7-րդ դարու կէսին Վանանդը նուաճած են արաբները։ Ան մտած է Արմինիա ոստիկանութեան Երրորդ Արմինիա մարզին մէջ։ 8-րդ դարու վերջաւորութենէն Վանանդը դարձած է հզօրացող Բագրատունիներու ժառանգական տիրոյթը, 885 թուականէն մտած է անոնց թագաւորութեան մէջ։ 961 –1065 թուականներուն եղած է Կարսի թագաւորութեան կեդրոնական գաւառը։ Այնուհետեւ, կեդրոնի՝ Կարս քաղաքի անունով աւելի յաճախ կոչուած է Կարսի գաւառ։ Այս ժամանակաշրջանին Վանանդի հարաւային մասը կոչուած է Փորակ կամ Կարմիր Փորակ։ 1065 թուականին Վանանդը նուաճած են սելճուկեան թուրքերը։ Բնակչութեան մէկ մասը հարկադրուած գաղթած է Կիլիկիա (ուր հիմնադրած են Կարս բերդավանը) եւ Գամիրք (Կապադովկիա)։ 1118 թուականին Վանանդը մտած է Կարսի սելճուկեան ամիրայութեան մէջ։ 1206 թուականին հայ–վրացական միացեալ զօրքերը ազատագրած են գաւառը։ 1236 թթուականին Վանանդը աւերած են մոնղական նուաճողները։ Հետագային, Վանանդը նուաճած են Լենկթեմուրը, կարա-կոյունլուները եւ ակ-կոյունլուները։ 16-17-րդ դարերուն Վանանդը տուժած է թուրք–պարսկական պատերազմներէն։ Շահ Աբբաս I-ի կազմակերպած բռնագաղթի (1604) ժամանակ Վանանդի հայ բնակչութեան զգալի մասը քշուած է Պարսկաստան։ 1639 թուականի պայմանագիրով Վանանդը անցած է օսմանեան Թուրքիային։ Մինչեւ 19-րդ դարու առաջին քառորդը Վանանդը մտած է Կարսի եւ Չըլտըրի փաշայութիւններուն մէջ։ 19-րդ դարու կէսէն եղած է էրզրումի վիլայէթի կազմին մէջ։ 1828 թուականին եւ 1855 թուականին Վանանդը գրաւած են ռուսական զօրքերը։ 1828–1830 թուականներուն Վանանդի հայ բնակչութեան զգալի մասը գաղթած է եւ հաստատուած է Արեւելեան Հայաստանի մէջ (մեծ մասամբ՝ Շիրակի մէջ)։ 1878 թուականին Վանանդը անցած է Ռուսաստանին։ Մտած է Կարսի մարզին մէջ, բաժնուած ըլլալով Սողանլուղի (Թախթա), Կարսի, Զարիշատի (Կարսի օկրուգ) եւ Չըլտըրի (Արտահանի օկրուգ) տեղամասերու։ 1918–1920 թուականներուն Վանանդը Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան կազմին մէջ էր։ Սակայն 1920 թուականին տեղի ունեցած ռուս–թրքական համատեղ ռազմական ուժի գործադրման հետեւանքով Վանանդը փաստացի՝ տէ–ֆակտօ գրաւուեցաւ Թուրքիոյ կողմէ։ Այնուհետեւ, 16 Մարտ 1921–ի Մոսկուայի տուս–թրքական եղբայրութեան պայմանագիրով եւ նոյն թուականին Խորհրդային Հայաստան կոչուող անիրաւազօր վարչա–քաղաքական միաւորին պարտադրուած 13 Հոկտեմբերի Կարսի պայմանագիրով Վանանդ գաւառը՝ Կարսի մարզի մնացած տարածքներու եւ Երեւանի նահանգի մէկ մասը կազմող Սուրմալուի գաւառին հետ միասին Ռուսաստանի կողմէ, իբրեւ թէ իրաւաբանօրէն՝ ըստ օրէնքի յանձնուեցաւ Թուրքիոյ^[1]^[3]։

Բնակավայրեր

Հայկական աղբիւրները Վանանդի մէջ կը յիշատակեն բազմաթիւ բնակավայրեր, որոնցմէ յատկապէս նշանաւոր են Կարս եւ Սարիղամիշ քաղաքները, Զարիշատ աւանը, Իջեւանէն, Գոմաձոր, Դրաշպետ, Ոթմուս եւ այլ գիւղերը^[3]։

Բնակչութիւն

Չնայած անվերջ պատերազմներուն եւ գաղթերուն, 20-րդ դարու սկիզբը հայ բնակչութիւնը մեծամասնութիւն էր Վանանդի մէջ։ 1918 թուականին հայաբնակ էին Աղջաղալա, Պազըրգան, Պայպուրդ, Պայկարա, Պեկլի-Ահմետ, Պերնա (Պեռնա), Պոզղալա, Պուլանըխ, Կեադիկ–Սաթլմիշ, Կեարմալի, Տիուտալի, Տոլպանտ, Զայիմ, էսկիղազի, Խանի գիւղ (Խանիքոյ), Խասչիֆթլիկ, Խոթանլի, Ղարախաչ (Կարախաչ), Ղարաղալա, Մասրա (Մազրա), Պարգետ Մեծ, Պարգետ Փոքր, Չերմալի, Չիքիրղան, Սարիղամիշ (Ստորին եւ Վերին), Սոգութլիապատ, Սոգութլի-Բրուտ, Օրթաղալա, Օրթաքիլիսա աւաններն ու գիւղերը^[1]^[3]։ Հայ–թրքական երկու պատերազմներու՝ 1918 թ․ առաջին հայ–թրքական պատերազմի եւ 1920 թ․ երկրորդ հայ–թրքական պատերազմի, յատկապէս՝ 1920 թուականին տեղի ունեցած ռուս–թրքական համատեղ ռազմական ուժի գործադրութեան հետեւանքով Վանանդի հայ բնակչութիւնը զանգուածաբար գաղթեց այդ հինաւուրց հայկական գաւառէն եւ վերաբնակեցաւ ներկայիս Արեւելեան Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքին մէջ^[1]։

Անուանումի յիշատակութիւններ եւ ստուգաբանութիւն

Վենետիկի Մխիթարեան հայրերէն Ղուկաս Ինճիճեանը Վանանդ անունը կու տայ երկու տարբերակով․ Վանանդ եւ Վանանտ․ «Ուրեք ուրեք գրի Վանանդ, որպէս առ Յովհաննու կաթողիկոսի. * Շրջէր (Ոգբա) ընդ կողմամբ Վանանտայ. անդ ապա հասեալ ՚ի վերայ Կամսարականն հանդերձ ազատօքն Վանանտայ` կոտորեցին սպառսպուռ զզօրս նորա»^[4]։

Ըստ Հայոց Պատմահայր Մովսէս Խորենացիի՝ Վանանդը կոչուած է Վընդի կամ Վունդի անունով՝ «յանուն Վընդայ», որ հայոց Արշակ կամ Վաղարշակ արքայի օրոք՝ անջատուելով պուլղարացիներէն՝ կու գայ, կը բնակի այս գաւառին մէջ, որ նախապէս կոչուած է Անփայտ Բասեն, եւ Վերին Բասեն^[5]։

Իջանէ ՚ի տեղիս խոտաւէտ մերձ ՚ի սահմանն Շարայի. զոր հինքն Անփայտ եւ Վերին Բասեն կոչէին. իսկ յետոյ վասն հատուածին Վըղնդուր բուղկարայ Վընդայ` բնակելոյ ՚ի տեղիս, յանուն նորա անուանեցաւ Վանանդ. եւ անուամբ շինիցն յանուն եղբարց եւ զարմից նորա անուանեալ կոչին մինչեւ ցայժմ։

- Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց, Գիրք Բ., գլուխ 6։^[6]

Այս տեսակէտը կը պաշտպանէ Մխիթարեան միաբանութեան նշանաւոր հայագէտներէն՝ պատմաբան եւ աշխարհագէտ Ղուկաս Ինճիճեանը։ Ըստ որուն, այդ տեսակէտի օգուտին կը խօսի այն փաստը, որ Խորենացիի «Աշխարհագրութեան» օրինակներէն մէկուն մէջ Վանանդ գաւառը գրուած է «Վանդ» ձեւով^[4]։

Արիստակէս Լաստիվերացին իր Պատմութեան Բ. գլուխին մէջ Վանանդ գաւառը անուանած է «Փորակ».

Անցանէ ընդ Բասեանն եւ հասանէ ՚ի Վանանդ. կամ ՚ի Փորակ։

- Արիստակէս Լաստիվերացի, Պատմութիւն, գլուխ Բ.։

Գրականութիւն

Մովսէս Խորենացի, Հայոց պատմութիւն, Երեւան, 1968։
Աշխարհացոյց Մովսէսի Խորենացւոյ, Վենետիկ, 1881։
Ինճիճեան Ղուկաս, Ստորագրութիւն Հին Հայաստանեայց, Վենետիկ, 1822։
Ալիշան Ղեւոնդ, Այրարատ, Վենետիկ, 1890։
Երեմեան Սուրէն Sիգրանի, Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, Երեւան, 1963։

Ծանօթագրութիւններ

↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 Հայաստանի եւ յարակից շրջաններու տեղանուններու բառարան։ Թ.Խ. Յակոբեան, Ստ.Տ. Մելիք-Բախշեան, Հ.Խ. Բարսեղեան։ Երեւանի Համալսարանի Հրատարակչութիւն, Երեւան, 1998, Հատոր 4, Էջ 753։
↑ Վանանդ։ Հեղինակ՝ Գեղամ Պատալեան Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 11, էջ 267։
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 ^3,7 ^3,8 Վանանդ։ Հեղինակ՝ Գեղամ Բադալեան։ Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 11, էջ 268։
↑ ^4,0 ^4,1 Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց։ Ղուկաս Ինճիճեան։ Վենետիկ, 1822։
↑ https://digilib.aua.am/book/1345/1611/11083/%D4%B1%D5%B5%D6%80%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%BF
↑ Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց, Գիրք Բ., գլուխ 6։

[ReferenceA-1] 1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 Հայաստանի եւ յարակից շրջաններու տեղանուններու բառարան։ Թ.Խ. Յակոբեան, Ստ.Տ. Մելիք-Բախշեան, Հ.Խ. Բարսեղեան։ Երեւանի Համալսարանի Հրատարակչութիւն, Երեւան, 1998, Հատոր 4, Էջ 753։

[2] Վանանդ։ Հեղինակ՝ Գեղամ Պատալեան Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 11, էջ 267։

[ReferenceB-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 ^3,7 ^3,8 Վանանդ։ Հեղինակ՝ Գեղամ Բադալեան։ Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 11, էջ 268։

[ReferenceC-4] 4,0 ^4,1 Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց։ Ղուկաս Ինճիճեան։ Վենետիկ, 1822։

[5] ttps://digilib.aua.am/book/1345/1611/11083/%D4%B1%D5%B5%D6%80%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%BF

[6] Մովսէս Խորենացի, Պատմութիւն Հայոց, Գիրք Բ., գլուխ 6։

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]