«Կրիաներ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 28. Տող 28.
'''Կրիաներ''' (<small>[[լատիներէն]]՝</small> Testudines) [[սողուններ]]ու դասին պատկանող զրահաւոր ցամաքի եւ ջուրի կենդանիներ են։ Կը տարածուին համարեայ ամբողջ [[երկրագունդ]]ով մէկ։ Յայտնի է, որ կրիաները գոյութիւն ունեցած են 220 միլիոն տարի առաջ<ref name="Li-etal">{{Harvnb|Li|Wu|Rieppel|Wang|2008}}</ref> եւ կը հանդիսանան սողուններու դասի ամենէ հին խումբը, աւելի հին, քան [[մողէզներ]]ու, օձերու կամ [[կոկորդիլոսներ]]ու խումբերը։
'''Կրիաներ''' (<small>[[լատիներէն]]՝</small> Testudines) [[սողուններ]]ու դասին պատկանող զրահաւոր ցամաքի եւ ջուրի կենդանիներ են։ Կը տարածուին համարեայ ամբողջ [[երկրագունդ]]ով մէկ։ Յայտնի է, որ կրիաները գոյութիւն ունեցած են 220 միլիոն տարի առաջ<ref name="Li-etal">{{Harvnb|Li|Wu|Rieppel|Wang|2008}}</ref> եւ կը հանդիսանան սողուններու դասի ամենէ հին խումբը, աւելի հին, քան [[մողէզներ]]ու, օձերու կամ [[կոկորդիլոսներ]]ու խումբերը։


Կրիաները կը սերին ցամաքային հնագոյն, անհետացած սողուններու մէկ ճիւղէն՝ կատիլոզաւրերէն։ Դարաւոր զարգացման ընթացքին, անոնցմէ շատերը՝ աստիճանաբար, ընտելացած են անուշահամ ջուրերուն եւ ծովերուն մէջ ապրելու պայմաններուն։ Այժմ յայտնի է կրիաներու 210 տեսակ, որոնցմէ երեքը` [[Միջերկրածովեան կրիաներ|միջերկրածովեան]], կասպիական եւ ճահճային կրիաները, զորս կը հանդիպինք [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանի]] տարածքին։
Կրիաները կը սերին ցամաքային հնագոյն, անհետացած սողուններու մէկ ճիւղէն՝ կատիլոզաւրերէն։ Դարաւոր զարգացման ընթացքին, անոնցմէ շատերը՝ աստիճանաբար, ընտելացած են անուշահամ ջուրերուն եւ ծովերուն մէջ ապրելու պայմաններուն։ Այժմ յայտնի է կրիաներու 210 տեսակ, որոնցմէ երեքը` [[Միջերկրածովեան կրիաներ|միջերկրածովեան]], կասպիական եւ ճահճային կրիաները, զորս կը հանդիպինք [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանի]] տարածքին։<br />



Կրիաները երկարակեաց կենդանիներ են։ Առանձին տեսակներու կեանքի տեւողութիւնը կը հասնէ մինչեւ 120 տարի։ Ամենաերկարակեացները, կրնան ապրիլ մինչեւ 170 տարի։
Կրիաները երկարակեաց կենդանիներ են։ Առանձին տեսակներու կեանքի տեւողութիւնը կը հասնէ մինչեւ 120 տարի։ Ամենաերկարակեացները, կրնան ապրիլ մինչեւ 170 տարի։
Տող 34. Տող 35.
[[Պատկեր:SmithTestudoSkeletonTagged.PNG|մինի|ձախից|400px|Կրիայի կմախքը <br />1՝ գանգ; 2՝ վիզի ողեր; 3՝ թիակներ; 4՝ ուսոսկր <br />5՝ արմունկոսկր; 6՝ բազկոսկր; 7՝ մեծ մատ<br />8՝ միջնամատ; 9՝ ճկոյթ; 10՝ մարմինի ողեր <br />11՝ փորի զրահ; 12՝ կոնք; 13՝ պոչի ողեր <br />14՝ փոքր ազդրոսկր; 15՝ մեծ ազդոսկր]]
[[Պատկեր:SmithTestudoSkeletonTagged.PNG|մինի|ձախից|400px|Կրիայի կմախքը <br />1՝ գանգ; 2՝ վիզի ողեր; 3՝ թիակներ; 4՝ ուսոսկր <br />5՝ արմունկոսկր; 6՝ բազկոսկր; 7՝ մեծ մատ<br />8՝ միջնամատ; 9՝ ճկոյթ; 10՝ մարմինի ողեր <br />11՝ փորի զրահ; 12՝ կոնք; 13՝ պոչի ողեր <br />14՝ փոքր ազդրոսկր; 15՝ մեծ ազդոսկր]]


Կրիաներն իրենց արտաքինով կը տարբերուէն միւս կենդանիներէն` շնորհիւ պատեանի։ Պատեանը կրնայ է ունենալ ոսկրային կառուցուածք կամ լինել փափուկ, մաշկային, ինչպէս ծովերը բնակուող կրիաներու մօտ է։
Կրիաներն իրենց արտաքինով կը տարբերուէն միւս կենդանիներէն` շնորհիւ պատեանի։ Պատեանը կրնայ ունենալ ոսկրային կառուցուածք կամ լինել փափուկ, մաշկային, ինչպէս ծովերը բնակուող կրիաներու մօտ է։


Զրահի ձեւը թոյլ կը տայ պարզելու, թէ ինչպիսի կեանք է կը վարէ կրիան։ Կրիաներէն շատերն ունեն մեծ, գմբեթանման զրահ, ինչը կը դժուարացնէ, որ գիշատիչները ջարդել անոր իրենց երախին մէջ։ Քանի մը բացառութիւններէն մին Ափրիկէի բլիթանման կրիան է, որի զրահն ունէ տափակ ձեւ, ինչը թոյլ կը տայ, որ ան կրնայ թաքնուիլ ժայռերուն ծերպերը։ <br />
Զրահի ձեւը թոյլ կը տայ պարզելու, թէ ինչպիսի կեանք կը վարէ կրիան։ Կրիաներէն շատերն ունեն մեծ, գմբեթանման զրահ, ինչը կը դժուարացնէ, որ գիշատիչները ջարդեն անորը իրենց երախին մէջ։ Քանի մը բացառութիւններէն մին Ափրիկէի բլիթանման կրիան է, որի զրահն ունէ տափակ ձեւ, ինչը թոյլ կը տայանոր թաքնուիլ ժայռերուն ծերպերը։ <br />
Ջուրի կրիաներէն շատերը նոյնպէս ունեն տափակ, շուրջհոսելի զրահներ, ինչը լողնալիս կը նւազեցնէ ջուրի դիմադրութւնը։ Ի տարբերութիւն իրենց ցամաքային դանդաղաշարժ ցեղակիցներու` ծովերում ապրող կրիաները հիանալի արագաշարժ լողորդներ են։
Ջուրի կրիաներէն շատերը նոյնպէս ունեն տափակ, շուրջհոսելի զրահներ, ինչը լողնալիս կը նւազեցնէ ջուրի դիմադրութւնը։ Ի տարբերութիւն իրենց ցամաքային դանդաղաշարժ ցեղակիցներու` ծովերում ապրող կրիաները հիանալի արագաշարժ լողորդներ են։
[[Պատկեր:Haeckel Chelonia.jpg|մինի|աջից|178px|<small>Նկար մը Էրնսթ Հեքքելի "Kunstformen der Natur" գիրքէն, 1904</small>]]
[[Պատկեր:Haeckel Chelonia.jpg|մինի|աջից|220px|<small>Նկար մը Էրնսթ Հեքքելի "Kunstformen der Natur" գիրքէն, 1904<br />Վերեն ըստ ժամացոյցի.Տարբեր տեսակի կրիաներ.Կաշեպատ, Ծովի, Մաթամաթա, Կաղափակոսի, Օձապոչ, Երկրաչափական, Օձավիզ</small>]]


Կրիաներու զրահներու գոյները կրնան տարբեր ըլլալ։ Սովորաբար դրանք կըլլան են դարչնագւյն, սեւ կամ ձիթենու [[Կանաչ (գոյն, արեւմտահայերէն)|կանաչ]] գոյների։ Որոշ դեպքերին զրահն կ'ունենaj կարմիր, նարնջագոյն, դեղին կամ մոխրագոյն երանգներ։ <br />
Կրիաներու զրահներու գոյները կրնան տարբեր ըլլալ։ Սովորաբար դրանք կըլլան են դարչնագւյն, սեւ կամ ձիթենու [[Կանաչ (գոյն, արեւմտահայերէն)|կանաչ]] գոյների։ Որոշ դեպքերին զրահն կ'ունենaj կարմիր, նարնջագոյն, դեղին կամ մոխրագոյն երանգներ։ <br />
Տող 44. Տող 45.
== Սնունդը ==
== Սնունդը ==
Կրիաներուն սնունդը մեծապէս կախուած է այն միջավայրէն, ուր կ'ապրին։ Ցամաքային եւ ծովային կրիաները առաւելապէս բուսակեր են, բայց ծովային կրիաները երբեմն նաեւ ձուկ կ'որսան։ Անոնք նոյնիսկ կ'ուտեն սպունգներ եւ այլ փափկամարմիններ։ Կրիաները ունին նաեւ քանի մը ամիս անօթի մնալու կարողութիւնը։
Կրիաներուն սնունդը մեծապէս կախուած է այն միջավայրէն, ուր կ'ապրին։ Ցամաքային եւ ծովային կրիաները առաւելապէս բուսակեր են, բայց ծովային կրիաները երբեմն նաեւ ձուկ կ'որսան։ Անոնք նոյնիսկ կ'ուտեն սպունգներ եւ այլ փափկամարմիններ։ Կրիաները ունին նաեւ քանի մը ամիս անօթի մնալու կարողութիւնը։
{{Ֆոտոշարք|Tortoise, Patara, Lycia, Turkey.jpg|00 Badalona - Parc de Can Solei i Ca l’Arnús 05.JPG|լ1=180|լ2=180|տեքստ=Միջերկրածովեան եւ քաղցրահամ ջուրերու կրիաներ}}
{{Ֆոտոշարք|London Zoo 00996.jpg|Tortoise, Patara, Lycia, Turkey.jpg|00 Badalona - Parc de Can Solei i Ca l’Arnús 05.JPG|լ1=180|լ2=180|լ3=180|տեքստ=Կրիաներու տարբեր տեսակներ.<br />
իւղաբլիթաձեւ, միջերկրածովեան եւ քաղցրահամ ջուրերու}}
== Զինանիշներ ==
{{Ֆոտոշարք|Seirijai COA.svg|Coat of arms of the British Indian Ocean Territory.svg|լ1=120|լ2=180|տեքստ=}}
== Աղբիւրներ ==
== Աղբիւրներ ==
# «Ի՞նչ է, ո՞վ է» հանրագիտարան, 2-րդ հատոր։
# «Ի՞նչ է, ո՞վ է» հանրագիտարան, 2-րդ հատոր։

07:26, 13 Ապրիլ 2016-ի տարբերակ

Կաղապար:ԱՀ

Կաղապար:Taxobox արւմտ.

Կրիաներ (լատիներէն՝ Testudines) սողուններու դասին պատկանող զրահաւոր ցամաքի եւ ջուրի կենդանիներ են։ Կը տարածուին համարեայ ամբողջ երկրագունդով մէկ։ Յայտնի է, որ կրիաները գոյութիւն ունեցած են 220 միլիոն տարի առաջ[1] եւ կը հանդիսանան սողուններու դասի ամենէ հին խումբը, աւելի հին, քան մողէզներու, օձերու կամ կոկորդիլոսներու խումբերը։

Կրիաները կը սերին ցամաքային հնագոյն, անհետացած սողուններու մէկ ճիւղէն՝ կատիլոզաւրերէն։ Դարաւոր զարգացման ընթացքին, անոնցմէ շատերը՝ աստիճանաբար, ընտելացած են անուշահամ ջուրերուն եւ ծովերուն մէջ ապրելու պայմաններուն։ Այժմ յայտնի է կրիաներու 210 տեսակ, որոնցմէ երեքը` միջերկրածովեան, կասպիական եւ ճահճային կրիաները, զորս կը հանդիպինք Հայաստանի տարածքին։


Կրիաները երկարակեաց կենդանիներ են։ Առանձին տեսակներու կեանքի տեւողութիւնը կը հասնէ մինչեւ 120 տարի։ Ամենաերկարակեացները, կրնան ապրիլ մինչեւ 170 տարի։

Կազմուածք

Կրիայի կմախքը
1՝ գանգ; 2՝ վիզի ողեր; 3՝ թիակներ; 4՝ ուսոսկր
5՝ արմունկոսկր; 6՝ բազկոսկր; 7՝ մեծ մատ
8՝ միջնամատ; 9՝ ճկոյթ; 10՝ մարմինի ողեր
11՝ փորի զրահ; 12՝ կոնք; 13՝ պոչի ողեր
14՝ փոքր ազդրոսկր; 15՝ մեծ ազդոսկր

Կրիաներն իրենց արտաքինով կը տարբերուէն միւս կենդանիներէն` շնորհիւ պատեանի։ Պատեանը կրնայ ունենալ ոսկրային կառուցուածք կամ լինել փափուկ, մաշկային, ինչպէս ծովերը բնակուող կրիաներու մօտ է։

Զրահի ձեւը թոյլ կը տայ պարզելու, թէ ինչպիսի կեանք կը վարէ կրիան։ Կրիաներէն շատերն ունեն մեծ, գմբեթանման զրահ, ինչը կը դժուարացնէ, որ գիշատիչները ջարդեն անորը իրենց երախին մէջ։ Քանի մը բացառութիւններէն մին Ափրիկէի բլիթանման կրիան է, որի զրահն ունէ տափակ ձեւ, ինչը թոյլ կը տայանոր թաքնուիլ ժայռերուն ծերպերը։
Ջուրի կրիաներէն շատերը նոյնպէս ունեն տափակ, շուրջհոսելի զրահներ, ինչը լողնալիս կը նւազեցնէ ջուրի դիմադրութւնը։ Ի տարբերութիւն իրենց ցամաքային դանդաղաշարժ ցեղակիցներու` ծովերում ապրող կրիաները հիանալի արագաշարժ լողորդներ են։

Նկար մը Էրնսթ Հեքքելի "Kunstformen der Natur" գիրքէն, 1904
Վերեն ըստ ժամացոյցի.Տարբեր տեսակի կրիաներ.Կաշեպատ, Ծովի, Մաթամաթա, Կաղափակոսի, Օձապոչ, Երկրաչափական, Օձավիզ

Կրիաներու զրահներու գոյները կրնան տարբեր ըլլալ։ Սովորաբար դրանք կըլլան են դարչնագւյն, սեւ կամ ձիթենու կանաչ գոյների։ Որոշ դեպքերին զրահն կ'ունենaj կարմիր, նարնջագոյն, դեղին կամ մոխրագոյն երանգներ։
Առանձին ուշադրութեան են արժանի կրիայի զրահի մեջքի մասի նախշերը, որոնք բազմազան են եւ տարբեր տեսակներու մոտ՝ տարբեր։

Սնունդը

Կրիաներուն սնունդը մեծապէս կախուած է այն միջավայրէն, ուր կ'ապրին։ Ցամաքային եւ ծովային կրիաները առաւելապէս բուսակեր են, բայց ծովային կրիաները երբեմն նաեւ ձուկ կ'որսան։ Անոնք նոյնիսկ կ'ուտեն սպունգներ եւ այլ փափկամարմիններ։ Կրիաները ունին նաեւ քանի մը ամիս անօթի մնալու կարողութիւնը։

Կրիաներու տարբեր տեսակներ.
իւղաբլիթաձեւ, միջերկրածովեան եւ քաղցրահամ ջուրերու

Զինանիշներ

Աղբիւրներ

  1. «Ի՞նչ է, ո՞վ է» հանրագիտարան, 2-րդ հատոր։

Կատեգորիա:Սողուններ (արւմտ․) Կատեգորիա:Երկկենցաղ կենդանիներ

  1. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Footnotes/anchor_id_list' not found.