«Լիթուանիա» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը

← Նախորդ խմբագրում Յաջորդ խմբագրում →

Content deleted Content added

ՏեսողականԵլատեքստ

Գծային

09:33, 10 Ապրիլ 2016-ի տարբերակ

Կաղապար:ԱՀ

Կաղապար:Տեղեկաքարտ Երկիր (արեւմտահայերէն)

13^րդ դարեն յետոյ Լիթուանիոյ տարածքի փոփոխութիւնը

Լիթուանիա (լիթուաներէն` Lietuvos Respublika), պաշտօնապէս Լիթուանիոյ Հանրապետութիւն` երկիր մըն է Արեւելեան Եւրոպային մէջ^[1]:

Երկիրին մէջ կ'ապրի 3 մլն մարդ։ Կը գտնուէ Պալթեան Ծովուն ափը։ Սահմանակից է Լաթվիոյ, Պելառուսիոյ, Ռուսիոյ եւ Լեհաստանին: Տարածքը` 65.2 հզր. քմ²:

Լիթուանիոյ հիմնական բնակիչները լիթուանացիներն են։

Պատմութիւն

Առանձին տեղերում պալթեան ցեղերով բնակեցուած լինելով 1230-ականներուն Լիթուանիոյ հողերը միաւորուեցան Մինտաուկասին կողմէ, ով թագադրուեցաւ 1253 Յուլիս 6ին:^[2] Անոր սպանութենէն ետք 1263-ին հեթանոսական Լիթուանիան թիրախ կը հանդիսանար թեւթոնական Ասպետներու եւ Լիվոնեան Օրտերի խաչակիրներու արշաւանքներուն համար: Չնայած անոնց տասնամեակներով ըրած ավերումները, Լիթուանիոյ Մեծ Դքսութիւնը արագ ընդլայնուեցաւ ներառելով նախկին սլավոնական Քիեւեան Ռուսիոյ իշխանապետութիւնը:

14^րդ դարու կողմը Լիթուանիան Եւրոպայի խոշորագոյն երկիրը եղած է եւ կ'ընդգրկէր ներկայիս Պելարուսը, Ուքրաինան եւ Լեհաստանի ու Ռուսիոյ մասերը: Արեւմուտքի եւ արեւելքի միջեւ աշխարհաքաղաքական դիրքով կ'որոշուէր Լիթուանիոյ Դքսութեան բազմամշակութային եւ բազմադաւանանքային բնոյթը: Ղեկավար վերնախաւը կը ցուցաբերէր կրօնական հանդուրժողականութիւն եւ պաշտօնական փաստաթղթերուն համար սլավոնական լեզուն կը գործածուէր որպէս լատիներէնի օժանդակ լեզու:
1385-ին Մեծն Դուքս Եոկայլան լեհերուն կողմէ առաջարկուեցաւ դառնալ իրենց թագաւոր: Եոկայլան ձեռնամուխ եղաւ Լիթուանիոյ քրիստոնէացմանը եւ հիմնեցաւ Լեհաստանի եւ Լիթուանիւյ միասնական կառաւարումը: Ան կ'ենթադրէր, որ Եւրոպայի վերջին հեթանոսական տարածք Լիթուանիան պիտի դառնայ քրիստոնէական:
Երկու քաղաքացիական պատերազմներէն ետք Մեծն Վիթաւթասը 1392-ին դարձաւ Լիթուանիոյ Մեծն Դուքս: Անոր իշխանութեան տարիներուն Լիթուանիան հասաւ իր տարածքային նուաճումներու բարձրակէտին, սկսուեցաւ պետականութեան կեդրոնացումը եւ լիթուանական ազնուականութիւնը դարձաւ աւելի ու աւելի պետական քաղաքականութիւն վարող: Վորսքլայ գետի ճակատամարտին, 1399-ին Թոխթամիշի եւ Վիթաւթասի միացեալ ոյժերը ջախջախուեցան մոնկոլներու կողմէ: Լիթուանիոյ եւ Լեհաստանի բանակներու սերտ համագործակցութեան շնորհիւ 1410-ին հասան խոշոր յաղթանակի Թեւթոնական Ասպետներու նկատմամբ Կրիւնվալտի ճակատամարտին, որը Միջնադարի Եւրոպային մէջ խոշորագոյններէն մին եղած է: ^[3]^[4]^[5]

Հիւսիսային Պատերազմին (1655–1661) լիթուանիոյ տարածքը եւ տնտեսութիւնը աւերուեցաւ Շուէտի բանակին կողմէ: Անորը յաջորդեցաւ Մեծ Հիւսիսային Պատերազմը, որուն ընթացքին զոհերուն թիւը հասաւ երկիրին բնակչութեան 40%-ը:^[6] Դուրսին ոյժերը, նամանաւանդ՝ Ռուսիան, դարձան Համագործակցութեան ներքին գործերու գերական: Ի վերջոյ, Համագործակցութիւնը մասնատուեցաւ Ռուսիոյ Կայսրութեան, Փրուսիոյ եւ Աւստրիոյ Հապսպուրկներու միջեւ 1772, 1792 եւ 1795 թուականներուն:
Լիթուանիոյ տարածքի մեծ մասը անցաւ Ռուսիոյ Կայսրութեան տիրապետութեանը: 1831-ի եւ 1863-ի անյաջող ապստամբութիւններէ ետք ցարական պաշտօնեաները սկսեցան ռուսականացման քաղաքականութիւն: Անոնք արգելեցին լիթուանական մամուլը, փակեցին մշակոյթի եւ կրթական հաստատութիւնները եւ Լիթուանիան դարձրեցին վարչական երկրամաս:

20^րդ Եւ 21^րդ Դարեր

Համաշխարհային Առաջին Պատերազմի ժամանակ 1918 թուականի Փետրուար 16ին Լիթուանիոյ Խորհուրդը հռչակեցաւ Լիթուանիոյ անկախութիւնը եւ Լիթուանիոյ պետականութեան վերականգնումը: 1920 Հոկտեմբեր ամսուան Լեհաստանը գրաւեցաւ Լիթուանիոյ պատմական մայրաքաղաք Վիլնիւսը: Հետագայ 19 տարիներին երկիրին մայրաքաղաքը ժամանակաւորապէս դարձաւ Քաունասը: 1923-ին ձեռք բերուած Կլայփետայի երկրամասը 1939-ին Լիթուանիան զիջեցաւ Գերմանիոյ: Երկու պատերազմներու միջեւ եղած ժամանակը երկիրը կը կառավարէր 1926-ին իշխանութեան եկած Անթանաս Սմեթոնայի կուսակցութիւնը:
1939-ին Լեհաստան ներխուժած Խորհրդային Միութիւնը Վիլնիւսը վերադարցուց Լիթուանիան: Զաւթումէն հետեւեցան լիթուացիներու զանգուածային ձերբակալութիւնները եւ աքսորները, որոնց թիւը 34 000-ի հասած էր:
Տարի մը անց երկիրը զաւթեցաւ նազիսթական Գերմանիան եւ անմիջապէս սկսուեցաւ հրէաներու կոտորածը, 1941 Դեկտեմբերի 1ի դրութեամբ սպաննուեցան 190 000 հրէաներ: Սպաննուեցան նաեւ լիթուանացի մտաւորականներ, բարձրաստիճան զինուորականներ եւ գնչուներ:

Պետութեան Կառուցուածքը

Լիթուանիան խորհրդարանային հանրապետութիւն է, նախագահականին բնորոշ գիծերով: Համաժողովրդականօրէն ընտրուած նախագահին իրաւասութեան ժամկէտը հինգ տարի է: Ներկայիս նախագահը 2009-ին ընտրուած եւ 2014-ին վերընտրուած Տարիա Կրիպաուսքայթէն է:

Երկիրին խորհրդարանը կը համարուէ Սեյմասը՝ 141 տեղերով: Պատգամավորներէն 71-ը կը ընտրուէն մեծամասնական ցանկով, մնացած 70-ը՝ համամասնական-ցանկային համակարգով չորս տարի ժամկէտով:

Վարչա-Տարածքային Բաժանումը

Հարեւան Երկիրները

Կաղապար:Հարեւան Երկիրներ

Ծանօթագրութիւններ

↑ «Composition of macro geographical (continental) regions, geographical sub-regions, and selected economic and other groupings»։ United Nations Statistics Division։ արտագրուած է՝ 9 November 2008
↑ (Լիթուաներէն) Tomas Baranauskas. Lietuvos karalystei – 750. 2001.
↑ Lithuania: Stepping Westward https://books.google.com/?id

↑ The New Encyclopædia Britannica Հատոր 17 (1998) Էջ 545
↑ Ideology and national identity in post-communist foreign policies https://books.google.com/books?id Էջեր186–
↑ Անկախութիւն Տանող Ճամբան http://www.liw.lt/archive_vid.php?shid=1211283347&id=1211283055 https://web.archive.org/web/20110512014106/http://www.liw.lt/archive_vid.php?shid

[1] «Composition of macro geographical (continental) regions, geographical sub-regions, and selected economic and other groupings»։ United Nations Statistics Division։ արտագրուած է՝ 9 November 2008

[voruta2001-2] (Լիթուաներէն) Tomas Baranauskas. Lietuvos karalystei – 750. 2001.

[Lane-3] Lithuania: Stepping Westward https://books.google.com/?id

[4] The New Encyclopædia Britannica Հատոր 17 (1998) Էջ 545

[5] Ideology and national identity in post-communist foreign policies https://books.google.com/books?id Էջեր186–

[6] Անկախութիւն Տանող Ճամբան http://www.liw.lt/archive_vid.php?shid=1211283347&id=1211283055 https://web.archive.org/web/20110512014106/http://www.liw.lt/archive_vid.php?shid

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

@@ Տող 113. / Տող 113. @@
 Լիթուանիոյ հիմնական բնակիչները լիթուանացիներն են։
 == Պատմութիւն ==
+[[Պատկեր:Trakai Island Castle 2.jpg|մինի|240px|<small>Թրաքայի ամրոցը</small>]]
 Առանձին տեղերում պալթեան ցեղերով բնակեցուած լինելով 1230-ականներուն Լիթուանիոյ հողերը միաւորուեցան Մինտաուկասին կողմէ, ով թագադրուեցաւ 1253 Յուլիս 6ին:<ref name="voruta2001"> <small>([[Լիթուաներէն]]) Tomas Baranauskas. [http://www.voruta.lt/lietuvos-karalystei-%E2%80%93-750/ Lietuvos karalystei – 750]. 2001.</small></ref> Անոր սպանութենէն ետք 1263-ին հեթանոսական Լիթուանիան թիրախ կը հանդիսանար թեւթոնական Ասպետներու եւ Լիվոնեան Օրտերի խաչակիրներու արշաւանքներուն համար: Չնայած անոնց տասնամեակներով ըրած ավերումները, Լիթուանիոյ Մեծ Դքսութիւնը արագ ընդլայնուեցաւ ներառելով նախկին սլավոնական Քիեւեան Ռուսիոյ իշխանապետութիւնը:
-[[Պատկեր:Trakai Island Castle 2.jpg|մինի|ձախից|240px|<small>Թրաքայի ամրոցը</small>]]
 <sup>րդ</sup> դարու կողմը Լիթուանիան Եւրոպայի խոշորագոյն երկիրը եղած է եւ կ'ընդգրկէր ներկայիս [[Պելարուս]]ը, [[Ուքրաինա]]ն եւ [[Լեհաստան]]ի ու [[Հին Ռուսիա|Ռուսիոյ]] մասերը: Արեւմուտքի եւ արեւելքի միջեւ աշխարհաքաղաքական դիրքով կ'որոշուէր Լիթուանիոյ Դքսութեան բազմամշակութային եւ բազմադաւանանքային բնոյթը: Ղեկավար վերնախաւը կը ցուցաբերէր կրօնական հանդուրժողականութիւն եւ պաշտօնական փաստաթղթերուն համար սլավոնական լեզուն կը գործածուէր որպէս լատիներէնի օժանդակ լեզու:<br />
 -ին Մեծն Դուքս Եոկայլան լեհերուն կողմէ առաջարկուեցաւ դառնալ իրենց թագաւոր: Եոկայլան ձեռնամուխ եղաւ Լիթուանիոյ քրիստոնէացմանը եւ հիմնեցաւ Լեհաստանի եւ Լիթուանիւյ միասնական կառաւարումը: Ան կ'ենթադրէր, որ Եւրոպայի վերջին հեթանոսական տարածք Լիթուանիան պիտի դառնայ քրիստոնէական:<br />
@@ Տող 122. / Տող 123. @@
 Լիթուանիոյ տարածքի մեծ մասը անցաւ Ռուսիոյ Կայսրութեան տիրապետութեանը: 1831-ի եւ 1863-ի անյաջող ապստամբութիւններէ ետք ցարական պաշտօնեաները սկսեցան ռուսականացման քաղաքականութիւն: Անոնք արգելեցին լիթուանական մամուլը, փակեցին մշակոյթի եւ կրթական հաստատութիւնները եւ Լիթուանիան դարձրեցին վարչական երկրամաս:
 <br />
-=== 20<sup>րդ</sup> Եւ 21<sup>րդ</sup> Դարերը ===
+=== 20<sup>րդ</sup> Եւ 21<sup>րդ</sup> Դարեր ===
 [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ]]ի ժամանակ 1918 թուականի Փետրուար 16ին Լիթուանիոյ Խորհուրդը հռչակեցաւ Լիթուանիոյ անկախութիւնը եւ Լիթուանիոյ պետականութեան վերականգնումը: 1920 Հոկտեմբեր ամսուան Լեհաստանը գրաւեցաւ Լիթուանիոյ պատմական մայրաքաղաք Վիլնիւսը: Հետագայ 19 տարիներին երկիրին մայրաքաղաքը ժամանակաւորապէս դարձաւ Քաունասը: 1923-ին ձեռք բերուած Կլայփետայի երկրամասը 1939-ին Լիթուանիան զիջեցաւ Գերմանիոյ: Երկու պատերազմներու միջեւ եղած ժամանակը երկիրը կը կառավարէր 1926-ին իշխանութեան եկած Անթանաս Սմեթոնայի կուսակցութիւնը:<br />
 -ին Լեհաստան ներխուժած Խորհրդային Միութիւնը Վիլնիւսը վերադարցուց Լիթուանիան: Զաւթումէն հետեւեցան լիթուացիներու զանգուածային ձերբակալութիւնները եւ աքսորները, որոնց թիւը 34 000-ի հասած էր: <br />
 Տարի մը անց երկիրը զաւթեցաւ նազիսթական Գերմանիան եւ անմիջապէս սկսուեցաւ հրէաներու կոտորածը, 1941 Դեկտեմբերի 1ի դրութեամբ սպաննուեցան 190 000 հրէաներ: Սպաննուեցան նաեւ լիթուանացի մտաւորականներ, բարձրաստիճան զինուորականներ եւ գնչուներ:<br />
 == Պետութեան Կառուցուածքը ==
+[[Պատկեր:Dalia_Grybauskaitė_2010-03-11.jpg|մինի|ձախից|240px|<small>Տալիա Կրիպաուսքայթէն 2010-ին</small>]]
 Լիթուանիան խորհրդարանային հանրապետութիւն է, նախագահականին բնորոշ գիծերով: Համաժողովրդականօրէն ընտրուած նախագահին իրաւասութեան ժամկէտը հինգ տարի է: Ներկայիս նախագահը 2009-ին ընտրուած եւ 2014-ին վերընտրուած Տարիա Կրիպաուսքայթէն է:<br />
+<br />
-[[Պատկեր:Dalia_Grybauskaitė_2010-03-11.jpg|մինի|ձախից|240px|<small>Տարիա Կրիպաուսքայթէն 2010-ին</small>]]<br />
 Երկիրին խորհրդարանը կը համարուէ Սեյմասը՝ 141 տեղերով: Պատգամավորներէն 71-ը կը ընտրուէն մեծամասնական ցանկով, մնացած 70-ը՝  համամասնական-ցանկային համակարգով չորս տարի ժամկէտով:
 <br />
+== Վարչա-Տարածքային Բաժանումը ==
+{{Image label begin|պատկեր=Apskritis of Lithuania.png|լայնություն={{{լայնություն|1000}}}|տեղավորում={{{տեղավորում|none}}}}}
+{{Image label small|x=-27.0|y=-100.0|scale={{{լայնություն|-1}}}|text=<center>[[Պատկեր:Klaipeda County coA.png|36px]]<br />Քլայփետայի <br />մարզ</center>}}
+{{Image label small|x=-90.0|y=-50.0|scale={{{լայնություն|-1}}}|text=<center>Թելշիայի<br />մարզ</center>}}
+{{Image label small|x=-140.0|y=-200.0|scale={{{լայնություն|-1}}}|text=<center>Մարիեամփոլէի<br />մարզ</center>}}
+{{Image label small|x=-285.0|y=-110.0|scale={{{լայնություն|-1}}}|text=<center>Ութենայի <br />մարզ</center>}}
+{{Image label small|x=-280.0|y=-210.0|scale={{{լայնություն|-1}}}|text=<center>Վիլնիւսի <br />մարզ</center>}}
+{{Image label small|x=-240.0|y=-70.0|scale={{{լայնություն|-1}}}|text=<center>Փանեւեժիսի<br />մարզ</center>}}
+{{Image label small|x=-150.0|y=-75.0|scale={{{լայնություն|-1}}}|text=<center>Շիանլիայի<br />մարզ</center>}}
+{{Image label small|x=-90.0|y=-136.0|scale={{{լայնություն|-1}}}|text=<center>Թաուրեկեի<br />մարզ</center>}}
+{{Image label small|x=-200.0|y=-260.0|scale={{{լայնություն|-1}}}|text=<center>Ալիթուսի<br />մարզ</center>}}
+{{Image label small|x=-205.0|y=-160.0|scale={{{լայնություն|-1}}}|text=<center>Քաունասի<br />մարզ</center>}}
+{{Image label|x=-0.0|y=-145.0|scale={{{լայնություն|-1}}}|text=<center>Պալթեան <br />Ծով</center>}}
+{{Image label|x=-90.0|y=-260.0|scale={{{լայնություն|-1}}}|text='''[[Հայաստան|<span style="color: #a6997b;">Լեհաստան</span>]]'''}}
+{{Image label|x=-345.0|y=-222.0|scale={{{լայնություն|-1}}}|text='''[[Ադրբեջան|<span style="color: #a6997b;">Պելարուս</span>]]'''}}
+{{Image label|x=-340.0|y=-40.0|scale={{{լայնություն|-1}}}|text='''<span style="color: #a6997b;">[[Լաթվիա]]</span>'''}}
+{{Image label|x=-30.0|y=-180.0|scale={{{լայնություն|-1}}}|text='''[[Թուրքիա|<span style="color: #a6997b;">Ռուսիոյ<br />Դաշնութիւն</span>]]'''}}
+{{Image label end}}
 == Հարեւան Երկիրները ==
 {{Հարեւան Երկիրներ