«Բնափիլիսոփայութիւն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added

Գծային

22:48, 8 Յուլիս 2016-ի տարբերակ

Բնափիլիսոփայութիւն, բնութեան երեւոյթները եւ օրինաչափութիւնները մտահայեցողաբար մեկնաբանող ուսմունք, որ յենելով բնագիտութեան նուաճումներու եւ հասկացութիւններու վրայ, կը ձգտէր տալ բնութեան ընդհանուր բնական պատկերը:

Պատմութիւնը

Պատմականօրէն այն փիլիսոփայութեան հնագոյն ձեւն է: Հին եւ միջնադարեան փիլիսոփայութեան մէջ կը նոյնանէր բնագիտութեան եւ առհասարակ բնագիտութեան հետ: Բնափիլիսոփայութիւնը առաջադրած է շարք մը արժէքաւոր գաղափարներ եւ գիտական կռահումներ: Առաւել կարեւոր էին Անաքսագորասի, էմփետոգլըսի, Տեմոքրիթի եւ էփիգուրի բնափիլիսոփայական ուսմունքները: Միջնադարեան կրթական եւ կրօնական գաղափարներու տիրապետութեան պայմաններուն մէջ բնափիլիսոփայութիւնը գրեթէ վերացաւ փիլիսոփայութեան բնագաւառէն: Այն նոր զարգացում ապրեցաւ Վերածննդութեան շրջանին՝ առաջադրելով շարք մը յառաջադիմական ուսմունքներ (նիւթակենսականութիւն, համայնաստուածութիւն): XVII — XVIII դարերուն, կապուած բնագիտութեան զարգացման հետ, բնափիլիսոփայութիւնը իր նշանակութիւնը կորսնցուց: Այն նոր վերելք ապրեցաւ Գերմանիոյ դասական փիլիսոփայութեան եւ յատկապէս Շելինկի ուսմունքին մէջ: Շելինքը քաղափարական հիմքերու վրայ ձեւակերպեց բնութեան միասնութեան գաղափարը` ձգտելով բնագիտութեան նուաճումներու իմաստաւորման միջոցով կառուցել բնութեան համապարփակ համակարգ մը: Չնայած բնափիլիսոփայուփիւնը միշտ յենած է բնագիտութեան նուաճումներուն վրայ, այն անկարող եղած է տալու բնութեան բուն բացատրութիւնը, մնացած է հայեցողական, որքանով երեւոյթներու տակաւին իրեն անյայտ իրական կապերը կը փոխարինէր գաղափարական կապերով, եւ պակսող փաստերը կը փոխարինէր հնարքներով, լրացնելով իրական բացերը միայն երեւակայութեամբ: Այս դէպքին ան արտայայտեց շատ հանճարեղ միտքեր եւ կռահեց յետագայ շատ յայտնագործութիւններ, սակայն քիչ անհեթեթութիւններ ալ չասուեցին: Այն ժամանակ այլ կերպ չէր ալ կարող ըլլալ: Իսկ այժմ, երբ մեզի համար բաւական է բնութեան ուսումնասիրութեան արդիւնքներու վրայ նայիլ, այսինքն` անոնց սեփական կապակցութեան տեսակէտէն, որպէսզի կազմենք մեր ժամանակի համար բաւարար «բնութեան ձեւ» այժմ հասալ է բնափիլիսոփայութեան վերջը: Անոր յարութիւն տալու ամէն փորձ ոչ միայն աւելորդ կ'ըլլար, այլ կ'ըլլար քայլ մը դէպի ետէւ (Էնկըլզ Ֆրիտրիխը, Լիւտուիկ Ֆոյերպախը եւ գերմանական դասական փիլիսոփայութեան վախճանը 1972 ):

Ըստ Հայ Փիլիսոփայութեան

Հայ փիլիսոփայութեան պատմութեան մէջ իր բնափիլիսոփայութեան ուսմունքով եւ առանձին ուշագրաւ գաղափարներով աչքի ինկած է Անանիա Շիրակացին, որ ըլլալով բնագիտական ուղղութեան հիմնադիրը հայ միջնադարեան փիլիսոփայութեան մէջ, վերակենդանացուցած է հին գիտութեան առաջաւոր աւանդոյթները: Ուշագրաւ էին նաեւ Յովհաննէս Սարկաւագի (Իմաստասէր) եւ Յովհաննէս Երզնկացու բնափիլիսոփայուփեան հայեացքները: Շարք առաջաւոր գաղափարներով, յատկապէս տարրաբանութեան եւ մարդակազմութեան հարցերուն մէջ, հանդիսացան իբրեւ Տաթեւի Փիլիսոփայութեան Դպրոցի ներկայացուցիչները (Յովհան Որոտնեցի, Գրիգոր Տաթեւացի, Մաթէոս Զուղայեցի):

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։

@@ Տող 1. / Տող 1. @@
-'''բնափիլիսոփայութիւն''', [[բնութիւն|բնութեան]] երեւոյթները եւ օրինաչափութիւնները մտահայեցողաբար մեկնաբանող ուսմունք, որը յենուելով [[բնագիտութիւն|բնագիտութեան]] նուաճումների եւ [[հասկացութիւն]]ների վրայ, ձգտում էր տալ բնութեան ընդհանուր բնական պատկերը:
+'''Բնափիլիսոփայութիւն''', [[բնութիւն|բնութեան]] երեւոյթները եւ օրինաչափութիւնները մտահայեցողաբար մեկնաբանող ուսմունք, որ յենելով [[բնագիտութիւն|բնագիտութեան]] նուաճումներու եւ [[հասկացութիւն]]ներու վրայ, կը ձգտէր տալ բնութեան ընդհանուր բնական պատկերը:
 == Պատմութիւնը ==
-Պատմականօրէն այն փիլիսոփայութեան [[հնագոյն ձեւ]]ն է: [[Անտիկ փիլիսոփայութիւն|անտիկ]] եւ [[միջնադարեան փիլիսոփայութիւն|միջնադարեան]] փիլիսոփայութեան մէջ նոյնանում էր ֆիզիկայի եւ առհասարակ բնագիտութեան հետ: Բնափիլիսոփայութիւնը առաջադրել է մի շարք արժէքաւոր [[գաղափար]]նէր եւ գիտական կը ռահումնէր: Առաւել կարեւոր էին [[Անաքսագորաս]]ի, [[էմպեդոկլես]]ի, [[Դեմոկրիտ]]ի եւ [[էպիկուր]]ի [[բնափիլիսոփայական ուսմունք]]ները: [[Միջնադար]]եան [[սխոլաստիկա]]յի եւ [[կրօն]]ական [[գաղափար]]ների տիրապետութեան պայմաններում բնափիլիսոփայութիւնը գրեթէ վերացաւ փիլիսոփայութեան բնագաւառից: Այն նոր զարգացում ապրեց [[Վերածննդի ժամանակաշրջան|վերածնութեան շրջանում`]] առաջադրելով մի շարք առաջադիմական ուսմունքներ ([[հիլոզոիզմ]], [[պանթէիզմ|բնապաշտական պանթէիզմն]]): [[XVII դար|XVII]] —[[XVIII դար|XVIII]] [[դարէր]]ում, կապուած [[Բնագիտութիւն|բնագիտութեան]] զարգացման հետ, բնափիլիսոփայութիւնը իր նշանակութիւնը կորցրեց: Այն նոր վերելք ապրեց [[գերմանիայ]]յի դասական փիլիսոփայութեան եւ յատկապէս [[Շելինգ]]ի ուսմունքի մէջ: Վերջինս [[իդէալիստական հիմք]]երի վրայ [[ձեւակերպել|ձեւակերպեց]] բնութեան միասնութեան գաղափարը` ձգտելով բնագիտութեան նուաճումների իմաստաւորման միջոցով կառուցել բնութեան [[համապարփակ]] [[համակարգ]]: Չնայած բնափիլիսոփայուփիւնը միշտ յենուել է բնագիտութեան նուաճումների վրայ, այն անկարող է եղել տալ բնութեան բուն բացատրութիւնը, մնացել է հայեցողական, որքանով «... երեւոյթների դեռ իրեն անյայտ իրական կապերը փոխարինում էր [[իդէալական]], [[ֆանտաստիկ]] կապերով, եւ պակասող փաստերը փոխարինում էր [[հնարք]]ներով, լրացնելով իրական բացերը միայն երեւակայութեամբ:Այս դէպքում նա արտայայտեց շատ հանճարեղ մտքէր եւ կռահեց յետագայ շատ յայտնագործութիւններ, սակայն քիչ [[անհեթեթութիւն]]նէր էլ չասուեցին: Այն ժամանակ այլ կերպ չէր էլ կարող լինել: Իսկ այժմ, երբ մեզ համար բաւական է բնութեան [[ուսումնասիրութիւն|ուսումնասիրութեան]] արդիւնքների վրայ նայել [[Դիալեկտիկա|դիալեկտիկօրէն]], այսինքն` նրանց սեփական կապակցութեան տեսակէտից, որպէսզի կազմենք մեր ժամանակի համար բաւարար «բնութեան սիստեմէ... այժմ հասել է բնափիլիսոփայութեան վերջը: Նրան յարութիւն տալու ամէն մի փորձ ոչ միայն աւելորդ կը լինէր, այլ կը լինէր մի քայլ դէպի ետէ ([[Էնգելս Ֆրիդրիխ]]ը, [[Լիւդուիգ Ֆոյերբախ]]ը եւ գերմանական [[Կլասիկ փիլիսոփայութիւն|կլասիկ փիլիսոփայութեան]] վախճանը [[1972]] ): Հայ փիլիսոփայութեան պատմութեան մէջ իր բնափիլիսոփայութեան ուսմունքով եւ առանձին ուշագրաւ գաղափարներով աչքի է ընկել [[Անանիայ Շիրակացի]]ն, որը լինելով [[բնագիտական ուղղութիւն|բնագիտական ուղղութեան]] [[հիմնադիր]]ը հայ միջնադարեան փիլիսոփայութեան մէջ, [[վերակենդանացնել|վերակենդանացրել]] է անտիկ գիտութեան առաջաւոր [[աւանդոյթներ]]ը: Ուշագրաւ էին նաեւ [[Յովհաննէս Սարկաւագ]]ի (Իմաս տասեր) եւ [[Յովհաննէս Երզնկացի|յովհաննէս Երզնկաց]]ու բնափիլիսոփայուփեան հայեացքները: Մի շարք առաջաւոր գաղափարներով, յատկապէս [[տարրաբանութիւն|տարրաբանութեան]] եւ [[մարդակազմութիւն|մարդակազմութեան]] հարցերում, հանդէս եկան [[Դպրոց|տաթեւի փիլիսոփայութեան դպրոց]]ի [[ներկայացուցիչ]]ները ([[Յովհան Որոտնեց]]ի, [[Գրիգոր Տաթեւացի]], [[Մաթէոս Զուղայեցի]]):
+Պատմականօրէն այն փիլիսոփայութեան [[հնագոյն ձեւ]]ն է: [[Հին Փիլիսոփայութիւն|Հին]] եւ [[Միջնադարեան Փիլիսոփայութիւն|միջնադարեան]] փիլիսոփայութեան մէջ կը նոյնանէր բնագիտութեան եւ առհասարակ բնագիտութեան հետ: Բնափիլիսոփայութիւնը առաջադրած է շարք մը արժէքաւոր գաղափարներ եւ գիտական կռահումներ: Առաւել կարեւոր էին Անաքսագորասի, էմփետոգլըսի, Տեմոքրիթի եւ էփիգուրի [[բնափիլիսոփայական ուսմունք]]ները: Միջնադարեան կրթական եւ [[կրօն]]ական գաղափարներու տիրապետութեան պայմաններուն մէջ բնափիլիսոփայութիւնը գրեթէ վերացաւ փիլիսոփայութեան բնագաւառէն: Այն նոր զարգացում ապրեցաւ [[Վերածնունդի Ժամանակաշրջան|Վերածննդութեան շրջանին]]՝ առաջադրելով շարք մը յառաջադիմական ուսմունքներ ([[նիւթակենսականութիւն]], [[համայնաստուածութիւն]]): XVII — XVIII դարերուն, կապուած [[Բնագիտութիւն|բնագիտութեան]] զարգացման հետ, բնափիլիսոփայութիւնը իր նշանակութիւնը կորսնցուց: Այն նոր վերելք ապրեցաւ [[Գերմանիա (արեւմտահայերէն)|Գերմանիոյ]] դասական փիլիսոփայութեան եւ յատկապէս Շելինկի ուսմունքին մէջ: Շելինքը [[քաղափարական հիմք]]երու վրայ ձեւակերպեց բնութեան միասնութեան գաղափարը` ձգտելով բնագիտութեան նուաճումներու իմաստաւորման միջոցով կառուցել բնութեան համապարփակ համակարգ մը: Չնայած բնափիլիսոփայուփիւնը միշտ յենած է բնագիտութեան նուաճումներուն վրայ, այն անկարող եղած է տալու բնութեան բուն բացատրութիւնը, մնացած է հայեցողական, որքանով երեւոյթներու տակաւին իրեն անյայտ իրական կապերը կը փոխարինէր [[Գաղափարականութիւն|գաղափարական]] կապերով, եւ պակսող փաստերը կը փոխարինէր հնարքներով, լրացնելով իրական բացերը միայն երեւակայութեամբ: Այս դէպքին ան արտայայտեց շատ հանճարեղ միտքեր եւ կռահեց յետագայ շատ յայտնագործութիւններ, սակայն քիչ [[անհեթեթութիւն]]ներ ալ չասուեցին: Այն ժամանակ այլ կերպ չէր ալ կարող ըլլալ: Իսկ այժմ, երբ մեզի համար բաւական է բնութեան [[ուսումնասիրութիւն|ուսումնասիրութեան]] արդիւնքներու վրայ նայիլ, այսինքն` անոնց սեփական կապակցութեան տեսակէտէն, որպէսզի կազմենք մեր ժամանակի համար բաւարար «բնութեան ձեւ» այժմ հասալ է բնափիլիսոփայութեան վերջը: Անոր յարութիւն տալու ամէն փորձ ոչ միայն աւելորդ կ'ըլլար, այլ կ'ըլլար քայլ մը դէպի ետէւ ([[Էնկըլզ Ֆրիտրիխ]]ը, [[Լիւտուիկ Ֆոյերպախ]]ը եւ գերմանական [[Դասական Փիլիսոփայութիւն|դասական փիլիսոփայութեան]] վախճանը [[1972]] ):
+== Ըստ Հայ Փիլիսոփայութեան ==
+Հայ փիլիսոփայութեան պատմութեան մէջ իր բնափիլիսոփայութեան ուսմունքով եւ առանձին ուշագրաւ գաղափարներով աչքի ինկած է [[Անանիա Շիրակացի (արեւմտահայերէն)|Անանիա Շիրակացի]]ն, որ ըլլալով [[բնագիտական ուղղութիւն|բնագիտական ուղղութեան]] հիմնադիրը հայ միջնադարեան փիլիսոփայութեան մէջ, վերակենդանացուցած է հին գիտութեան առաջաւոր աւանդոյթները: Ուշագրաւ էին նաեւ [[Յովհաննէս Սարկաւագ]]ի (Իմաստասէր) եւ [[Յովհաննէս Երզնկացի|Յովհաննէս Երզնկաց]]ու բնափիլիսոփայուփեան հայեացքները: Շարք առաջաւոր գաղափարներով, յատկապէս [[տարրաբանութիւն|տարրաբանութեան]] եւ [[մարդակազմութիւն|մարդակազմութեան]] հարցերուն մէջ, հանդիսացան իբրեւ Տաթեւի Փիլիսոփայութեան Դպրոցի ներկայացուցիչները ([[Յովհան Որոտնեց]]ի, [[Գրիգոր Տաթեւացի]], [[Մաթէոս Զուղայեցի]]):
 {{ՀՍՀ}}