Բասէն

Բասեն (Բասյանք), գավառ Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի մէջ, անունը ծագուած է հին ժամանակ գաւառի տարածքի մէջ բնակւող բասյաններ ժողովուրդի անուան հետ (հիշատակուած է հոյն պատմիչներու, մասնաւորապէս՝ Քսենոֆոնի կողմէն մ.թ.ա. 5-րդ դարուն)։

Հնագույն ժամանակները Բասենն ընդգրկած է լայնածաւալ տարածութիւն։ Անոր կազմի մէջ կը մտնեն ոչ միայն «Աշխարհացոյց»-ի մէջ նկարագրուած Բասենը, այլեւ ամբողջ Վանանդ գավառը (Կարսի և Սարիղամիշի շրջաները), որը կոչուած է Վերին Բասեն։ Հետագայ այս գավառը բաժանուած է երկու մասերու՝ Բասենի և Վանանդի։ Աւելի ուշ՝ Բասենը բաժանուած է առանձին նախարարություններու՝ Բասենի, ուր կ'իշխէր Որդունի նախարարական տունը, և Աբեղյանքի, Գաբեղյանքի ու Հավնունիքի, ուր իշխում էին նույնանուն նախարարական տուները։

Բասենը կը տարածուէր Կարինէն արևելք, Արաքսի ձախ կողմը, ներկայիս Բասեն (Բասինլար) սանջակի տեղը։ Բասենը հարթաւայրային է, երկրագործության համար ունի նպաստաւոր հողակլիմայական պայմաններ։ 4-րդ դարուն Բասենի մէջ կ'իշխէր Որդունի նախարարական տունը, որոնք Ապահունիք և Հարք գավառներու մէջ իշխող Մանավազյաններու տունին հետ ֆեոդալական կռիվներ մղելու պատճառաւ կը սպանեն քաշվում Խոսրով Կոտակի հրամանով Վաչե Մամիկոնեան սպարապետին կողմէն, իսկ անոնց կալվածքներն ամբողջութեամբ կը տրուին եկեղեցիին։ Բասենի հիշարժան վայրերեն են՝ Որդորու և Դու բնակավայրերը, Վաղարշաւան աւանը, Օկումի աւանը, Բողբերդը, Ավնիկ բերդը։[1]