«Սողոմոն Թեհլիրեան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Սողոմոն Թեհլիրեան;
Ծնած է	2 Ապրիլ 1896
Ծննդավայր	Բագառիճ, Օսմանեան Կայսրութիւն
Մահացած է	23 Մայիս 1960 (64 տարեկանին)
Մահուան վայր	Սան Ֆրանսիսքօ, Քալիֆորնիա, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ
Քաղաքացիութիւն	Օսմանեան Կայսրութիւն; Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ
Ազգութիւն	Հայ
Մասնագիտութիւն	Արդարադատ
Կուսակցութիւն	Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն

Դիտել պատմությունը

← Նախորդ խմբագրում Յաջորդ խմբագրում →

Content deleted Content added

ՏեսողականԵլատեքստ

Գծային

16:47, 9 Ապրիլ 2021-ի տարբերակ

Սողոմոն Թեհլիրեան (2 Ապրիլ 1896(1896-04-02)^[1]^[2], Բագառիճ, Օսմանեան Կայսրութիւն^[1]^[2] - 23 Մայիս 1960(1960-05-23)^[1]^[2], Սան Ֆրանսիսքօ, Քալիֆորնիա, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ^[1]^[2]), Հայոց ցեղասպանութեան վերապրող եւ ազգային հերոս, որ գնդակահարած է երիտթուրքերու ներքին գործոց նախարար եւ Հայոց ցեղասպանութեան գլխաւոր կազմակերպիչ՝ Թալէաթ Փաշան։

Կենսագրութիւն

Սողոմոն Թեհլիրեան ծնած է 1896-ին Արեւմտեան Հայաստանի Դարանաղեաց (Կամախ) գաւառի Վարի Բագառիճ գիւղը, Երզնկայի մերձակայքը, ուր ստացած է իր նախնական կրթութիւնը։ Ապա ուսումը շարունակած է Երզնկայի Կեդրոնական ուսումնարանը, որուն շրջանը աւարտած է 1912-ին, որմէ ետք 1913-ին, փոխադրուած է Սերպիա ։

1914-ին սկսած Ա. Համաշխարհային պատերազմը լրիւ կը փոխէ 18-ամեայ Սողոմոնին կեանքին ուղին։ 1914-ի աշնան, ծնողքէն գաղտնի, կ'անցնի Սոֆիա (Պուլկարիա), ուր կը հաւաքագրուէին Կովկաս կամաւոր երթալու պատրաստ Պալքանեան թերակղզիին պանդուխտ թէ ուսանող հայ երիտասարդները։ Սկիզբը ընթացք չի տրուիր Սողոմոնի կամաւոր արձանագրուելու դիմումին, բայց ան կը յաջողի, հօրը քանի մը նամակներ ղրկելէ ետք, ստանալ ծնողքին գրաւոր թոյլտուութիւնը՝ ի խնդիր իր կամաւոր արձանագրուելուն։

Հոկտեմբեր 1914-ին, Սողոմոն կը հասնի Թիֆլիս եւ կը միանայ Սեպուհին վաշտին, որ մաս կը կազմէր Անդրանիկի հրամանատարութեան տակ գործող Կամաւորական Առաջին Գունդին։ Երեք տարուան կամաւորական ծառայութիւնը ամբողջապէս կը թրծէ Սողոմոն Թեհլիրեան դաշնակցական մարտիկին տիպարը։

Արեւմտահայաստանի ժամանակաւոր ազատագրութեան հետ, Սողոմոն հնարաւորութիւնը կ'ունենայ այցելելու նաեւ Երզնկա, որուն քարուքանդ վիճակն ու ամայութիւնը խորապէս կը ցնցեն զինք, որ իր կենսագիրներէն Կարօ Գէորգեանի վկայութեամբ՝ «ուշաթափ կ'իյնայ գետին»։ Արդարեւ, Երզնկայի եւ շրջակայքի ամբողջ հայութեան հետ, նաեւ իր գերդաստանին 85 անդամները՝ մայրը, երկու եղբայրներուն կիներն ու զաւակները եւ մօտիկ ազգականները սպաննուած էին 1915-ին։ Իսկ իրենց տունը դարձած էր թրքական «հանրակացարան»։

Ընտանիքին, հարազատներուն եւ ամբողջ հայութեան սպանդն ու հայրենի օճախին եւ Արեւմտահայաստանի աւերումը անհուն ցասումով ու վրէժխնդրութեամբ կը համակեն Սողոմոն Թեհլիրեանին ողջ էութիւնը։ Խորապէս ցնցիչ այդ փորձառութիւնը հետագային հիմք կը ծառայէ, Թալէաթի ահաբեկումէն ետք, Թեհլիրեանի դատավարութեան ընթացքին դատապաշտան կառուցած պաշտպանողականին։

1917-ին, Կովկասեան ճակատին փլուզումէն եւ ռուսական զօրքերուն նահանջէն ետք, Թեհլիրեան կ'անցնի Կովկաս։ Կը շրջի հիւսիսային Կովկասի եւ Խրիմի քաղաքներուն մէջ՝ նուիրուելով արեւմտահայ գաղթականութեան հետ այդ ափերը ինկած որբերու հաւաքման ու պատսպարման աշխատանքին։ Այդ պայմաններուն մէջ, ժամանակի թաւալումին հետ փոխանակ սպիանալու, Թեհլիրեանին սիրտն ու հոգին խոցած վէրքերը աւելիով կը բորբոքին։ Ան կ'ուղարկուի Պոլիս, ուր Հ.Յ.Դ.Կ. Կոմիտէի որոշումով Ապրիլ 1920-ին կը կատարէ ահաբեկչական իր առաջին գործողութիւնը՝ մահապատիժի ենթարկելով Պէշիկթաշի տխրահռչակ թաղապետ ու մատնիչ՝ Յարութիւն Մկրտիչեանը, որ գլխաւոր մեղսակիցը եղած էր 24 Ապրիլ 1915-ի հայ մտաւորականութեան ձերբակալութեան։

Ահաբեկումէն ետք ան կը պարտաւորուի անցնիլ Փարիզ, ուր ապրուստի ապահովման համար կօշկակարութիւն կը սորվի։ Բայց քանի մը ամիս ետք կը կանչուի Ուաշինկթըն, Մ. Նահանգներ, Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպան Արմէն Գարոյին կողմէ, որ կը ղեկավարէր «Նեմեսիս» գործադրութիւնը։

Ուշագրաւ մանրամասնութիւն է եւ «Նեմեսիս»ի արխիւին հրապարակումէն ետք ծանօթ փաստ է, որ իթթիհատական պարագլուխներու ահաբեկիչներուն ճշդումը կատարուած էր վիճակաձգութեամբ եւ այդպէս էր, որ 1921-ին,Դաշնակցութեան որոշումով Սողոմոն Թեհլիրեանի կը վստահուի Թալէաթի ահաբեկման գործադրութիւնը։

Արմէն Գարոյի յանձնարարականով՝ Թեհլիրեան Դեկտեմբեր 1920-ին կ'ուղեւորուի Ժընեւ, ուրկէ կ'անցնի Պերլին (Գերմանիա), ի գործ դնելու համար Թալէաթի ահաբեկման մանրամասնօրէն մշակուած ու կազմակերպուած ծրագիրը։

Թալէաթի ահաբեկման գործադրութիւնը

Ջարդարար պարագլուխը, Ալի Սալէհ Պէյ անունով անցագիր հանած ու ծպտուած, կ'ապրէր Պերլինի Հայտէնպէրկ փողոցին վրայ։ Թեհլիրեան, իբրեւ ուսանող, սենեակ մը կը վարձէ Թալէաթի տան ճիշդ դիմացը, ուրկէ տեւական հսկողութեան տակ կ'առնէ ցեղասպան ճիւաղին շարժումներն ու կենցաղը՝ իրենց յետին մանրամասնութեամբ։ Եւ 15 Մարտ 1921-ի առաւօտեան ժամը 10-ին, երբ Թալէաթ իր բնակարանէն դուրս գալով կը յառաջանար մայթէն, Թեհլիրեան հանդիպակաց մայթէն փողոցը կը կտրէ, դէմ առ դէմ գալով ջարդարարին հետ եւ ատրճանակի մէկ գնդակով գետին կը փռէ հայասպան հրէշը։

Թիհլիրեանի դատավարութիւնը

Շահան Նաթալի կը վկայէ, որ Սողոմոն Թեհլիրեանի յանձնարարած էր ահաբեկումէն ետք փախուստ չտալ եւ յանձնուիլ գերմանական իշխանութեանց, որպէսզի աշխարհով մէկ դատուէր եւ իր հետ դատավարութեան ենթարկէր Թուրքիոյ ցեղասպանական ոճիրը։

Թեհլիրեան կը ձերբակալուի եւ աղմկալից դատավարութեան կ'արժանանայ։ Գերմանական դատարանը կը հաստատէ, որ ահաբեկումի ենթարկուած «զոհը»՝ Թալէաթ իսկութեան մէջ զոհ չէր, այլ՝ դահիճ էր ու, աւելի՛ն, դահճապետ էր, որուն ուսերուն կը ծանրանար ամբողջ ժողովուրդ մը ցեղասպանութեան ենթարկած ըլլալու պետական յանցագործութեան ծանրագոյն պատասխանատուութիւնը։ 3 Յունիս 1921-ին գերմանական դատարանը Սողոմոն Թեհլիրեանը կը ճանչնայ իբրեւ անպարտ։ Զինք կը պաշտպանէին երեք դատապաշտպաններ, որոնցմէ մէկը Դոկտ. Թէոտոր Քըրթ Նայմէյըրն էր՝ օրէնսդրութեան Փրոֆ.՝ Քիլի համալսարանէն։ Փաստօրէն Սողոմոն Թեհլիրեան կրկնակիօրէն պատմութիւն խտացնող խորհրդանիշ կը դառնայ 15 Մարտ 1921-ի իր Արդարահատոյց Հարուածով եւ Ցեղասպան Թուրքը մարմնաւորող Թալէաթի ահաբեկումով: Թեհլիրեան կը խորհրդանշէ նախ՝ հայոց Արդար Դատաստանին արձակած մահավճիռի պատիժը գործադրող բազուկը, ապա՝ միջազգային ճանաչումն ու դատապարտումը հայ ժողովուրդին դէմ Թուրքիոյ գործադրած Ցեղասպանութեան։

Այսօր արդէն հանրայայտ եւ հանրագիտական ճշմարտութիւն է, որ նոյնինքն Ցեղասպանութիւն բառը իր ժամանակակից իմաստով գործածութեան յանձնած Ռաֆայէլ Լեմքին կը ներշնչուի Թեհլիրեանի դատավարութենէն եւ կը հիմնուի այն մեծ հարցականին վրայ, թէ ինչո՞ւ մէկ մարդու ահաբեկման համար կը դատուէր Սողոմոն Թեհլիրեան անունով հայ երիտասարդը, մինչ անդին դատ ու դատաստանի չէր ենթարկուած մէկուկէս միլիոն անմեղ հայերու ցեղասպանութեան գլխաւոր պատասխանատու Թալէաթը…

Գերմանական դատարանին կողմէ ազատ արձակուելէ ետք

Գերմանական դատարանին կողմէ ազատ արձակուելէ ետք, Թեհլիրեան կ'ամուսնանայ եւ կը հաստատուի Պելկրատ (Եուկոսլաւիոյ մայրաքաղաքը)՝ Տալմատինսկա փողոցի թիւ 78 տունը, ուր աշխուժ գործունէութիւն կը ծաւալէ Հ.Յ.Դ. Պալքանեան Կ. Կոմիտէութեան կազմէն ներս։ 1945-էն ետք բնակութիւն կը հաստատէ նախ Քազապլանքա (Մարոք), ապա կը տեղափոխուի Մ. Նահանգներու Սան Ֆրանսիսքօ քաղաքը, ուր դաշնակցական իր գործունէութիւնը կը շարունակէ Արեւմտեան Շրջանին մէջ։

Մահը

Կը մահանայ 23 Մայիս 1960-ին Սան Ֆրանսիսքօ։ Կը թաղուի Ֆրէզնոյի «Արարատ» գերեզմանատան մէջ։ Ի յիշատակ Թեհլիրեանի՝ Ֆրէզնոյի, Թալին շրջանին Մաստարա գիւղին եւ Երեւանի մէջ կառուցուած են յուշարձաններ։

Սողոմոն Թեհլիրեանը՝ արուեստի մէջ

Բոգդան Վերդեան, Ծաղիկներս մնացին հեռւում /վէպ Ս. Թեհլիրեանի մասին/, Երեւան, 1991։
Ռոպերթ Գարայեան, Արդարահատոյց /վիպակ նուիրուած Ս. Թեհլիրեանին, պատմուածքներ, յօդուածներ/, Երեւան, 2004։
Պերճ Զէյթունցեան, Ոտքի, դատարանն է գալիս/ տրամա նուիրուած Ս. Թեհլիրեանի/ տես, «Մեծ լռութիւն/ տրամաներ/», Երեւան, 1985։

Գրականութիւն

Սողոմոն Թեհլիրեան, Վերյիշումներ, Երեւան, 1993։
Սողոմոն Թեհլերեանի դատավարութիւնը /սղագրական նիւթեր/, Երեւան, 1990։
Մակիչ Արզումանեան, Հայաստան. 1914-1917/, Երեւան, 1969։
Մհեր Կարապետեան, Հայաստանը 1912-1920 թուականներուն, Երեւան, 2003։

Արտաքին յղումներ

↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 Հայկական սովետական հանրագիտարան / խմբ. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a>
↑ ^2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 Ով ով է. հայեր / խմբ. Հ. Այվազյան — Երևան: Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 2005. — հատոր 1. — է. 426.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053761"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1953"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q28722393"></a>
↑ Krikorian A., Heratchian H. Le dictionnaire biographique: Arméniens d'hier et d'aujourd'hui — Maisons-Alfort: 2021. — P. 555–556. — ISBN 978-2-905686-93-0
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q208314"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q114588221"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q114574126"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q114555440"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q1239328"_data-entity-id="Q2657718">[[:hy:s:Հայկական_սովետական_հանրագիտարան|Հայկական_սովետական_հանրագիտարան]]<span_class="wef_low_priority_links">_/_խմբ._[[:Վիքտոր_Համբարձումեան|Վ.&nbsp;Համբարձումյան]],_[[:Կոստանդին_Խուդաւերդեան|Կ.&nbsp;Խուդավերդյան]]_—_[[:d:Q124405912|Հայկական_հանրագիտարան_հրատարակչություն]],_1974.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a></div>-1] 1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 Հայկական սովետական հանրագիտարան / խմբ. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q1787111"_data-entity-id="Q28722393">[[:d:Q28722393|Ով_ով_է._հայեր]]<span_class="wef_low_priority_links">_/_խմբ._[[:hy:Հովհաննես_Այվազյան|Հ.&nbsp;Այվազյան]]_—_[[:Երեւան|Երևան]]:_[[:d:Q124405912|Հայկական_հանրագիտարան_հրատարակչություն]],_2005._—_հատոր&nbsp;1._—_է.&nbsp;426.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053761"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1953"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q28722393"></a></div>-2] 2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 Ով ով է. հայեր / խմբ. Հ. Այվազյան — Երևան: Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 2005. — հատոր 1. — է. 426.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13053761"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q124405912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1953"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q28722393"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q47461344"_data-entity-id="Q114555440"><i_class="wef_low_priority_links">[[:d:Q114574126|Krikorian&nbsp;A.]],_[[:d:Q114588221|Heratchian&nbsp;H.]]</i>_[[:d:Q114555440|Le_dictionnaire_biographique]]:_Arméniens_d'hier_et_d'aujourd'hui<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:fr:Maisons-Alfort|Maisons-Alfort]]:_2021._—_P.&nbsp;555–556._—_ISBN_978-2-905686-93-0</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q208314"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q114588221"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q114574126"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q114555440"></a></div>-3] Krikorian A., Heratchian H. Le dictionnaire biographique: Arméniens d'hier et d'aujourd'hui — Maisons-Alfort: 2021. — P. 555–556. — ISBN 978-2-905686-93-0
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q208314"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q114588221"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q114574126"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q114555440"></a>

[1]

[2]

[3]

@@ Տող 4. / Տող 4. @@
 == Կենսագրութիւն ==
-Սողոմոն Թեհլիրեան ծնած է 1896-ին ''[[Բագառիճ]]՝՝''Արեւմտեան Հայաստանի Երզնկա գաւառին մէջ, ուր ստացած է իր նախնական կրթութիւնը։ Ապա ուսումը շարունակած է ''[[Երզնկա]]''յի Կեդրոնական ուսումնարանը եւ աւարտած է [[1912]]-ին, որմէ ետք փոխադրուած է ''[[Սերպիա]]'' 1913-ին։
+Սողոմոն Թեհլիրեան ծնած է 1896-ին [[Արեւմտեան Հայաստան|Արեւմտեան Հայաստանի]] Դարանաղեաց (Կամախ) գաւառի Վարի Բագառիճ գիւղը, Երզնկայի մերձակայքը, ուր ստացած է իր նախնական կրթութիւնը։ Ապա ուսումը շարունակած է Երզնկայի Կեդրոնական ուսումնարանը, որուն շրջանը աւարտած է 1912-ին, որմէ ետք 1913-ին, փոխադրուած է ''[[Սերպիա]]'' ։
--ին սկսած Առաջին Աշխարհամարտը լրիւ կը փոխէ 18-ամեայ Սողոմոնի կեանքի ուղին։ 1914-ի աշնան, ծնողքէն գաղտնի, կ'անցնի Սոֆիա (Պուլկարիա), ուր կը հաւաքագրուէին Կովկաս կամաւոր երթալու պատրաստ Պալքանեան թերակղզիի պանդուխտ թէ ուսանող հայ երիտասարդները։ Սկիզբը ընթացք չի տրուիր Սողոմոնի կամաւոր արձանագրուելու դիմումին, բայց ան կը յաջողի, հօրը քանի մը նամակներ ղրկելէ ետք, ստանալ ծնողին գրաւոր թոյլտուութիւնը՝ ի խնդիր իր կամաւոր արձանագրուելուն։
+-ին սկսած [[Ա․ Համաշխարհային Պատերազմ|Ա. Համաշխարհային պատերազմը]] լրիւ կը փոխէ 18-ամեայ Սողոմոնին կեանքին ուղին։ 1914-ի աշնան, ծնողքէն գաղտնի, կ'անցնի [[Սոֆիա]] ([[Պուլկարիա]]), ուր կը հաւաքագրուէին [[Կովկաս]] կամաւոր երթալու պատրաստ Պալքանեան թերակղզիին պանդուխտ թէ ուսանող հայ երիտասարդները։ Սկիզբը ընթացք չի տրուիր Սողոմոնի կամաւոր արձանագրուելու դիմումին, բայց ան կը յաջողի, հօրը քանի մը նամակներ ղրկելէ ետք, ստանալ ծնողքին գրաւոր թոյլտուութիւնը՝ ի խնդիր իր կամաւոր արձանագրուելուն։
-Հոկտեմբեր 1914-ին, Սողոմոն կը հասնի [[Թիֆլիս]] եւ կը միանայ Սեպուհի վաշտին, որ մաս կը կազմէր [[Անդրանիկ Օզանեան|Անդրանիկ]]<nowiki/>ի հրամանատարութեան տակ գործող [[Կամաւորական Առաջին Գունդ]]<nowiki/>ին։ Երեք տարուան կամաւորական ծառայութիւնը ամբողջապէս կը թրծէ Սողոմոն Թեհլիրեան դաշնակցական մարտիկի կերպարը։
+Հոկտեմբեր 1914-ին, Սողոմոն կը հասնի [[Թիֆլիս]] եւ կը միանայ Սեպուհին վաշտին, որ մաս կը կազմէր [[Անդրանիկ Օզանեան|Անդրանիկ]]<nowiki/>ի հրամանատարութեան տակ գործող [[Կամաւորական Առաջին Գունդ]]<nowiki/>ին։ Երեք տարուան կամաւորական ծառայութիւնը ամբողջապէս կը թրծէ Սողոմոն Թեհլիրեան [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|դաշնակցական]] մարտիկին տիպարը։
-Արեւմտահայաստանի ժամանակաւոր ազատագրութեան հետ, Սողոմոն հնարաւորութիւնը կ'ունենայ այցելելու նաեւ Երզնկա, որուն քարուքանդ վիճակն ու ամայութիւնը խորապէս կը ցնցեն զինք, որ իր կենսագիրներէն [[Կարօ Գէորգեան]]<nowiki/>ի վկայութեամբ՝ «ուշաթափ կ’իյնայ գետին»։ Արդարեւ, Երզնկայի եւ շրջակայքի ամբողջ հայութեան հետ, նաեւ իր գերդաստանին 85 անդամները- մայրը, երկու եղբայրներուն կիներն ու զաւակները եւ մօտիկ ազգականները- սպաննուած էին 1915-ին։ Իսկ իրենց տունը դարձած էր թրքական «հանրակացարան»։
+Արեւմտահայաստանի ժամանակաւոր ազատագրութեան հետ, Սողոմոն հնարաւորութիւնը կ'ունենայ այցելելու նաեւ Երզնկա, որուն քարուքանդ վիճակն ու ամայութիւնը խորապէս կը ցնցեն զինք, որ իր կենսագիրներէն [[Կարօ Գէորգեան]]<nowiki/>ի վկայութեամբ՝ «ուշաթափ կ'իյնայ գետին»։ Արդարեւ, Երզնկայի եւ շրջակայքի ամբողջ հայութեան հետ, նաեւ իր գերդաստանին 85 անդամները՝ մայրը, երկու եղբայրներուն կիներն ու զաւակները եւ մօտիկ ազգականները սպաննուած էին 1915-ին։ Իսկ իրենց տունը դարձած էր թրքական «հանրակացարան»։
-Սեփական ընտանիքին, հարազատներուն եւ ամբողջ հայութեան սպանդն ու հայրենի օճախին եւ [[Արեւմտեան Հայաստան|Արեւմտահայաստան]]<nowiki/>ի աւերումը անհուն ցասումով ու վրէժխնդրութեամբ կը համակեն Սողոմոն Թեհլիրեանի ողջ էութիւնը։ Խորապէս ցնցիչ այդ փորձառութիւնը հետագային հիմք կը ծառայէ, Թալէաթի ահաբեկումէն ետք, Թեհլիրեանի դատավարութեան ընթացքին դատապաշտան կառուցած պաշտպանողականին։
+Ընտանիքին, հարազատներուն եւ ամբողջ հայութեան սպանդն ու հայրենի օճախին եւ [[Արեւմտեան Հայաստան|Արեւմտահայաստան]]<nowiki/>ի աւերումը անհուն ցասումով ու վրէժխնդրութեամբ կը համակեն Սողոմոն Թեհլիրեանին ողջ էութիւնը։ Խորապէս ցնցիչ այդ փորձառութիւնը հետագային հիմք կը ծառայէ, Թալէաթի ահաբեկումէն ետք, Թեհլիրեանի դատավարութեան ընթացքին դատապաշտան կառուցած պաշտպանողականին։
--ին, Կովկասեան ճակատի փլուզումէն եւ ռուսական զօրքերու նահանջէն ետք, Թեհլիրեան կ'անցնի Կովկաս։ Կը շրջի հիւսիսային Կովկասի եւ Խրիմի քաղաքներուն մէջ՝ նուիրուելով արեւմտահայ գաղթականութեան հետ այդ ափերը ինկած որբերու հաւաքման ու պատսպարման աշխատանքին։ Այդ պայմաններուն մէջ, ժամանակի թաւալումին հետ փոխանակ սպիանալու, Թեհլիրեանի սիրտն ու հոգին խոցած վէրքերը աւելիով կը բորբոքին։ Թեհլիրեան կ'ուղարկուի Պոլիս, ուր Հ.Յ.Դ.Կ. Կոմիտէի որոշումով Ապրիլ 1920-ին կը կատարէ ահաբեկչական իր առաջին գործողութիւնը՝ մահապատիժի ենթարկելով [[Պէշիկթաշ]]<nowiki/>ի տխրահռչակ թաղապետ ու մատնիչ՝ Յարութիւն Մկրտիչեանը, որ գլխաւոր մեղսակիցը եղած էր 24 Ապրիլ 1915-ի հայ մտաւորականութեան ձերբակալութեան։
+-ին, Կովկասեան ճակատին փլուզումէն եւ ռուսական զօրքերուն նահանջէն ետք, Թեհլիրեան կ'անցնի Կովկաս։ Կը շրջի հիւսիսային Կովկասի եւ [[Ղրիմ|Խրիմ]]<nowiki/>ի քաղաքներուն մէջ՝ նուիրուելով արեւմտահայ գաղթականութեան հետ այդ ափերը ինկած որբերու հաւաքման ու պատսպարման աշխատանքին։ Այդ պայմաններուն մէջ, ժամանակի թաւալումին հետ փոխանակ սպիանալու, Թեհլիրեանին սիրտն ու հոգին խոցած վէրքերը աւելիով կը բորբոքին։ Ան կ'ուղարկուի [[Պոլիս]], ուր Հ.Յ.Դ.Կ. Կոմիտէի որոշումով Ապրիլ 1920-ին կը կատարէ ահաբեկչական իր առաջին գործողութիւնը՝ մահապատիժի ենթարկելով [[Պէշիկթաշ]]<nowiki/>ի տխրահռչակ թաղապետ ու մատնիչ՝ Յարութիւն Մկրտիչեանը, որ գլխաւոր մեղսակիցը եղած էր 24 Ապրիլ 1915-ի հայ մտաւորականութեան ձերբակալութեան։
-Ահաբեկումէն ետք ան կը պարտաւորուի անցնիլ [[Փարիզ]], ուր ապրուստի ապահովման համար կօշկակարութիւն կը սորվի։ Բայց քանի մը ամիս ետք կը կանչուի [[Ուաշինկթըն]], Մ. Նահանգներ, Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպան [[Արմէն Գարօ|Արմէն Գարո]]<nowiki/>յի կողմէ, որ կը ղեկավարէր «[[Նեմեսիսի Գործողութիւն|Նեմեսիս»]] գործադրութիւնը։
+Ահաբեկումէն ետք ան կը պարտաւորուի անցնիլ [[Փարիզ]], ուր ապրուստի ապահովման համար կօշկակարութիւն կը սորվի։ Բայց քանի մը ամիս ետք կը կանչուի [[Ուաշինկթըն]], [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|Մ. Նահանգներ]], Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպան [[Արմէն Գարօ|Արմէն Գարո]]<nowiki/>յին կողմէ, որ կը ղեկավարէր «[[Նեմեսիսի Գործողութիւն|Նեմեսիս»]] գործադրութիւնը։
-Ուշագրաւ մանրամասնութիւն է եւ «Նեմեսիս»ի արխիւին հրապարակումէն ետք ծանօթ փաստ է, որ իթթիհատական պարագլուխներու ահաբեկիչներուն ճշդումը կատարուած էր վիճակաձգութեամբ եւ այդպէս էր, որ 1921-ին,[[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|Դաշնակցութեան]] որոշումով Սողոմոն Թեհլիրեանի կը վստահուի Թալէաթի ահաբեկման գործադրութիւնը։
+Ուշագրաւ մանրամասնութիւն է եւ «Նեմեսիս»ի արխիւին հրապարակումէն ետք ծանօթ փաստ է, որ իթթիհատական պարագլուխներու ահաբեկիչներուն ճշդումը կատարուած էր վիճակաձգութեամբ եւ այդպէս էր, որ 1921-ին,[[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|Դաշնակցութեան]] որոշումով Սողոմոն Թեհլիրեանի կը վստահուի [[Մեհմեթ Թալէաթ փաշա|Թալէաթ]]<nowiki/>ի ահաբեկման գործադրութիւնը։
-Արմէն Գարոյի յանձնարարականով՝ Թեհլիրեան Դեկտեմբեր 1920-ին կ'ուղեւորուի Ժընեւ, ուրկէ կ'անցնի [[Պերլին]] (Գերմանիա), ի գործ դնելու համար Թալէաթի ահաբեկման մանրամասնօրէն մշակուած ու կազմակերպուած ծրագիրը։
+Արմէն Գարոյի յանձնարարականով՝ Թեհլիրեան Դեկտեմբեր 1920-ին կ'ուղեւորուի [[Ժընեւ]], ուրկէ կ'անցնի [[Պերլին]] (Գերմանիա), ի գործ դնելու համար Թալէաթի ահաբեկման մանրամասնօրէն մշակուած ու կազմակերպուած ծրագիրը։
 == Թալէաթի ահաբեկման գործադրութիւնը ==
-Ջարդարար պարագլուխը, Ալի Սալէհ Պէյ անունով անցագիր հանած ու ծպտուած, կ’ապրէր Պերլինի Հայտէնպէրկ փողոցի վրայ։ Թեհլիրեան, իբրեւ ուսանող, սենեակ մը կը վարձէ Թալէաթի տան ճիշդ դիմացը, ուրկէ տեւական հսկողութեան տակ կ'առնէ ցեղասպան ճիւաղին շարժումներն ու կենցաղը՝ իրենց յետին մանրամասնութեամբ։ Եւ 15 Մարտ 1921-ի առաւօտեան ժամը 10-ին, երբ Թալէաթ իր բնակարանէն դուրս գալով կը յառաջանար մայթէն, Թեհլիրեան հանդիպակաց մայթէն փողոցը կը կտրէ, դէմ առ դէմ գալով ջարդարարին հետ եւ ատրճանակի մէկ գնդակով գետին կը փռէ հայասպան հրէշը։
+Ջարդարար պարագլուխը, Ալի Սալէհ Պէյ անունով անցագիր հանած ու ծպտուած, կ'ապրէր [[Պերլին]]<nowiki/>ի [[Հայտէնպէրկ]] փողոցին վրայ։ Թեհլիրեան, իբրեւ ուսանող, սենեակ մը կը վարձէ Թալէաթի տան ճիշդ դիմացը, ուրկէ տեւական հսկողութեան տակ կ'առնէ ցեղասպան ճիւաղին շարժումներն ու կենցաղը՝ իրենց յետին մանրամասնութեամբ։ Եւ 15 Մարտ 1921-ի առաւօտեան ժամը 10-ին, երբ Թալէաթ իր բնակարանէն դուրս գալով կը յառաջանար մայթէն, Թեհլիրեան հանդիպակաց մայթէն փողոցը կը կտրէ, դէմ առ դէմ գալով ջարդարարին հետ եւ ատրճանակի մէկ գնդակով գետին կը փռէ հայասպան հրէշը։
 == Թիհլիրեանի դատավարութիւնը ==
 [[Շահան Նաթալի]] կը վկայէ, որ Սողոմոն Թեհլիրեանի յանձնարարած էր ահաբեկումէն ետք փախուստ չտալ եւ յանձնուիլ գերմանական իշխանութեանց, որպէսզի աշխարհով մէկ դատուէր եւ իր հետ դատավարութեան ենթարկէր Թուրքիոյ ցեղասպանական ոճիրը։
-Թեհլիրեան կը ձերբակալուի եւ աղմկալից դատավարութեան կ'արժանանայ։ Գերմանական դատարանը կը հաստատէ, որ ահաբեկումի ենթարկուած «զոհը»՝ Թալէաթ իսկութեան մէջ զոհ չէր, այլ՝ դահիճ էր ու, աւելի՛ն, դահճապետ էր, որուն ուսերուն կը ծանրանար ամբողջ ժողովուրդ մը ցեղասպանութեան ենթարկած ըլլալու պետական յանցագործութեան ծանրագոյն պատասխանատուութիւնը։ 3 Յունիս 1921-ին գերմանական դատարանը Սողոմոն Թեհլիրեանը կը ճանչնայ իբրեւ անպարտ։ Զինք կը պաշտպանէին երեք դատապաշտպաններ, որոնցմէ մէկը Դոկտ. ''Թէոտոր Քըրթ Նայմէյըր''ն էր՝ օրէնսդրութեան Փրոֆ.՝ ''Քիլի'' համալսարանէն։ Փաստօրէն Սողոմոն Թեհլիրեան կրկնակիօրէն պատմութիւն խտացնող խորհրդանիշ կը դառնայ 15 Մարտ 1921-ի իր Արդարահատոյց Հարուածով եւ Ցեղասպան Թուրքը մարմնաւորող Թալէաթի ահաբեկումով.- Թեհլիրեան կը խորհրդանշէ նախ՝ հայոց Արդար Դատաստանին արձակած մահավճիռի պատիժը գործադրող բազուկը, ապա՝ միջազգային ճանաչումն ու դատապարտումը հայ ժողովուրդին դէմ Թուրքիոյ գործադրած Ցեղասպանութեան։
+Թեհլիրեան կը ձերբակալուի եւ աղմկալից դատավարութեան կ'արժանանայ։ Գերմանական դատարանը կը հաստատէ, որ ահաբեկումի ենթարկուած «զոհը»՝ Թալէաթ իսկութեան մէջ զոհ չէր, այլ՝ դահիճ էր ու, աւելի՛ն, դահճապետ էր, որուն ուսերուն կը ծանրանար ամբողջ ժողովուրդ մը ցեղասպանութեան ենթարկած ըլլալու պետական յանցագործութեան ծանրագոյն պատասխանատուութիւնը։ 3 Յունիս 1921-ին գերմանական դատարանը Սողոմոն Թեհլիրեանը կը ճանչնայ իբրեւ անպարտ։ Զինք կը պաշտպանէին երեք դատապաշտպաններ, որոնցմէ մէկը Դոկտ. ''Թէոտոր Քըրթ Նայմէյըր''ն էր՝ օրէնսդրութեան Փրոֆ.՝ ''Քիլի'' համալսարանէն։ Փաստօրէն Սողոմոն Թեհլիրեան կրկնակիօրէն պատմութիւն խտացնող խորհրդանիշ կը դառնայ 15 Մարտ 1921-ի իր Արդարահատոյց Հարուածով եւ Ցեղասպան Թուրքը մարմնաւորող Թալէաթի ահաբեկումով: Թեհլիրեան կը խորհրդանշէ նախ՝ հայոց Արդար Դատաստանին արձակած մահավճիռի պատիժը գործադրող բազուկը, ապա՝ միջազգային ճանաչումն ու դատապարտումը հայ ժողովուրդին դէմ Թուրքիոյ գործադրած Ցեղասպանութեան։
 Այսօր արդէն հանրայայտ եւ հանրագիտական ճշմարտութիւն է, որ նոյնինքն [[Ցեղասպանութիւն]] բառը իր ժամանակակից իմաստով գործածութեան յանձնած [[Ռաֆայէլ Լեմքին]] կը ներշնչուի Թեհլիրեանի դատավարութենէն եւ կը հիմնուի այն մեծ հարցականին վրայ, թէ ինչո՞ւ մէկ մարդու ահաբեկման համար կը դատուէր Սողոմոն Թեհլիրեան անունով հայ երիտասարդը, մինչ անդին դատ ու դատաստանի չէր ենթարկուած մէկուկէս միլիոն անմեղ հայերու ցեղասպանութեան գլխաւոր պատասխանատու Թալէաթը…
 == Գերմանական դատարանին կողմէ ազատ արձակուելէ ետք ==
-Գերմանական դատարանին կողմէ ազատ արձակուելէ ետք, Թեհլիրեան կ'ամուսնանայ եւ կը հաստատուի Պելկրատ (Եուկոսլաւիոյ մայրաքաղաքը)՝ Տալմատինսկա փողոցի թիւ 78 տունը, ուր աշխուժ գործունէութիւն կը ծաւալէ Հ.Յ.Դ. Պալքանեան Կ. Կոմիտէութեան կազմէն ներս։ 1945-էն ետք բնակութիւն կը հաստատէ նախ Քազապլանքա (Մարոք), ապա կը տեղափոխուի Մ. Նահանգներու Սան Ֆրանսիսքօ քաղաքը, ուր դաշնակցական իր գործունէութիւնը կը շարունակէ Արեւմտեան Շրջանին մէջ։
+Գերմանական դատարանին կողմէ ազատ արձակուելէ ետք, Թեհլիրեան կ'ամուսնանայ եւ կը հաստատուի [[Պելկրատ]] ([[Եուկոսլաւիա|Եուկոսլաւիոյ]] մայրաքաղաքը)՝ Տալմատինսկա փողոցի թիւ 78 տունը, ուր աշխուժ գործունէութիւն կը ծաւալէ Հ.Յ.Դ. Պալքանեան Կ. Կոմիտէութեան կազմէն ներս։ 1945-էն ետք բնակութիւն կը հաստատէ նախ [[Քազապլանքա]] ([[Մարոք]]), ապա կը տեղափոխուի Մ. Նահանգներու [[Սան Ֆրանսիսքօ]] քաղաքը, ուր դաշնակցական իր գործունէութիւնը կը շարունակէ Արեւմտեան Շրջանին մէջ։
 == Մահը ==
-Մահացած է 23 Մայիս 1960-ին Սան Ֆրանսիսքօ։ Թաղուած է Ֆրէզնոյի «Արարատ» գերեզմանատան մէջ։ Ի յիշատակ Թեհլիրեանի՝ Ֆրէզնոյի, ''Թալին'' շրջանին ''Մաստարա'' գիւղին եւ ''[[Երեւան]]''ի մէջ կառուցուած են յուշարձաններ։
+Կը մահանայ 23 Մայիս 1960-ին Սան Ֆրանսիսքօ։ Կը թաղուի [[Ֆրէզնօ|Ֆրէզնոյի]] «Արարատ» գերեզմանատան մէջ։ Ի յիշատակ Թեհլիրեանի՝ Ֆրէզնոյի, ''Թալին'' շրջանին ''Մաստարա'' գիւղին եւ ''[[Երեւան]]''ի մէջ կառուցուած են յուշարձաններ։
 == Սողոմոն Թեհլիրեանը՝ արուեստի մէջ ==
 * ''Բոգդան Վերդեան'', Ծաղիկներս մնացին հեռւում /վէպ Ս. Թեհլիրեանի մասին/, Երեւան, 1991։
-* ''Ռոբերտ Կարայեան'', Արդարահատոյց /վիպակ նուիրուած Ս. Թեհլիրեանին, պատմուածքներ, յօդուածներ/, Երեւան, 2004։
+* ''Ռոպերթ Գարայեան'', Արդարահատոյց /վիպակ նուիրուած Ս. Թեհլիրեանին, պատմուածքներ, յօդուածներ/, Երեւան, 2004։
-* ''Պերճ Զէյթունցեան'', Ոտքի, դատարանն է գալիս/ տրամա նուիրուած Ս. Թեհլիրեանի/, տես, «Մեծ լռութիւն/ տրամաներ/», Երեւան, 1985։
+* ''Պերճ Զէյթունցեան'', Ոտքի, դատարանն է գալիս/ տրամա նուիրուած Ս. Թեհլիրեանի/ տես, «Մեծ լռութիւն/ տրամաներ/», Երեւան, 1985։
 == Գրականութիւն ==
-* Սողոմոն Թեհլիրեան, Վերյիշումներ, Երեւան, [[1993]]։
+* Սողոմոն Թեհլիրեան, Վերյիշումներ, Երեւան, 1993։
-* Սողոմոն Թեհլերեանի դատավարութիւնը /սղագրական նիւթեր/, Երեւան, [[1990]]։
+* Սողոմոն Թեհլերեանի դատավարութիւնը /սղագրական նիւթեր/, Երեւան, 1990։
-* ''Մակիչ Արզումանեան'', [[Հայաստան]]. [[1914]]-[[1917]]/, Երեւան, [[1969]]։
+* ''Մակիչ Արզումանեան'', [[Հայաստան]]. 1914-1917/, Երեւան, 1969։
-* ''Մհեր Կարապետեան'', [[Հայաստան]]ը [[1912]]-[[1920]] թուականներուն, Երեւան, [[2003]]։
+* ''Մհեր Կարապետեան'', [[Հայաստան]]ը 1912-1920 թուականներուն, Երեւան, 2003։
 == Արտաքին յղումներ ==