|
}}
'''Լեռնային Ղարաբաղի ( '''''կամ'' '''Արցախի) Հանրապետութիւն'''<ref>Ըստ սահմանադրության ''Արցախի Հանրապետություն'' և'' Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն'' անվանումները նույնական են։ [http://www.nkr.am/hy/constitution/9/ Արցախի Հանրապետության սահմանադրություն, 1.2]</ref>, [[փաստացի (արեւմտահայերէն)|փաստացի]] անկախ, սակայն միջազգայինօրէն չճանչցուած պետութիւն [[Անդրկովկաս (արեւմտահայրեէն)|Անդրկովկասի]] մէջ<ref>[http://www.nkr.am/hy/constitution/9/ Արցախի սահմանադրություն, 1.1]</ref>։ [[Արեւմուտք]]էն սահմանակից է [[Հայաստանի Հանրապետութիւն|Հայաստանի Հանրապետութեան]], [[հարաւ]]էն՝ [[Իրան (արեւմտահայերէն)|Իրանին]]ին, իսկ [[արեւելք]]էն եւ [[հիւսիս]]էն՝ [[Ազրպէյճան]]ին։ Մայրաքաղաքն է [[Ստեփանակերտ (արեւմտահայերէն)|Ստեփանակերտը]] ։ Պատմամշակութային կեդրոն է [[Շուշի (արեւմտահայերէն)|Շուշի]] քաղաքը։
Պատմականօրէն կը կազմէ [[Մեծ Հայք (արեւմտահայերէն)|Մեծ Հայքի]] [[Արցախ նահանգ (արեւմտահայերէն)|Արցախ նահանգը]]։ Հայ մեծանուն պատմաբան Լէոն Արցախը համեմատած է «հսկայական միջնաբերդի» հետ, առանց որուն «անհնար է երեւակայել Հայաստանի սրտի, այն է՝ Արարատեան երկրի պաշտպանութիւնը»<ref>[[Լեո]], «Հայոց պատմություն», Երկերի ժողովածու, հատոր 2, Երևան - 1973, էջ 32-33։</ref>։
=== Հին շրջան ===
==== Վանի թագաւորութեան ժամանակաշրջանին ====
Մ.թ.ա. 3-1-ին հազարամյակներն սկսած հանդէս եկան առաջին պետական կազմաւորումները, որոնց շարքին մէջ կ՛առանձնանար [[Վան (արեւմտահայերէն)|Վանի]]ի կամ [[Արարատի թագաւորութիւն]]ը([[Ուրարտու (արեւմտահայերէն)|Ուրարտու]])<ref>Բալայան Վ., Արցախի պատմություն, «Ամարաս», Երևան, 2002, էջ 32</ref>։ [[Ուրարտական թագաւորութիւն|Ուրարտական թագաւորութեան]] ժամանակաշրջանին (Ք.ա. 9-6դդ.) Արցախը յայտնի էր Ուրտեխե-Ուրտեխինի անուամբ։ Արցախի՝ որպէս [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանի]] մաս, յիշատակումներ կան [[Ստրաբոն (արեւմտահայերէն)|Ստրաբոնի]], [[Դիոն Կասիոս (արեւմտահայերէն)|Դիոն Կասիոսի]], [[Պլինիոս Աւագ (արեւմտահայերէն)|Պլինիոս Աւագի]], [[Պլուտարքոս (արեւմտահայերէն)|Պլուտարքոսի]] եւ այլ հին հեղինակներու աշխատանքներուն մէջ, ինչպէս նաեւ [[Արգիշտի Ա (արեւմտահայերէն)|Արգիշտի Ա]]-ի՝ [[Կոտայք (արեւմտահայերէն)|Կոտայքի]] մէջ յայտնաբերուած ժայռափոր արձանագրութեան մէջ, ուր խօսուած է [[Զառ քաղաք (արեւմտահայերէն)|Զառ քաղաքի]] մասին։ Ըստ պատմաբան Վ. Բալաեանի այն կը համընկէ Արցախի միջնադարեան Ծար մելիքանիստ աւանի եւ ներկայիս Քարվաճառի Զառ գիւղի հետ։
==== Երուանդունիներու օրով ====
=== 1 Դեկտեմբեր 1989 թուականի որոշումը ===
1 Դեկտեմբեր [[1989]] թուականին [[ՀԽՍՀ Գերագոյն խորհուրդ]]ը եւ [[ԼՂ Ազգային խորհուրդ]]ը իրենց համատեղ նիստին մէջ միաձայն ընդունեցին [[ՀԽՍՀ (արեւմտահայերէն)|ՀԽՍՀ]] եւ [[ԼՂԻՄ (արեւմտահայերէն)|ԼՂԻՄ]] վերամիաւորման մասին որոշում<ref>Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողով, «Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի կարգավորման ուղիներ», Երևան 2006, էջ 280</ref>։ Միացումը, որուն կարգախօսի տակ բարձրացած էր Ղարաբաղեան շարժումը՝ կայացաւ։ ՀԽՍՀ եւ ԼՂԻՄ վերամիաւորման մասին ընդունուած «Համատեղ որոշումը» օրինական է եւ ընդունելի, միջազգային իրաւունքի բոլոր սկզբունքներու տեսնակիւնէն։ Յայտնի է, որ միջազգային իրաւունքի՝ «ժողովուրդներու ազատ ինքնորոշման» սկզբունքը ՄԱԿ-ը հռչակած է որպէս պետութիւններու ու ազգերու յարաբերութիւններու կարգաւորման համապարտադիր սկզբունք։ Միացման այս արարքը միջազգային իրաւունքի տեսակետէն որեւէ առարկութիւն չի հարցներ, մանաւանդ, որ խօսքը ոչ թէ ինքնորոշման առաջնային արարքի, այլ արդէն ինքնորոշման սուբյեկտ հանդիսացող պետական երկու կազմաւորումներու մասին է։ Որեւէ արգելք չկար նաեւ [[ԽՍՀՄ (արեւմտահայերէն)|ԽՍՀՄ]] օրէնքին մէջ, ուր նախընթաց տարիներուն հանրապետութիւններու ու ազգային պետական կազմաւորումներու սահմաններու փոփոխութեան գրեթէ երկու տասնեակ դէպք արձանագրուած էր ( Կարելոֆիննական միութենական հանրապետութիւնն, օրինակ, վերակազմաւորուած է ինքնավար հանրապետութեան, իսկ [[Ռուսաստանի Դաշնութիւն|Ռուսաստանի Դաշնութեան]] Ղազախստանի ինքնավար հանրապետութեան Կեդրոնէն տրուած է միութենական հանրապետութեան կարգավիճակ)։ ԽՍՀՄ-ի՝ որպէս միասնական պետութեան մէջ տարբեր ազգային կազմաւորումներու սահմաններու փոփոխութիւնները երբեք չէին կապած սահմաններու անխախտելիութեան ու տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքներու հետ։ Անոնք դիտուած են, որպէս միութենական դաշնային պետութեան ներքին գործը նաեւ իրաւական այն հիմքով, որ նման վերակազմաւորումներն ու վերաենթարկումները չէին կապուէր ԽՍՀՄ-ի՝ որպէս միասնական պետութեան սահմաններու փոփոխութեան կամ անոր տարածքային ամբողջականութեան խախտման հետ։ «Տարածքային ամբողջականութեան» սկզբունքը, որ մինչ այդ լրջօրէն չէր կիրառկուած հանրապետութիւններու ու ինքնավար կազմաւորումներու նկատմամբ, ձեռք բերաւ սկզբունքային նշանակութիւն հենց ԼՂ դեպքին մէջ, երբ յայտնի էր, որ ան բռնութեամբ մտցուած է [[ԱդրԽՍՀ (արեւմտահայերէն)|ԱդրԽՍՀ]] կազմ եւ երբ ակնյայտ էր, որ ԱդրԽՍՀ-ի մէջ կ՛իրագործուի հանրապետութեան հայ ազգաբնակչութեան ցեղասպանութիւն։ Բայց եթէ միութենական հանրապետութիւններու տարածքային ամբողջականութեան նոյնիսկ տրուած էր նման սկզբունքային բնոյթ, ապա սահմանադրական արգելք չէր առաջանար, քանի որ խօսքը ինքնորոշման իրաւունքի սուբյեկտ հանդիսացող եւ ԽՍՀՄ ազգային-պետական կառուցուածքի երկու կազմաւորումներու մասին է։ ԼՂԻՄ-ի վերամիաւորումը [[ՀԽՍՀ (արեւմտահայերէն)|ՀԽՍՀ]] հետ չէր հակասեր ԽՍՀՄ Սահմանադրութեան 78 յօթուածին, որ կ՛արգիլէր փոփոխութեան ենթարկել միութենական հանրապետութեան սահմանները, առանց անոր համաձայնութեան։ ԼՂԻՄ-ը ՀԽՍՀ ենթադասութեան տալը չէր նշանակեր, թէ կը խախտի ԱդրԽՍՀ տարածքային ամբողջականութիւնը։ Հենց անոր հաշիւով ալ [[1988]] թ. փետրուարին ժողպատգամաւորներու մարզային խորհուրդը բարձրացած է ՀԽՍՀ հետ միայն մարզի վերամիաւորման հարցը, չնայած, որ բոլորը գիտէին, որ Լեռնային Ղարաբաղի հսկայական տարածքները, որոնք գրասենեակի որոշմամբ պետք է ըլլային ԼՂԻՄ կազմին մէջ, կամայականօրէն դուրս նետուած էին անոր սահմաններէն։ ԼՂԻՄ եւ ՀԽՍՀ բարձրագոյն իշխանութիւններու կողմէն վերամիաւորման մասին «Համատեղ որոշմանը» հետեւեցան ԱդրԽՍՀ պատժիչ գործողութիւնները։ [[1991]] թ. ապրիլէն մինչեւ յուլիս ինկած ժամակահատուածին ազրպէյճանական յատուկ նշանակութեան ([[ՕՄՕՆ (արեւմտահայերէն)|ՕՄՕՆ]]) զինուած խումբերը՝ խորհրդային բանակի զօրքերու հետ մեկտեղ իրականացուցին «Օղակ» օպերացիան՝ Արցախի հայաթափման եւ անոր տարածքին տեր դառնալու համար ձեռնարկուած ծայրահեղ գործողութիւն<ref>Ալեքսանդր Մանասյան, Ալեն Ղևոնդյան «Լեռնային Ղարաբաղ. Ինչպես է դա եղել…», Երևան։ ՀՀ նախագահի աշխատակազմի «Հանրային կապերի և տեղեկատվության կենտրոն», ՊՈԱԿ, 2010, էջ 102</ref>:
=== 2 Սեպտեմբեր 1991 ===
[[Բնական հումք (արեւմտահայերէն)|Բնական հումքի]] հնարաւորութիւններով պայմանաւորուած՝ Արցախ-[[Ղարաբաղ (արեւմտահայերէն)|Ղարաբաղի]] մէջ աւանդաբար գործած են [[շերամորդ (արեւմտահայրեէն)|շերամորդի]] [[բոժոժ (արեւմտահայերէն)|բոժոժի]] նախնական մշակման, [[մետաքսագործութիւն|մետաքսագործութեան]], [[գորգագործութիւն|գորգագործութեան]], [[գինեգործութիւն|գինեգործութեան]], [[մետաղաձուլութիւն|մետաղաձուլութեան]], օղեթորման ([[թութ (արեւմտահայերէն)|թութէն]] եւ [[խաղող (արեւմտահայերէն)|խաղողէն]]) գործատներ, [[բրուտագործութիւն|բրուտագործութեան]] կետեր, [[կղմինտր]]ի, [[սայլ (արեւմտահայերէն)|սայլերու]], [[կառք (Արեւմտահայերէն)|կառքերու]] պատրաստման, [[կոշիկ (արեւմտահայերէն)|կոշիկի]], [[կարի արհեստանոցներ (Արեւմտահայերէն)|կարի արհեստանոցներ]], [[ձիթհան (արեւմտահայերէն)|ձիթհաններ]], [[ջրաղաց (արեւմտահայերէն)|ջրաղացներ]] եւ այլն։ ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանի տարածքին մէջ [[ֆրանսացիներ (արեւմտահայերէն)|ֆրանսացիները]] դեռեւս 19-րդ դարուն արդիւնահանած են բազմամետաղներու հանքանիւթ։ Շուշիի մէջ գործած է ջրէկ (30 կՎտ)։
Արցախ-Ղարաբաղի մէջ, բոժոժի վերամշակումը սկսած են 19-րդ դարու 60-ական թուականներուն։ Մինչեւ [[1918]] թուական, երկրամասին մէջ գործած են մետաքսաթելի 36 եւ թելի ոլորման 10 գործատներ։ Արտադրած մետաքսաթելը սպառած է [[Ռուսաստան (արեւմտահայերէն)|Ռուսաստանի]] ու [[Ֆրանսա (արեւմտահայերէն)|Ֆրանսայի]] մէջ, իսկ գորգերը՝ [[Պարսկաստան (արեւմտահայերէն)|Պարսկաստանի]] եւ այլ շրջաններու մէջ։ [[1879]] թուականին Ֆիլադելֆիայի մէջ ([[ԱՍՆ (արեւմտահայերէն)|ԱՍՆ]]) կազմակերպուած միջազգային տօնավաճառի մը, Ղարաբաղի [[մետաքս (արեւմտահայերէն)|մետաքսը]] արժանացած է [[արծաթ (արեւմտահայերէն)|արծաթէ]], իսկ [[1882]] թուականի [[Մոսկուա]]յի ցուցահանդէսին՝ ոսկէ մետալի։ [[19-րդ դար]]ու վերջին Ղարաբաղի մետաքսաթելէն գործածուած են [[Փարիզ (արեւմտահայերէն)|Փարիզի]]ի [[Ելիսեան պալատ]]ի վարագոյրները։
=== Գիւղատնտեսութիւն ===
=== զբօսաշրջիկութիւն ===
Հայաստանի եւ ԱՊՀ երկրներու քաղաքացիները կարողութիւնը ունի երկիր այցելել առանց անցագրի։ Այլ երկրներու քաղաքացիները պարտաւոր են անցագիր ունենալ, որ աւելի դիւրին կարելի է ստանալ հենց սահմանին, այլեւ Երեւանի մէջ, [[Վաշինկտոն]]ի, [[Փարիզ (արեւմտահայերէն)|Փարիզի]]ի, [[Մոսկուա (արեւմտահայերէն)|Մոսկուայի]] եւ այլ շրծաններու մէջ՝ Արցախի Հանրապետութեան ներկայացուցչութիւններէն ներս։
== Պետական կառուցուածք ==
|
