Սայեաթ-Նովայ

Սայեաթ-Նովայ; վրաց.՝ საიათ-ნოვა; ազրպ.՝ Sayat Nova; պարս․՝ سایات‌نووا
Ծննդեան անուն	հայ.՝ Արութին Սայադյան
Ծնած է	14 Յունիս 1712
Ծննդավայր	Թիֆլիս, Քարթլիի թագավորություն
Մահացած է	22 Նոյեմբեր 1795 (83 տարեկանին)
Մահուան վայր	Հաղպատ, Քարթլի-Կախեթի թագավորություն
Քաղաքացիութիւն	Քարթլիի թագավորություն; Քարթլի-Կախեթի թագավորություն
Մասնագիտութիւն	բանաստեղծ, երգահան, երգիչ, աշուղ
Կայքէջ	sayat-nova.am

Սայեաթ-Նովայ (բուն անունով՝ Յարութիւն Սայադեան14 Յունիս 1712(1712-06-14)^[1]^[2]^[3], Թիֆլիս, Քարթլիի թագավորություն^[4] - 22 Նոյեմբեր 1795(1795-11-22)^[1]^[2], Հաղպատ, Քարթլի-Կախեթի թագավորություն) վրաստանցի հայ բանաստեղծ. աշուղ է։

Կենսագրութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ամենայն հաւանականութեամբ^{[աղբիւրի կարիք ունի]} Սայեաթ-Նովայի նախնիները Թիֆլիս եկած են Կիլիկեան Հայաստանէն։ Սայեաթ-Նովայի ընտանիքը Թիֆլիսի քաղաքային արհեստաւորներու ընտանիք էր։ Սայեաթ-Նովայի մանկութիւնն ու պատանեկութիւնն անցած է Թիֆլիսի մէջ։ Սորված է գրել-կարդալ հայերէն, վրացերէն, գիտցեր է նաեւ արաբերէն այբուբենը։

12 տարեկանէն զայն տուեր են արհեստի, սորվեր է ջուլհակութիւն եւ կարճ ժամանակի մէջ այնքան հմտացեր է, որ կտաւը շինելու եւ գործելու նոր դազկահ պատրաստեր է։

Երգն ու երաժշտութիւնը զինք հմայեր են դեռ մանուկ հասակէն։ Մինչեւ երեսուն տարեկան՝ Սայեաթ-Նովայ կատարելագործուեր է աշուղական արուեստի մեջ, սորվեր է եղանակներ եւ պարզ ու խառն չափեր, յօրիներ է խաղեր՝ յարմարցնելով յատուկ մեղեդիներ եւ ատոնք կատարեր է ժողովրդական հաւաքոյթներու ատեն։

Հաւանաբար, երկար տարիներ շրջեր է Մերձաւոր Արեւելքի մէջ, եղեր է Պարսկաստան, Հնդկաստան եւ Օսմանեան Կայսրութեանը ենթակայ երկիրներ: Ուխտի գացեր է հայ աշուղներու հովանաւոր Մշոյ Սուրբ Կարապետի վանքը՝ Տարօն, մինչեւ որ համընդհանուր ճանաչում ձեռք բերեր է եւ մկրտուեր է Սայեաթ-Նովա՝ երգի որսորդ։

1759 թուականի կէսերուն աւարտուեր է Սայեաթ-Նովայի՝ իբրեւ բանաստեղծի ու երգահան-երաժիշտի կեանքը։ 1759 թուականին Հերակլ II-ի հարկադրանքով ան քահանայ ձեռնադրուեր է Տէր Ստեփանոս անունով եւ շատ չանցած ղրկուեր է Կասպից ծովու հարաւային ափին գտնուող Էնզելի նաւահանգիստը։ Հոս «ապաշխարեր» եւ արտագրեր է Գրիգոր Նարեկացիի «Մատեան ողբերգութեան» ստեղծագործութիւնը։ Ստոյգ յայտնի չէ, թէ երբ վերադարձեր է հայրենիք։ 1766 թուականին ապրեր է Զաքաթալայէն Շամախի տանող առեւտրական ճանապարհի վրայ ինկած Կախի փոքրիկ աւանի մէջ, ուր արտագրեր է մէկ ուրիշ ձեռագիր՝ Աստուածաշունչի հատուածներէ բաղկացած ժողովածոյ մը։ 1768 թուականին մահացեր է կինը՝ Մարմարը, թողելով չորս անչափահաս զաւակ։ Յաջորդ տարուընէ Սայեաթ-Նովա՝ Տէր Ստեփանոս փոխադրուեր է վանք, ծառայեր է Թիֆլիսի մէջ հաստատուած Հաղպատի միաբանութեան առաջնորդարանի մէջ, իսկ 1778 թուականին, երբ վերաշինուեր է Հաղպատի վանքը, կարգուեր է Սուրբ Նշան վանքի լուսարար։ Հետագային միաբանութեան հետ նորէն վերադարձեր է Թիֆլիս։ 1795 թուականի Սեպտեմբերին, Աղա-Մահմետ Խան Ղազարի արշաւանքի օրերուն, զոհուեր է եւ թաղուած է Սուրբ Գեւորգ եկեղեցւոյ բակը։

Ստեղծագործութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Սայեաթ-Նովայի ուսումնասիրութեան գործերուն մէջ մեծ դեր խաղցած է Անդրկովկասի հայ աշուղներու եւ ուշ միջնադարի հայ տաղերգուներու ստեղծագործութիւնները։ Աւանդական սովորութիւնով՝ ստեղծագործական առաջին քայլերն ան սկսած է թրքերէն լեզուով, յետոյ աստիճանաբար անցած է հայերէնի ու վրացերէնի։ Գիտակցելով աշուղ-բանաստեղծի բուն դերը ու կոչումը եւ հասկնալով որ գեղեցիկին ու կատարելութեան իտէալներն ու դաշնութեան պատգամները՝ Սայեաթ-Նովայ վերարծարծած ու քարոզած է ամբողջ հայ ժողովուրդին համար, առանց ազգային ու դասային խտրութեան ու զանազանութեան։

Քանակ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Սայեաթ-Նովայէն մեզի հասած է աւելի քան 230 խաղ, որոնք ամփոփուած են քանի մը բաժիններու. իր սեփական ձեռքով գրուած եւ իր զաւակին՝ Օհանին կազմած ու արտագրած խաղերը եւ միւս բաժինը կազմուած է զանազան ժողովածուներէ կամ մնացած է ժողովուրդին յիշողութեան մէջ: Աստիճանաբար գրի առնուած ու հրատարակուած են։

Սիրային երգեր[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Պատկեր:Սայեաթ-Նովա, Գյումրի.jpg

Սայեաթ-Նովայի յուշարձանը Կիւմրիի մէջ, քանդակագործ՝ Արտուշ Պապոյեան

Իբրեւ սիրերգու (սիրային երգեր գրող)՝ Սայեաթ-Նովայ գեղեցիկի ու կատարեալի երկրպագու է եւ նուրբ զգացումներու արտայայտիչ: Անոր սիրային երգերը յատուկ են եւ նաեւ ունին խորը զգացումներ, որոնց պատճառը ոչ միայն բանաստեղծին ողբերգական սէրն է, այլ նաեւ կեանքի ու իրականութեան անլուծելի հակասութիւնները, անհաւասարութիւնը եւ գեղեցիկի ոտնահարումը։ Սայեաթ-Նովայ շատ կարեւարութիւն տուած է մարդու բարոյական, կատարելութեան ու գեղեցկութեան հարցերուն, դարու եւ ժամանակի այլանդակութեան եւ մարդկային աղարտման պատճառներուն, որոնք, ի վերջոյ մնացած են անբացատրելի:

Երկերի մատենագիտութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Սայեաթ-Նօվայ, Մօսկուա, 1852, 172 էջ:
Տաղեր, Թիֆլիս, 1914, 120 էջ:
Երգեր, Պէյրութ, 1931, 85 էջ:
Հայերէն խաղերի լիակատար ժողովածու, Յերեւան, 1931, 196 էջ:
Տաղեր, Պէյրութ, 1931, 88 էջ:
Հայերէն խաղերի լիակատար ժողովածու, Յերեւան, 1935, 120 էջ:
Տաղեր, Թեհրան, 1943, 196 էջ:
Խաղերի ժողովածու, Երեւան, 1945, 220 էջ:
Երգեր, Երեւան, 1946, 60 էջ:
Սիրոյ եւ արդարութեան երգիչ Սայեաթ-Նօվայ, Պէյրութ, 1952, 84 էջ:
Հայերէն, վրացերէն, Ազրպէյճաներէն խաղերի ժողովածու, Երեւան, 1959, 316 էջ:
Բանաստեղծութիւններ, Երեւան, 1963, 88 էջ:
Խաղեր, Երեւան, 1963, 144 էջ:
Հայերէն, վրացերէն, ազրպէյճաներէն խաղերի ժողովածու, Երեւան, 1963, 348 էջ:
Երգարան, Պէյրութ, 1966, 176 էջ:
Խաղեր, Երեւան, 1969, 144 էջ:
Սիրոյ եւ արդարութեան երգիչ Սայեաթ-Նօվայ, Պէյրութ, 1969, 108 էջ:
Սայեաթ-Նօվայ 250 (տաղարան), Պէյրութ, 1970, 96 էջ:
Հայերէն խաղեր, Երեւան, 1984, 244 էջ:
Խաղեր, Երեւան, 1987, 284 էջ:
Խաղեր, Երեւան, 1987, 588 էջ:
Հայերէն խաղեր, Պէյրութ, 1992, 144 էջ:
Խաղեր (լիակատար ժողովածու), Երեւան, 2003, 440 էջ:
Հայերէն խաղեր, Երեւան, 2004, 140 էջ:
Դաւթար (նմանահանութիւն), Երեւան, 2005, 140 էջ:
Հայերէն, վրացերէն եւ ազրպէյճաներէն խաղերի ժողովածու, Թբիլիսի, 2005, 192 էջ:
Հայերէն եւ թուրքերէն խաղեր, Երեւան, 2006, 224 էջ:
Բանաստեղծութիւններ, Երեւան, 2007, 260 էջ:
Խաղեր, Երեւան, 2007, 260 էջ:
Հայերէն խաղեր, Երեւան, 2007, 274 էջ:
Խաղեր (ընտրանի), Երեւան, 2010, 68 էջ:
Վրացերէն եւ թուրքերէն խաղեր (ընտրանի), Երեւան, 2010, 98 էջ:
Խաղեր, Թբիլիսի, 2011, 98 էջ:
Խաղեր (երգարան), Երեւան, 2012, 80 էջ:
Հայերէն եւ թուրքերէն խաղեր, Երեւան, 2012, 200 էջ:
Հայերէն խաղեր, Երեւան, 2013, 268 էջ:
Քնարերգութիւն, Երեւան, 2015, 128 էջ:
Ընտրանի, Երեւան, 2016, 208 էջ:

Գրականութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Գեւորգ Աբով, Սիրոյ եւ արդարութեան մեծ երգիչը՝ Սայեաթ-Նովան, Երեւան, Հայպետհրատ, 1945, 85 էջ։
Հրայր Մուրատեան, Սայեաթ-Նովա (կինովիպակ), Պէյրութ, 1960, 75 էջ։
Հրայր Մուրատեան, Սայեաթ-Նովա, Երեւան, 1963, 85 էջ։
Խորեն Սարգիսեան, Սայեաթ-Նովա, Երեւան, 1963, 127 էջ։

Թարգմանութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Սայեաթ-Նովա, Հայերէն տաղերը, (47 տաղերու թարգմանութիւն), Եղիսաբէթ Մուրատեանի հետ եւ Սերժ Վենտուրինի, երկլեզու հրատարակին մէջ, Éditions L’Harmattan, 2000-2006, Փարիզ, 2006 (նուիրուած է Սերկէյ Փարաճանովին) (ISBN 2-296-01398-8)

Ծանօթագրութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 SNAC — 2010.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q29861311"></a>
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Find A Grave — 1996.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q63056"></a>
↑ ^3,0 ^3,1 International Music Score Library Project — 2006.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q523660"></a>
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 Мкрян М. М. Саят-Нова // Краткая литературная энциклопедия — М.: Советская энциклопедия, 1962. — Т. 6. — С. 694–695.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4239850"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a>

Արտաքին յղումներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q8513_citetype_Q35127_citetype_Q36524_citetype_Q194166"_data-entity-id="Q29861311">SNAC<span_class="wef_low_priority_links">_—_2010.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q29861311"></a></div>-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 SNAC — 2010.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q29861311"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q7094076_citetype_Q5535082_citetype_Q33270056_citetype_Q43229_citetype_Q107553922"_data-entity-id="Q63056">[http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=10126337_Find_A_Grave]<span_class="wef_low_priority_links">_—_1996.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q63056"></a></div>-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Find A Grave — 1996.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q63056"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q15633582_citetype_Q43229_citetype_Q59825643"_data-entity-id="Q523660">International_Music_Score_Library_Project<span_class="wef_low_priority_links">_—_2006.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q523660"></a></div>-3] 3,0 ^3,1 International Music Score Library Project — 2006.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q523660"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q732577"_data-entity-id="Q4239850"><i_class="wef_low_priority_links">Мкрян&nbsp;М.&nbsp;М.</i>_[http://feb-web.ru/feb/kle/KLE-abc/ke6/ke6-6941.htm_Саят-Нова]_//_[[:ru:Краткая_литературная_энциклопедия|Краткая_литературная_энциклопедия]]<span_class="wef_low_priority_links">_—_<span_title="Москва"_style="border-bottom:_1px_dotted;_cursor:_help;_white-space:_nowrap">М.</span>:_[[:ru:Большая_российская_энциклопедия_(издательство)|Советская_энциклопедия]],_1962._—_Т.&nbsp;6._—_С.&nbsp;694–695.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4239850"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a></div>-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 Мкрян М. М. Саят-Нова // Краткая литературная энциклопедия — М.: Советская энциклопедия, 1962. — Т. 6. — С. 694–695.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4239850"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737"></a>

[1]

[2]

[3]

[4]