Մշոյ բարբառ

Մշոյ Բարբառ, (անգլերէն՝ Mush dialect) արեւմտահայերէնի բարբառ է, որ կը խօսուէր Մուշ քաղաքին եւ Տարօնի պատմական տարածաշրջանին մէջ: 1915-ի Հայոց Ցեղասպանութեան օրերուն, բնիկ հայ բնակչութեան ոչնչացումին հետեւանքով բարբառը այսօր գրեթէ ամբողջութեամբ անհետացած է: Քանի մը հազար բնիկ խօսողներ կը գտնուին Հայաստանի շարք մը գիւղերուն եւ Վրաստանի Սամցխէ-Ջաւախք նահանգի երեք հայաբնակ գիւղերուն մէջ:

Խօսուած տարածք

Հրաչեայ Աճարեանի համաձայն, 20-րդ դարու սկիզբը Մշոյ բարբառը խօսուած է Պիթլիս, Խիզան, Խլաթ, Արճէշ, Պուլանիխ, Մանազկերտ, Խնուս եւ Ալաշկերտ քաղաքներուն մէջ: Բարբառը տարածուած է Վանայ լիճի արեւմուտքը: Ռուս-թրքական պատերազմի (1877–78) օրերուն, Մուշի եւ Ալաշկերտի հայերը գիւղեր հիմնած են Երեւանի նահանգին մէջ՝ Ապարանի եւ Պայազիտէն հարաւ: Ըստ Աճարեանի, Երեւան նահանգին մէջ կար 21 հայկական գիւղ, ուր խօսուած է Մշոյ բարբառը: Խնուսէն հայերու մէկ այլ խումբ բնակութիւն հաստատած է Ախալքալաքի մօտակայքը, յատկապէս երեք գիւղերուն մէջ՝ Հեշտիա, Թորիա եւ Ուջմանա:

1955-ին հրապարակուած յօդուածի մը համաձայն, Մշոյ բարբառը խօսուած է Խորհրդային Հայաստանի հետեւեալ շրջաններուն մէջ՝ Թալին, Ապարան, Արթիկ, Աղին, Էջմիածին եւ Մարտունի։

Շիրակի մարզի հիւսիս-արեւմուտքի մէջ գտնուող Քամօ գիւղին մէջ եւս խօսուած է Մշոյ բարբառը։ Ներկան կը կազմէ «կը» (կըգրիմ, կըկրդամ) մասնիկով։ Բաղաձայնական համակարգը՝ քառաստիճան (բ՛, բ, պ, փ), կը կատարէ բաղաձայնական համակարգի երկրորդ տեղաշարժ[1]։

Ակնառու դէմքեր

Գեղամ Տէր-Կարապետեան (Մշոյ Գեղամ) (1856–1918), գրող, բանաստեղծ
Արաբօ (1863–1893), ֆետայի
Աղբիւր Սերոբ (1864–1899), ֆետայի
Հրայր Դժոխք (1864–1904), ֆետայի
Գէորգ Չաւուշ (1870–1907), ֆետայի
Մախլութօ (1872–1956), ֆետայի
Արմենակ Շահմուրատեան (1878–1939), երգիչ
Ուիլիամ Սարոյեան (1908–1981), ԱՄՆ-ի մէջ ծնած գրող
Խաչիկ Դաշտենց (1910–1981), գրող

Երգեր Մշոյ բարբառով

«Զարթիր լաո» - աշուղ Ֆահրատ (1890-ական թթ.)
«Տլէ Եաման» - գրած է Կոմիտաս Վարդապետը 20-րդ դարու սկիզբը, կատարողութեամբ՝ Լուսինէ Զաքարեանի, Ֆլորա Մարտիրոսեանի, Իզապէլ Պայրաքտարեանի
«Լիլի» - Արմենոյտս (2007 թ.)
«Քուլօ» - Յասմիկ Յարութիւնեան

Արտաքին Յղումներ

Աճարեան 1909, էջ 44–45։
Աճարեան 1909, էջ 48:
Սիմաւորեան, Արիստակէս (21 Մայիս 2009 թ.). «Ախալքալաքի եւ Նինոծմինդայի հայ կաթոլիկ համայնքներու խնդիրները Ախալքալաքի եւ Նինոծմինդայի շրջաններու կաթոլիկ հայկական համայնքներու խնդիրները» (հայերէն)։ «Նորավանք» ԳԿՀ. Միաւորող է այս լեզուի գործօնը՝ Մշոյ բարբառը...
Պաղտասարեան 1955, էջ. 69:
«Քամօ [Քամօ]». shirak.mtaes.am (հայերէն). Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքային կառավարման եւ արտակարգ իրավիճակներու նախարարութիւն։ Բնակչութիւնը հիմնականօրէն հայեր են եւ կը խօսին մշոյ բարբառով:

«Թող ընպես ընեն, որ էս գիւղացին կրնանայ շունչ քաշէ, ես էլի կդառնամ հող կմշակեմ»,–ասում է Քամօ գիւղի բնակիչ Զարզանդ Գորգորեանը։ Բնակչութեան շրջանակին մէջ գերիշխած է Մշոյ բարբառը:

Մատենագիտութիւն

Պաղտասարեան, Ս. (1955). «Դիտողութիւններ Մշոյ բարբառի մասին». ՀՍՍՀ ԳԱ Տեղեկագիր. Հասարակական գիտութիւններ (հայերէն)։ Երեւան՝ ՀՀ ԳԱԱ՝ 67–82:
Անտոսեան, Ս. (1958). «Ուսումնասիրութիւն Մշոյ բարբառի մասին». ՀՍՍՀ ԳԱ Տեղեկագիր. Հասարակական գիտութիւններ (հայերէն) (11). Երեւան՝ ՀՀ ԳԱԱ՝ 99–102:

Հետագայ ընթերցումներ

Պատկանով, Քերովբէ (1875). Մուշկիի բարբառ [Մուշի բարբառ] (ռուսերէն): Սանկտ Պետերսպուրկ. Ռուսաստանի գիտութիւններու ակադեմիա. — կը ներառէ Մշոյ բարբառով բանահիւսական ժանրեր:
Մսերեանց, Լեւոն [ռուսերէն] (1897). Этюды по армянской диалектологии (ռուսերէն)։ Մոսկուա:
Աճարեան Հրաչեայ (1909). Classification des dialectes arméniens (ֆրանսերէն): Փարիզ. Librairie Honore Champion:
Պաղտասարեան-Թափալցեան, Ս.Հ. (1958). Մշոյ բարբառ (հայերէն). Երեւան՝ Հայաստանի Գիտութիւններու Ազգային Ակադեմիա. — բարբառի լայն ուսումնասիրութիւն, կը ներառէ 15 պատմութիւն, 710 ասացուածք, օրհնութիւն:

Գրականութիւն

• Л. Мсерянц, Этюды по армянской диалектологии. • Ս. Պաղտասարեան-Թափալցեան, Մշոյ բարբառը։

Ծանօթագրութիւններ

1. Հ. Զ. Պետրոսեան, Ս. Ա. Գալստեան, Թ. Ա. Ղարակիւլեան (1975). Լեզուաբանական բառարան. Երեւան: ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչութիւն. էջ 219: