Մասսաչուսէթս

Մասսաչուսէթս; անգլ.՝ Massachusetts
flag of Massachusetts?	Զինանշան
Երկիր	ԱՄՆ
Մաան է	Մայրցամաքային նահանգներ? եւ Նոր Անգլիա?
Հիմն	All Hail to Massachusetts?, Massachusetts?, The Road to Boston?, Massachusetts (Because of You Our Land is Free)?, The Great State of Massachusetts?, Say Hello to Someone from Massachusetts? եւ Ode to Massachusetts?
Կարգավիճակ	ԱՄՆ-ի նահանգ
Մտնում է	Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ
Վարչկեդրոն	Պոսթըն
Ամենաբարձր կետ	Mount Greylock?
ԲԾՄ	150 մեթր
օրէնսդրական մարմին	Մասաչուսեթսի գլխավոր խորհուրդ?
Դատական մարմին	Massachusetts Supreme Judicial Court?
Հիմնական լեզու	անգլերէն
պաշտօնական լեզուներ	անգլերէն
Բնակչութիւն	6 794 422 մարդ (2015) (14 տեղ)
Տարածք	27 336 քմ² (44 տեղ)
Հիմնադրուած է	6 Փետրուար 1788 թ.
Կը սահմանակցի	Ռոդ Այլենդ?, Կոնեկտիկուտ?, Նիու Եորք, Վերմոնտ? եւ Նոր Հեմփշայր
Ժամային գօտի	հիւսիս-ամերիկեան ժամային գօտի եւ Ամերիկա/Նիւ Եորք
Յապաւում	MA եւ Mass.
Փոխարինեց	Մասաչուսեթսյան ծոցի գավառ?
ISO 3166-2 կոդ	US-MA
անուանուած է	Great Blue Hill?
Մականուն	The Bay State
	Lua error in Մոդուլ:Wikidata at line 701: Tried to write global coord_mod.
	mass.gov

Մասսաչուսէթս (անգլերէն՝ Massachusetts), նահանգ ԱՄՆ-ի հիւսիս-արեւելեան մասի մէջ։ Մասսաչուսէթսը երկրորդ հայաշատ նահանգն է Քալիֆորնիայէն յետոյ. այնտեղ կը բնակի 150.000-200.000 հայ։

Պատմութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Գաղութը ստացեր է իր անունը տեղական Մասսաչուսէթ ցեղէն, որ կը նշանակէ «մեծ լեռնային տարածք» («masa»՝ «մեծ» եւ «wachusett»՝ «լեռ»): Առաջին անգամ ափ հասեր է անգլիացի ծովագնաց Պարթոլոմիւ Կոսնոլտը Bartholomew Gosnold 1602 թուականին: 1620 թուականին Քեյփ-Քոտի ափերուն հաստատուեր են (Mayflower) «Մեյֆլաուըր» նաւի ուղեւորները, որոնք լքեր են Անգլիան կրօնական հանգամանքերու պատճառով: Եւ ասոնք Մասսաչուսէթսի տարածքին հաստատեր են առաջին եւրոպական բնակավայրը՝ (Plymouth) Փլայմութի գաղութը: Վերջնականապէս հաստատուելէն առաջ՝ (Plymouth) Փլայմութի մէջ կնքեր են յայտնի Մեյֆլաուըրեան պայմանագիրը, որ կը համարուի առաջին ամերիկեան սահմանադրութիւնը: Այդ փաստաթուղթի հիմքին ինկած է քաղաքական համաձայնութեան գաղափարը՝ մեծամասնութեան կամքին ենթարկուիլը:

Իսկ 150 տարի յետոյ այդ նոյն ազատատենչութիւնը եւ անհնազանդութիւնը օգնեցին Ամերիկային անկախանալ: Նոր վայրի մէջ յարմարուելուն օգնեցին հնդկացի-Ուամփանուակները (Wampanoag peoples): 1621 թուականի առաջին բերքահաւաքի ժամանակ անգլիացիները հնդիկներուն համար կազմակերպեցին 3-օրեայ կերուխում: Այդպէս ալ առաջացեր է տօնը, որը այսօր կը կոչուի Երախտագիտութեան օր:

Շուտով յայտնուեցան նոր գաղթականներ: 1623 թուականին ստեղծուեցաւ Կլոսթըր գաղութը, 1626 թուականին՝ Նաոմքիկը (Naumkeag), որը հետագային վերափոխուեցաւ Սեյլըմ (/ˈseɪləm/) քաղաքի: 1630 թուականին ժամանեց առաջին մաքրակրօն խումբը՝ Ճոն Ուինթրոփի գլխաւորութեամբ, որն ալ դարձաւ Պոսթընի հիմնադիրը: 1636 թուականին բացուեցաւ Հարվըրտի համալսարանը՝ այդպիսի աստիճանի առաջին ուսումնական հաստատութիւնը երկրին մէջ: Մաքրակրօնները կը տարբերուէին կրօնական անհանդուրժողականութեամբ։ 1692 թուականին սկսաւ «վհուկներու դէմ որս» Սեյլըմ (/ˈseɪləm/) քաղաքին մէջ: Սեյլըմեան դատաւորութեան (Salem witch trials) մէջ 156 մեղադրանք ներկայացուեր է։ 30 մարդ ճանչցուեր են մեղաւոր, որոնցմէ 14 կին եւ 5 տղամարդ կախաղան հանուած են:

18-րդ դարու կէսին Մասսաչուսէթսը դարձաւ անգլիական գաղութներու նաւաշինութեան եւ առեւտուրի կեդրոնը: Նահանգի բնակիչները բողոքեցին մեթրոփոլիթի կողմէ հարկային ճնշումի դէմ: 1770 թուականին այդ վերածուեցաւ «Պոսթընեան սպանդի»: 1773 թուականին բռնկեցաւ «Պոսթընեան թէյախմութիւն» (Boston Tea Party) խռովութիւնը՝ դառնալով Անկախութեան պատերազմի սկիզբը: Մասսաչուսէթս գաղութի բնակիչները, զգեստափոխուելով հնդիկներու, անգլիական նաւի թէյի արկղերը վար նետեցին՝ ի նշան գաղութի համար ոչ շահաւէտ հարկային քաղաքականութեան եւ միւս երկիրներու հետ առեւտուրի սահմանափակման:

Նահանգի տեսարժան վայրերէն շատերը կեդրոնացուած են Պոսթընի մէջ: Փլայմութի մէջ կարելի է տեսնել կրանիթէ ժայռի մնացորդներ, որուն մօտ, առասպելի համաձայն, հաստատուեր են առաջին մաքրակրօնները: Փլայմութեան ժայռի կողքին՝ «Մեյֆլաուըր» նաւի կրկնօրինակն է, որ կառուցուեր է Անգլիոյ մէջ 1955 թուականին:

Մասսաչուսէթսը եղեր է 13 ամերիկեան գաղութներէն մէկը, որ սկսեր է Անգլիայի դէմ ապստամբութիւն: 1788 թուականի Փետրուար 6-ին Մասսաչուսէթսը վաւերացուց ԱՄՆ-ի սահմանադրութիւնը եւ դարձաւ նոր պետութեան 6-րդ նահանգը:

Կրթութիւն եւ գիտութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հակառակ այն հանգամանքին, որ Մասսաչուսէթսը կը զբաղեցնէ միայն 45-րդ տեղը խոշորագոյն բոլոր նահանգներու մէջ, ան կը յաւակնի այն բանին, որպէսզի համարուի ազգային եւ մտաւորական ազգի կեդրոն: Ատոր համար ան ունի բոլոր հիմքերը: Առաջին տպագիր հրատարակութիւնները, թերթերը, գրադարանը եւ միջնակարգ դպրոցը յայտնուեր են Մասսաչուսէթսի մէջ: Ամերիկայի ամենահին՝ Քեմպրիճի Հարվըրտի համալսարանը, որ կը գտնուի այս նահանգին մէջ հիմնադրուեր է 1636 թուականին: Առաջին պետական դպրոցը հիմնադրուեր է 1647 թուականին: Հարվըրտի համալսարանը եւ Մասսաչուսէթսի արուեստագիտական հիմնարկը կը գտնուին Քէմպրիճի մէջ: Շատ տարիներ եղեր են առաջատար համալսարաններ:

Ընթերցասրահ, Հարվըրտի համալսարան
Քէմպրիճի համալսարան
Քեմբրիջի համալսարան
Մուտքը դէպի համալսարանի ղեկավարման կեդրոն
Քէմպրիճի կրթական աշխատակիցները
Փիթերհաուս, Քէմպրիճ
Երրորդութեան քոլէճ
Թագավորական քոլեջ
Թագաւորական քոլէճի համայնապատկերը։

Փոխադրութիւն եւ փոխադրամիջոցներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Մասսաչուսէթսի «Bay Transportation Authority» Փոխադրամիջոցներու ընկերութիւն

Մասսաչուսէթսի մէջ կը գործեն 10 տարածաշրջանային մեթրոփոլիթէն սպասարկող կազմակերպութիւններ եւ երեք մեթրոփոլիթէնի ծրագրաւորող կազմակերպութիւններ, որոնք կը ներառեն պետութեան մնացած հատուածները^[1],Պետական ծրագրաւորումը եւ տնտեսական տնօրէնութիւնը կ'իրականացուի Մասսաչուսէթսի Փոխադրութեան վարչութեան կողմէ:

Տարածաշրջանային հասարակական փոխադրամիջոցներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Մասսաչուսէթսի բեռնափոխադրող ընկերութիւնը (MBTA), որը նաեւ յայտնի է որպէս «T»,^[2] կը կազմակերպէ հասարակական Փոխադրամիջոցը թրամուէյի տեսքով^[3],հանրակառքի^[4] եւ լաստանաւային^[5] համակարգերը Metro Boston -ի համակարգի մէջ:

Տասներկու այլ տարածաշրջանային (transit) փոխանցման կամ անցք կէտի կազմակերպութիւնները կ'ապահովեն հանրային փոխադրական հանրակառքային ծառայութիւններու տեսքով^[6]: Երկրի մէջ կը գործեն նաեւ Cape Cod Central Railroad եւ Berkshire Scenic Railway Կեդրոնական երկաթուղային կազմակերպութիւնները^[7]^[8]: ընկերութիւն]] Մասսաչուսէթսի մէջ կը գործեն 10 տարածաշրջանային մեթրոփոլիթէն սպասարկող կազմակերպութիւններ եւ երեք մեթրոփոլիթէնի ծրագրող կազմակերպութիւններ, որոնք կը ներառեն պետութեան մնացած հատուածները^[9],Պետական ծրագրաւորումը կ'իրականացուի Մաասաչուսէթսի Փոխադրութեան վարչութեան կողմէ:

Օդային ծառայութիւն[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Օդանաւակայանի շէնքը

Պետութեան մէջ գործող հիմնական օդանաւակայանը Պոսթըն-Լոան միջազգային օդանաւակայանն է:

2015 թուականին օդանաւակայանը սպասարկեր է 33,5 միլիոն ուղեւորի, 2014 թ.-ի 31,6 միլիոնի փոխարէն, ուր կ'աշխատին շուրջ 40 օդանաւային ընկերութիւններ, ընդհանուր առմամբ 103 ուղղութիւններով^[10]^[11]:

Լոկան (Logan) միջազգային օդանաւակայանը կը ծառայէ Միացեալ Նահանգներու մէջ գտնուող բազմաթիւ քաղաքներու, ինչպես նաեւ Քանատայի, Մեքսիկայի, Քարիպեան երկրի միջազգային կազմակերպութիւններուն, նաեւ Եւրոպայի եւ Ասիայի օդանաւային ընկերութիւններուն ^[12].^[12]^[13]^[14]:

Տեսարժան վայրեր[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Տայթոն Րոք- քառասուն թոննայանոց քար է, որու մակերեսին առկայ են ժայռապատկերներ: Այն ընդգրկուեր է Ազգային պատմական վայրերու արձանագրութեան մատեանին մէջ: