Մակերիկամներ
Մակերիկամները (adrenal glands) երկու ներծոր (endocrine) գեղձեր են:
Անուանում
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]«Adrenal» բառը լատիներէն լեզուի մէջ կազմուած է «ad» եւ «renes» բառերէ: «Ad» բառը կը նշանակէ մօտ, իսկ «renes» բառը կը նշանակէ երիկամ:
Ուրեմն այս գեղձին անուանումը եղած է ըստ անոր գտնուած վայրին:
Նկարագրութիւն
[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]Իւրաքանչիւր մակերիկամ կը կշռէ 10-12 քմ, ունի 25-30 մմ երկարութիւն եւ 6-10 մմ հաստութիւն: Անոնք կը գտնուին որովայնի խոռոչին մէջ եւ տեղադրուած են երկու երիկամներու վերին բեւեռները: Աջ մակերիկամը բրգաձեւ է եւ աւելի փոքր քան ձախը, որ կիսալուսնաձեւ է[1]:
Մակերիկամները կ'արտադրեն զանազան տեսակի կենսաբանական (biological) ներծորոյթներ (hormones), որոնք բնախօսականօրէն կ'առնչուին կանոնաւորելու մարմինի զանազան համակարգերու աշխատանքները: Այս ներծորոյթները կենսական դերակատարութիւն ունին մարմինի զանազան օրկաններու ներդաշնակ եւ հաւասարակշռուած աշխատանքին ու մանաւանդ մարմինի ամբողջական առողջութեան մէջ:
Մարմինը ենթակայ է շարունակ զանազան տեսակի ճնշումներու, մասնաւորաբար՝
- ծանր մտային ու մարմնական աշխատանք եւ քունի նուազում,
- մթնոլորտային-միջավայրային ապականութիւն (pollution),
- յոռի սննդառութիւն եւ կենսանիւթերու անբաւարարութիւն,
- սննդանիւթերու գերզգայնութիւն (food allergy),
- գեղձային համակարգի անկանոնութիւններ,
- գերջերմութիւն (hyperthermia) եւ ենթաջերմութիւն (hypothermia),
- զգացական եւ հոգեկան խանգարումներ,
- մարմնական հարուած-վնաս (trauma),
- բժշկական վիրահատում (surgery),
- մարմնական հիւանդութիւններ:
Մարմինը ինքզինք կը պաշտպանէ այս ճնշումներէն, շնորհիւ մակերիկամներու արտադրած ներծորոյթներուն:
Իւրաքանչիւր մակերիկամ կազմուած է երկու բաժինէ՝
Ա. Մակերեսային շերտ (cortex)
Անիկա կազմուած է բջիջային երեք տարբեր գօտիներէ: Հոն կ'արտադրուին զանազան տեսակի «corticosteroid» ներծորոյթներ, որոնք կը յառաջանան մակերիկամի մէջ գտնուող մաղձաճարպէն (cholesterol):
Մակերիկամներու corticosteroid ներծորոյթները հետեւեալներն են՝
ա.Շաքարային ներծորոյթները (glucocorticoids), որոնցմէ է cortisol-ը:
Այս ներծորոյթները ունին հետեւեալ դերակատարութիւնները՝
1. Հակազդեցութիւն զանազան տեսակի ճնշուածութեան դէմ,
2. Զօրակցութիւն դիմադրողական համակարգին (immune system), որուն միջոցով կը յառաջանայ հակագերզգայնութեան ազդեցութիւն եւ բորբոքումներու դէմ հակազդեցութիւն ու պաշտպանութիւն,
3. Ներգործութիւն անհատին զգացական փոփոխութիւններուն հետ,
4. Ներգործութիւն մարմինի շաքարին, բնասպիտին (protein) եւ ճարպին նիւթափոխանակման (metabolism) գործընթացին հետ:
բ. Մետաղային ներծորոյթները (mineralocorticoids)
Այս ներծորոյթներուն կարեւորագոյնն է՝ aldosterone-ը: Ան կը կանոնաւորէ մարմինի ջուրի, նատրիումի (Na, sodium) եւ կալիումի (K, potassium) քանակը:
գ. Արական (androgen) ներծորոյթներներ
Անոնցմէ է testosterone-ը: Այս մակերիկամային ներծորոյթներուն արտադրութիւնը տղոց մօտ, բաղդատաբար ամորձիներուն մէջ արտադրուածին, շատ քիչ է: Տղոց մօտ անոնց գերարտադրութիւնը կը յառաջացնէ կանխահաս արբունք: Աղջիկներուն պարագային, մակերիկամները կը նկատուին այս ներծորոյթներու արտադրութեան ամէնէն կարեւոր կեդրոնը: Անոնց գերարտադրութիւնը աղջիկներուն պարագային կը յառաջացնէ արական յատկութիւններ եւ դաշտանի դանդաղում կամ դաշտանադադար:
Բ. Միջուկային շերտ (medulla)
Անոր մէջ կ'արտադրուին երկու ներծորոյթներ՝
ա. Էփինեֆրին- Ատրենալին (Epinephrine-adrenaline)
Անոր բնախօսական ազդեցութիւններն են՝
- սրտանօթային (cardiovascular) համակարգի աշխատանքի եւ սիրտի պրկուածութեան աշխուժացում եւ բարելաւում,
- զարկերակային-արեան ճնշումի բարձրացում,
- զարկերակներու կծկում եւ նեղացում,
- թոքերու ցնցուղներուն (bronchi) եւ միզապարկի (urinary bladder) հարթ (smooth) մկաններու թուլացում եւ ընդլայնում,
- մարմինի նիւթափոխանակման գործընթացքի արագացում,
- ածխաջրատներու (carbohydrates) փոխանակութեան կարգաւորում եւ արեան շաքարի բարձրացում.
բ. Նորեփինեֆրին- նորատրենալին (Norepinephrine-noradrenaline)
- Անոր բնախօսական ազդեցութիւններն են՝ մարմինի ինքնավար նեարդային համակարգի (sympathetic nervous system) հսկում,
- սրտանօթային համակարգի աշխատանքներու բարելաւում, սակայն նուազ տարողութեամբ քան «adrenaline»ը եւ զարկերակներու ուժգին կծկում եւ նեղացում։
- Մակերիկամներու գործունէութիւնը կը գտնուի նեարդային համակարգի (nervous system) եւ անոր բարձրագոյն բաժինի՝ մակուղեղի (pituitary gland) հսկողութեան տակ:
Մակերիկամներու ներծորոյթներու արտադրութիւնը ենթակայ է մակուղեղի «ACTH» ներծորոյթի ներգործութեան: Այսինքն՝ երբ մակերիկամներու ներծորոյթներու քանակը նուազում արձանագրէ մարմինին մէջ, մակուղեղը կ'արտաթորէ «ACTH» ներծորոյթը: Այս մէկը կը հրահանգէ մակերիկամներուն, որպէսզի արտադրեն իրենց ներծորոյթները մարմինին պահանջքին համեմատ: Մակուղեղի «ACTH» ներծորոյթը եւ մակերիկամներու ներծորոյթները առատօրէն կ'արտադրուին նաեւ, երբ մարմինը ենթակայ ըլլայ զանազան տեսակի ճնշումներու:
«Aldosterone»ը բնականէն աւելի կ'արտադրուի նաեւ զանազան հիւանդութիւններու հետեւանքով յառաջացած արեան նատրիումի նուազումով եւ կալիումի բարձրացումով:
Արտադրուած առատ «aldosterone»ը շուտով կը հակակշռէ արեան նատրիումի եւ կալիումի համեմատական քանակի խախտումը[2]: