Հայ Հին եւ Միջնադարեան Թատրոն

Հայ հին եւ միջնադարեան թատրոն

Հին ժամանակաշրջան[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Ուշ հելլենիզմի դարաշրջանի ժամանակ (Ք.Ա. I դար), երբ յույն դասական թատրոնը արթեն անցեալ էր, իսկ հանրապետական Հռոմի մէջ քաղաքական ողբերգութիւնը կը մոտենար իր մայրամուտին, փոքրասիացի յույն թափառական դերասաններու խումբերի հետ անտիկ թատերական աւանդոյթը մուտք կը գործէ Հայաստան։ Ըստ Պլուտարքոսի՝ Տիգրան ԲՏիգրանակերտ մայրաքաղաքի մէջ կառուցած է թատրոն (Ք.Ա. 69), որուն համար փոքրասիական քաղաքներէն գերեվարած է յույն դերասաններու։ Նոյն թուականին Տիգրանակերտը գրաւած Լուկոլոսը ներկայացումներ կը կազմակերպէ այդ թատրոնին մէջ։ Տիգրան Բ-ի ստեղծած թատերական աւանդոյթը Աեւրտաշատի մէջ շարունակած է անոր որդին՝ Արտաւազդը, որ գրած է ողբերգութիւններ (Յունարէն)։ Պլուտարքոսը կը հիշատակէ դրուակ մը Եվրիպիտեսի «Բաքոսուհիներ» ողբերգութեան ներկայացումէն, որ կազմակերպուած էր Հայոց արքունիքի մէջ (Ք.Ա. 53)՝ հռոմեացի զորավար Մարկոս Կրասոսի լեկեէններու դեմ հայ-պարսկական զորքի հաղթանակի առիթով։ Պարթեւ զինուորները Արտաշատ բերած են սպաննուած Կրասոսի գլուխը եւ ներկայացման պահին նետած սրահի կեդրոնը։ Յույն դերասան Յասոն Տրալիանոսը վերցուցած է Կրասոսի գլուխը եւ արտասաանած. «Ետ կը բերենք լեռներէն մատաղ բաղեղն իր բունով՝ յաջողակ որս մը»։ Արքան պարգեւատրած է Կրասոսին սպաննողին՝ Պոմաքսաթրեսին, եւ Յասոնին։ Ըստ Պլուտարքոսի՝ Արտաւագդի պալատին մէջ «խաղցուած են բազմաթիւ յունարէն բիեսներ»։ Այս փաստը կը վկայէ, որ ուշ հելլենիզմի դարաշրջանին մէջ Յունական դասական թատրոնի վերջին բռնկումները տեղի ունեցած են Առաջաւոր Ասիաի մէջ։ Հայաստանը նոյնպես այդ մշակոյթի վերջին ապաստաններէն էր։ Թատերարուեստի հնադարէն ժառանգած ձեւերն ու սակները գոյատեւած են նաեւ միջին դարերու ժամանակ (IV-XVII դարեր)։

Միջնադարեան ժամանակաշրջան[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Միջնադարեան թատրոնի հիմնական տեսակներն են ժողովրդական պարերգային տրաման (թատերարուեստի հնագոյն եւ ժողովրդական տիպը) եւ աշխարհիկ փրոֆեսիոնալ թատրոնը (հայկական կրկեսային արփը միջնադարի ժամանակ), Հին Հռոմէն եկող եւ քրիստոնեական Ասորիքի ու Բիւզանդիոնի միջոցով Հայաստան ներթափանցած միմոսը եւ դպրոց, ճարտասանութիւնն ու առասպելավարժութիւնը՝ դրամատիկական եւ բեմական խաղի որոշ տարրերով։ Միջնադարի ժամանակ ստեղծուած է թատերական միջավայր՝ կենցաղի պայմաններո մէջ ու կայուն ձեւերով, բարքերու ծիսականութիւն եւ թատերական զուարճալիքներ, թափառող գուսաններ եւ այլն, միւս կողմէն՝ եկեղեցական թատերակարգ՝ պատարագով, ժամերգութեամբ եւ լիթուրգիական (պատարագային) տրամայով։ Եկեղեցական միջավայրը ուշ միջնադարի ժամանակ (XIV դարէն) Եւրոպայի մէջ ստեղծած էր իր թատրոնն ու տրամատուրկիան։ Հայ իրականութեան մէջ աւելի ուշ վերածնուած է դպրոց, բեմասացութիւնը՝ որպէս թատրոնի եւ տրամայի իւրահատուկ տեսակ (XVII դար)։ Հայկական կանուխ միջնադարեան միմոսական թատրոնի մասին կը յիշատակուի հայ մատենագրութեան, անոր հեռաւոր արձագանքները կան աշխարհիկ բանաստեղծութեան մէջ։ V-XVII դարերուն անընդմէջ գոյութիւն ունեցած է նաեւ աշխարհիկ թատրոնը։ Վաղ միջնադարի ժամանակ, աշխարհիկ փրոֆեսիոնալ թատրոնէն անկախ, հայ եկեղեցին ստեղծած է իր թատերակարգը՝ տիպաբանորէն նման խորհրդապաշտական(միստերիալ) տրամային։ Պատարագի ժամանակ տեղի կ'ունենայ երգային եւ խոսքային երկխոսութիւն պատարագիչի ու երգչախումբի միջեւ, ուր ամէն ինչ թատերային է, սակայն անոր հիմնական նպատակը ունկնդիրներու կրօնի, զգացումնքներուն վրայ ազդելն է։ Թատրոնին համեմատաբար աւելի մօտ է լիթուրգիական տրաման՝ Ծննդեան եւ Զատկական փուլերով («Դանելիա», «Հիմար եւ իմաստուն զոյգեր», «Ոտն լուայ», «Վերջին դատաստան» եւ այլն)։ Որոշ նիւթերու բեմական կանոնացումը տեղի ունեցած է IV դարի ժամանակ՝ ասորական եկեղեցիի մէջ։ Լիթուրգիական տրամայի կանոնն աստիճանաբար իււրացուած է արեւելեան (նաեւ հայկական), IX-XIII դարերու ժամանակ արմատաւորուած արեւմտաեւրոպական եկեղեցիներուն մէջ եւ դարձած միստերիալ թատրոնի հիմքը։ Հայ իրականութեան մեջ, ի տարբերութիւն Արեւմուտքի, այս երեւոյթը պահպանուած է աւանդական տեսքով. կանոնացուած թեքսթը եւ արտաքին գործողութեան տեսքը գրեթէ չեն խախտուած։ Հայ միջնադարեան թատրոնի շրջափուլը պատմականօրէն աւարտուած է XVII դարի վերջին։ 1668 թուականին Լիվովի հայ կաթողիկէ դպրոցի մէջ գրած եւ բեմադրած են «Մահ Կեսարու», «Առակք Սողոմովնի» եւ այլ կրոնաբարոյախոսական կտորներ, պահպանուած է միայն «Հռիփսիմեն», որ վարք-վկայաբանութիւն է, որպես ժանր՝ միրաքլ (կրոնաբարոյախոսական բովանդակութեամբ չափածոյ տրամա)։ Վենետիկի Մխիթարեան դպրոց, թատրոնի մէ 1774 թուականէն մինչեւ 1860-ական թուականները նոյնպես թարգմանուած, գրուած եւ բեմադրուած է XIX դարի երկրորդ կէսին բեմադրուած Յակոբ Կարենեանի «Շուշանիկ», Թովմաս Թերզեանի «Սանդուխտ» ողբերգութիւնները։

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցուած է «Հայաստան» հանրագիտարանէն, որի նիւթերը թողարկուած են` Քրիեյթիւ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։