Հայոց տոմար

Հայկեան տոմար կամ Հին հայկական տոմար, հայկական օրացոյց, ժամանակի հաշուարկի հայկական համակարգ։

Պատմութիւն

Հայերը Ք.Ա. տոմար ունեցած են։ Վահագն Աստուծոյ ծնունդէն հաշուարկուող թուարկութիւնը, ըստ որուն՝ 21 Մարտ 2015-էն 9608 է։ Սկիզբը, հաւանաբար, օգտագործած են լուսնայինը, հետագային անցած են աւելի կատարելագործուած՝ արեգակնային տոմարի։ Հայոց տոմարին սկզբնաւորման մասին միայն կցկտուր տեղեկութիւններ կան։ Կ'ենթադրուի, որ հայոց հին արեգակնային տոմարը շարժական էր (12x30+5), եւ անոր հետեւանքով խախտած են ոչ միայն ամիսներու ու տարուան եղանակներու որոշ համապատասխանութիւնները, այլեւ, որ շատ կարեւոր է, եկեղեցական տօներու, ծիսակատարութիւններու ժամանակները։

Փաստագրական ակնարկ Հայկեան տոմարի հաւանական ստեղծման մասին

Ք.Ա.3-րդ հազարամեակի կէսերէն հին աշխարհին մէջ սկսած են մարդկութեան զարգացման պատմութեան, այսպէս կոչուած «Քաղաքային յեղափոխութեան» հանգրուանները, ուր ներկայացուած է շարք մը գիւղական եւ աւանային բնակավայրերու վերափոխուիլը աւելի կատարելագործուած կառավարման եւ արտադրողական համակարգ ունեցող Քաղաքային բնակավայրերու: Այս պայմաններէն մեկնելով նաեւ փոխուած են հասարակարգային յարաբերութիւնները եւ նախկին տոհմաւագային ու քրմապետական հասարակարգերուն սկսած են փոխարինել Քաղաք պետութիւնները (անիկա յատկապէս ցայտուն կերպով սկսած է դրսեւորուիլ Ք.Ա. 2500-էն Եգիպտոսի եւ Միջագետքի մէջ):  

Այդ ժամանակաշրջանով պայմանաւորուած է Հին Եգիպտոսի մէջ աստղագիտութեան զարգացումը եւ անոր հետ կապուած օրացոյցի կամ տոմարի ստեղծումը: Նոյն ժամանակաշրջանին Հայկական լեռնաշխարհի առաջին արժանահաւատ քաղաք բնակավայրը համարուող «Մեծամօրի» հնավայրին մէջ նոյնպէս պեղուած են աստղադիտարանի շինութիւններ, ուր իրականացուած են երկնային մարմիններու ուսումնասիրութիւններ եւ հաւանաբար Եգիպտոսի օրինակով ստեղծուած առաջին Հայկեան օրացոյցը կամ տոմարը: Ղեւոնդ Ալիշան իր մօտաւոր հաշուարկներով (զայն համեմատելով Եգիպտոսի տոմարին հետ)  նոյնպէս յանգած է Ք.Ա.3-րդ հազարամեակի կէսերուն (Ք.Ա. 2492) եւ անիկա աւելի համոզիչ դարձնելու համար յայտարարած, որ հաւանաբար այդ թուականին Հայկ սպաննած է Բելը (իրականութեան մէջ առասպելի դէպքերը կը թուագրուին աւելի կանուխ ժամանակաշրջանով):

(Տես՝ Ա.Ե. Մխիթարեան «Հաբեթի սերունդները»  Երեւան-2002)

Հին հայկական ամսանուններ

1. Նաւասարդ (11 Օգոստոսէն՝ 9 Սեպտեմբեր)
2. Հոռի (10 Սեպտեմբերէն՝ 9 Հոկտեմբեր)
3. Սահմի (10 Հոկտեմբերէն՝ 8 Նոյեմբեր)
4. Տրէ (9 Նոյեմբերէն՝ 8 Դեկտեմբեր)
5. Քաղոց (9 Դեկտեմբերէն՝ 7 Յունուար)
6. Արաց (8 Յունուարէն՝ 6 Փետրուար)
7. Մեհեկան (7 Փետրուարէն՝ 8 Մարտ)
8. Արեգ (9 Մարտէն՝ 7 Ապրիլ)
9. Ահեկան (8 Ապրիլէն՝ 7 Մայիս)
10. Մարերի (8 Մայիսէն՝ 6 Յունիս)
11. Մարգաց (7 Յունիսէն՝ 6 Յուլիս)
12. Հրոտից (7 Յուլիսէն՝ 5 Օգոստոս)
13. Աւելեաց (6 Օգոստոսէն՝ 10 Օգոստոս)

Հին հայկական օրանուններ

Ամսուան իւրաքանչիւր օր նոյնպէս ունէր իր անունը։

1. Արեգ
2. Հրանդ
3. Արամ
4. Մարգար
5. Ահրանք
6. Մազդեղ կամ Մազդեկան
7. Աստղիկ
8. Միհր
9. Ձոպաբեր
10. Մուրց
11. Երեզկան կամ Երեզհան
12. Անի
13. Պարխար
14. Վանատուր
15. Արամազդ
16. Մանի
17. Ասակ
18. Մասիս
19. Անահիտ
20. Արագած
21. Գրգուռ
22. Կորդուիք
23. Ծմակ
24. Լուսնակ
25. Ցրոն կամ Սփիւռ
26. Նպատ
27. Վահագն
28. Սիմ կամ Սէին
29. Վարագ
30. Գիշերաւար

Իսկ վերջին «Աւելեաց» ամսուան օրերու անուանումներն են՝

1. Լուծ
2. Եղջերու
3. Ծկրաւորի
4. Արտախոյր
5. Փառազնոտի

Օրուան ժամերու անուանումներ

Օրուան ժամերու անուններուն նուիրուած յուշարձան՝ Երեւանի Արաբկիր շրջանին մէջ:

Օրուան ժամերը նոյնպէս ունէին իրենց անուանումները։

00:00	Խաւարականն
01:00	Աղջամուղջն
02:00	Մթացեալն
03:00	Շաղաւօտն
04:00	Կամաւօտն
05:00	Բաւականն
06:00	Հաւթափեալն
07:00	Գիզկան
08:00	Լուսաճեմն
09:00	Առաւօտն
10:00	Լուսափայլն
11:00	Փայլածումն
12:00	Այգն
13:00	Ծայգն
14:00	Զօրացեալն
15:00	Ճառագայթեալն
16:00	Շառաւիղեալն
17:00	Երկրատեսն
18:00	Շանթակալն
19:00	Հրակաթն
20:00	Հուրթափեալն
21:00	Թաղանթեալն
22:00	Առաւարն
23:00	Արփողն

Գրականութիւն

• Թումանեան Բ., Հայ աստղագիտութեան պատմութիւն, հ. 1, Երեւան, 1964։
• Պատալեան Հ., Օրացոյցի պատմութիւն, Երեւան, 1970։
• Պատալեան Հ., Հայոց տոմարի պատմութիւն, Երեւան, 1976։
• Վարդանեան Ռ., Հայոց Տօնացոյցը (Դ.- ԺԸ. դարեր), Երեւան, 1999։

Արտաքին յղումներ

• Հայկական տոմարի մասին կայք