Jump to content

Հայերը Ազրպէյճանի Մէջ

Ուիքիփետիա Ասիկա անաւարտ յօդուած մըն է։ Դուք կրնաք օգնել Ուիքիփետիային՝ զայն ուղղելով եւ լրացնելով։
Այս նշումը հարկաւոր է փոխարինել համապատասխան թեմաթիք նշումով։


Հայերը Ազրպէյճանի մէջ այն հայերէն են որ մեծ թիւերով բնակած են ներկայ Ազրպէյճանի եւ Սովետական Ազրպէյճանի մէջ: Ընստ վիճակագրական տուեալներու, մօտաւոր 500,000 Հայ կ'ապրէին սովետական Ազրպէյճանի մէջ նախորդ Առաջին Ղարաբաղեան Պատերազմին, 1988 թուականին[1][2]:

Հայերուն մեծամասնութիւնը ստիպուեցաւ փախչիլ եկրիրէն, ինչպէս որ շատ մը ազերիներ փախչեցան Հայաստանէն: Հայերուն դէմ ջարդեր տեղի ունեցան Սումկայիթի (Փետրուար, 1988), Գանձակի (Նոյեմբեր, 1988), եւ Պաքույի (Յունուար, 1990) մէջ:

1991 թուականէն ի վեր, մեծ թիւով հայեր շարունակեցին բնակիլ Լեռնային Ղարաբաղի մէջ որ անկախ, սակայն միջազգայնօրէն չճանչցուած Արցախի Հանրապետութիւնն է[3]: 2023 թուականին, Ազրպէյճանի ներխուժումին Արացախի, մօտաւոր բոլոր հայերը որ կը բնակէին Արցախի մէջ ապաստապեցան Հայաստան:

Պատերազմէն առաջ, հայերը Ազրպէյճանի երրորդ ամէնէն շատ փոքրամանսութիւնն էին: Բայց ըստ վերջին տուեալներուն 1999 թուականին, այդ թիւը նուազեցաւ 645-ի: Սակայն, կարելի է թէ իսկական թիւը հայերուն մօտաւոր 3000-է որովհետեւ շատ մը հայեր իրենց անունները փոխած են խառն ամուսնութիւններու պատճառով կամ խոյս տալու խտրականութենէ[4][5][6]: Անոնք որ դեռ կը բնակին Ազրպէյճանի մէջ հաւանաբար տարիքով մեծ են, հիւանդ են, կամ ուրիշ ընտանիքի անդամներ չ'ունին[5][7][8]:

Հայերը Ազրպէյճանի մէջ մեծ վտանգի մէջ կը մնան մինչեւ այն ատեն որ Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրը չէ լուծուած[9][10][11][12][13]: Ազրպէյճանի մէջ հայերուն վիճակը անկայուն է[14]: Անոնք սահմանափակուած են տարբեր ձեւերով, օրինակ՝ արտայայտութեան ազատութիւն, մշակութային արտայայտութիւն, եւ քաղաքական մասնակցութիւն: Անոնք իրենց ինքնութիւնը կը ծածկեն իրենց անունները փոխելով, կրօնքը պահելով, եւ հայերէն չխօսելով: Որպէսզի ապահով մնան, անոնք կը զգուշանան հանրային հաւաքոյթներէ եւ կ'ապրին գաղտնի, մեկուսացած, յարատեւ վախի մէջ[6]: Հայկական եկեղեցիները կը մնան փակ, քիչ հայերու ներկայութեան եւ ազերի յարձակումներու վախերու պատճառներով[15]:

Պատմութիւն

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Հայերը Պաքուի մէջ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Տես՝ Հայերը Պաքուի մէջ:

Հայերը Լեռնային Ղարաբաղի մէջ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]

Մինչեւ Օգոստոս, 2023 թուական, Հայերը կ'ապրէին ու կը բնակէին Լեռնային Ղարաբաղի մէջ հին դարերէ ի վեր[16]: ՔԱ 2րդ դարուն սկիզբը, Ղարաբաղը դարձաւ բաժին մը Հայոց Թագաւորութենէն, որպէս Արցախի նահանգ: 14րդ դարուն, տեղական հայկական առաջնորդութիւն մը ծագեցաւ որ կը բաղկանար 5 տոհմերէ - անոնց իշխանները կը կրէին «Մելիք» դիրքը եւ ծանօթ էիին «Խամսա» անունով, որ կը նշանակէ հինգ արաբերէնով: Հայ մելիքները վերահսկեցին շրջանը մինչեւ 18րդ դար: 16րդ դարու սկիզբը, շրջանին վերահսկողութիւնը անցաւ Սեֆեան թագաւորական տոհմին, որ ստեղծեց Գանձակ-Ղարաբաղի նահանգը: Այսուհանդերձ այս փոփոխութիւններուն, Ղարաբաղի բնակչութեան մեծամասնութիւնը մնաց հայկական[17]:

Ղարաբաղը փոխանձուեցաւ Ռուսական Կայսրութեան տիրապետութեան տակ 1805 թուականի պայմանագիրով որ ստորագրուեցաւ Ղարաբաղի Խանի եւ Ռուսաստանի կայսրի՝ Ալեքսանտր I-ի միջեւ: 1822 թուականին, Ղարաբաղի խանութիւնը լուծուեցաւ եւ շրջանը բաժին մը դարձաւ Ռուսական կայսրութեան, Ելիզավետփոլի Նահանգին:

1917 թուականի Ռուսիոյ յեղափոխութենէն ետք, Ղարաբաղ դարձաւ բաժին մը Անդրկովկասեան Ժողովրդավարական Դաշնակցային Հանրապետութեան: Սակայն, այս շուտով լուծուեցաւ եւ բաժնուեցաւ Հայաստանի, Ազրպէյիճանի, եւ Վրաստանի նահանգներու: Հաջորդ երկու տարիներուն (1918 - 1920), շարք մը կարճատեւ պատերազմներ տեղի ունեցան Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ տարբեր շրջաններու նկատմամբ, ներառեալ Ղարաբաղի համար։ Յուլիս, 1918 թուականին, Լեռնային Ղարաբաղի առաջին հայկական ժողովը յայտարարեց շրջանը որպէս ինքնակառավարութիւն եւ ստեղծուեցաւ ազգային խորհուրդը ու կառավարութիւնը[18]։

Սեպտեմբեր, 1918 թուականին, Ազրպէյճան-Օսմանեան ուժերը գրաւեցին Շուշի քաղաքը, որ Ղարաբաղի ազգային խորհուրդի մայրաքաղաքն էր: Սակայն, անոնք չկրցան հասնիլ ուրիշ ներքին շրջաններու որովհետեւ տեղական հայկական դիմադրողականութիւն կար[19]: 30 Հոկեմբերին, Մուտրոսի պայմանագիրէն ետք, այս ուժերը ստիպուեցան նահանջել: 15 Յունուար, 1919 թուականին, Պաքուի Անգլիացի կառավարիչը նշանակեց Խոսրոֆ Պէյ Սուլթանովը Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի ընդհանուր նահանգապետը Ազրպէյճանի մէջ, նոյնիսկ երբ անոնք Ազրպէյճանի իշխանութեան տակ չէին: 5 Յունիս, 1919 թուականին, որովհետեւ Ղարաբաղի ժողովը մերժեց ենթարկուիլ Ազրպէյճանի իշխանութեան, Սութլան Պէյ Սուլթանովը 2,000 ձիաւոր քիւրտեր առաջնորդեց եւ անոնք յարձակեցան հայկական գիւղերու վրայ Շուշիի մօտիկ - շուրջ 600 հայեր սպաննուեցաւն: Այս պատճառով, 22 Օգոստոս, 1919 թուականին, Ղարաբաղի խորհուրդը ստպիւուեցաւ համաձայնագիր մը կնքել, ուր իրենց վերջնական վիճակը պիտի որոշուի Փարիզի Խաղաղութեան Համաժողովին ընթացքին[20]:

Սակայն, Փարիզի Խաղաղութեան Համաժողովը անորոշ մնաց հարաւային Կովկասի տարածքներւն նկատմամբ: 19 Փետրուար, 1920 թուականին, Խոսրով Պէյ Սուլթանովը վերջնական ձեւով տեղեկացուց Ղարաբաղի խորհուրդին իրենց ենթարկումը Ազրպէյճանի:

28 Փետրուարէն մինչեւ 4 Մարտ, տեղի ունեցաւ Արցախի հայերու 8րդ համաժողովը, ուր արտայայտեցին իրենց դժգոհութիւնը ազերի իշխանութենէն եւ զգուշացունին թէ եթէ իրենց գոյութիւնը վտանգուի, ուրեմն անոնք պիտի դիմեն հակադրական ուժի[21]:

Ապստամբութեան ընթացքին, հայկական ուժերը չյաջողեցան զինաթափել ազերի զօրքերը Շուշիի մէջ: Ասոր հետեւանքով, քաղաքին կէսը թալանուեցաւ եւ քանդուեցաւ, եւ շատ մը հայեր դուրս դրուեցան: Մօտաւոր 500-20.000 այերը ջարդի ենթարկուեցան[22][23]:

Ապրիլ, 1920 թուականին, երբ Ազրպէյճանի բանակը դէմ կը դնէր տեղական հայկական ուժերու, Ազրպէյճանը գրաւուեցաւ Պոլշեվիքներու կողմէ[17]: Այս պատճառով, շատ մը շրջաններ, օրինակ՝ Լեռնային Ղարաբաղը, Զանգեզուրը, եւ Նախիջեւանը անցան Հայաստանի տիրապետութեան տակ: Սակայն, Յուլիս եւ Օգոստոս, 1920 թուականին, կարմիր բանակը գրաւեց Լեռնային Ղարաբաղը, Զանգեզուրը եւ Նախիջեւանի մէկ մասը։ Ետքը, քաղաքական պատճառներով, Խորհրդային Միութիւնը որոշեց թէ Զանգեզուր շրջանը կը մնայ Հայաստանի վերահսկողութեան տակ, իսկ Ղարաբաղն ու Նախիջեւանը կ'ըլլան Ազրպէյճանի վերահսկողութեան տակ: Նաեւ, Ղարաբաղի լեռնային բաժինը, որ կոչուեցաւ Լեռնային Ղարաբաղ, ստացաւ ինքնավար կացութիւնը: Հայերը աւելի իրաւունքներ ունեցան եւ նշանակուեցան կարեւոր պաշտօններ, կարելիութիւններ ունենալու իրենց մայր լեզուով դպրոցներ հաճախել[24]:

Երկար տասնեակներ, Խորհրդային Միութիւնը տիրապետեց շրջանը եւ վէճերը թեթեւցան: Հայերը Ղարաբաղի մէջ ճնշուած չէին[24]: Տեղական դպրոցները կը գործածէին հայերէն լեզուն, սակայն կը դասաւանդէին ազերի պատմութիւն եւ ոչ հայկական: Հակառակ Պաքուի մէջ, խառն ազերի եւ հայ ամուսնութիւնները Ղարաբաղի մէջ բաւական անսովոր են[25]:

Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավարութիւնը պատճառ դարձաւ հայկական ազգային շարժման զարթօնքին եւ հայերու անկախութիւն պահանջելու վճռականութեան։ Երբ խորհրդային Միութիւնը ինկաւ 1980-1990 թուականներուն, Լեռնային Ղարաբաղի հարցը կրկին յառաջացաւ:

Ծանօթագրութիւններ

[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
  1. ↑ «memorandum-memorandum-on-chile-june-13-1986-15-pp»։ Human Rights Documents online։ արտագրուած է՝ 2025-09-13 
  2. ↑ «written-comments-by-the-european-roman-rights-centre-concerning-hungary-for-consideration-by-the-commission-on-security-and-cooperation-in-europe-us-helsinki-commission;hr»։ Human Rights Documents online։ արտագրուած է՝ 2025-09-13 
  3. ↑ «MAR | Data | Assessment for Armenians in Azerbaijan»։ www.cidcm.umd.edu։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-05-25-ին։ արտագրուած է՝ 2025-09-16 
  4. ↑ Matveeva, Anna. The South Caucasus: nationalism, conflict and minorities. London: Minority Rights Group International, 2002. p.15
  5. ↑ 5,0 5,1 «Этнический состав Азербайджана (по переписи 1999 года)»։ www.demoscope.ru։ արտագրուած է՝ 2025-09-16 
  6. ↑ 6,0 6,1 The Danish Immigration Service (2000). Report on roving attaché mission to Azerbaijan, Armenia and Russia 14 June - 1 July 2000 (PDF) (Report).
  7. ↑ Definitions of national identity, nationalism and ethnicity in post-Soviet Azerbaijan in the 1990s" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2011-05-14. Retrieved 2010-12-15.
  8. ↑ https://www.coe.int/t/e/human_rights/ecri/1%2Decri/2%2Dcountry%2Dby%2Dcountry_approach/azerbaijan/azerbaijan_cbc_3.asp
  9. ↑ «MAR | Data | Assessment for Armenians in Azerbaijan»։ www.cidcm.umd.edu։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 2011-05-25-ին։ արտագրուած է՝ 2025-09-16 
  10. ↑ Razmik Panossian. The Armenians. Columbia University Press, 2006; p. 281
  11. ↑ Mario Apostolov. The Christian-Muslim Frontier. Routledge, 2004; p. 67
  12. ↑ Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. Country Reports on Human Rights Practices. 2001
  13. ↑ Barbara Larkin. International Religious Freedom (2000): Report to Congress by the Department of State. DIANE Publishing, 2001; p. 256
  14. ↑ Azerbaijan: The status of Armenians, Russians, Jews and other minorities, report, 1993, INS Resource Information Center, p. 10
  15. ↑ United States Department of State, Country Reports on Human Rights Practices for 1992 (Washington: U.S. Government Printing Office, February 1993), p. 708
  16. ↑ Hewsen, Robert H. Armenia: A Historical Atlas. Chicago: Chicago University Press, 2001.
  17. ↑ 17,0 17,1 Cornell, Svante E. The Nagorno-Karabakh Conflict Archived 2013-04-18 at the Wayback Machine. Uppsala: Department of East European Studies, April 1999.
  18. ↑ The Nagorno-Karabagh Crisis: A Blueprint for Resolution Archived 2000-09-02 at the Wayback Machine, New England Center for International Law & Policy
  19. ↑ Микаелян, В.А. (1992). Докладная записка Карабахского армянского Национального Совета Правительству Армении о военных и политических событиях в Арцахе с декабря 1917 г. [Report of the Karabakh Armenian National Council to the Government of Armenia on the political and military events since December 1917, in Nagorno Karabakh in 1918–1923. Collection of Documents and Materials.]. Yerevan: Armenian Academy of Sciences.
  20. ↑ Hovannisian, Richard G. (1971–1996). The Republic of Armenia. Vol. 1. Berkeley: University of California Press. pp. 176–178. ISBN 0-520-01805-2. OCLC 238471
  21. ↑ Микаелян, В.А. (1992). Докладная записка Карабахского армянского Национального Совета Правительству Армении о военных и политических событиях в Арцахе с декабря 1917 г. [Report of the Karabakh Armenian National Council to the Government of Armenia on the political and military events since December 1917, in Nagorno Karabakh in 1918–1923. Collection of Documents and Materials.]. Yerevan: Armenian Academy of Sciences.
  22. ↑ Leeuw, Charles van der (2000). Azerbaijan : a quest for identity, a short history. New York: St. Martin's Press. p. 120. ISBN 0-312-21903-2. OCLC 39538940
  23. ↑ The British administrator of Karabakh Col. Chatelword did not prevent discrimination against Armenians by the Tatar administration of Gov. Saltanov. The ethnic clashes ended with the terrible massacres in which most Armenians in Shusha town perished. The Parliament in Baku refused to even condemn those responsible for the massacres in Shusha and the war started in Karabakh. A. Zubov (in Russian) А.Зубов Политическое будущее Кавказа: опыт ретроспективно-сравнительного анализа, журнал "Знамья", 2000, No. 4, http://magazines.russ.ru/znamia/2000/4/zubov.html Archived 2019-03-25 at the Wayback Machine
  24. ↑ 24,0 24,1 Tobias Debiel, Axel Klein, Stiftung Entwicklung und Frieden. [Fragile Peace: State Failure, Violence and Development in Crisis Regions]. Zed Books, 2002; p.94
  25. ↑ Алла Ервандовна Тер-Саркисянц, Современная семья у армян Нагорного Карабаха. В: В.К. Гарданов (ed.). Кавказский этнографический сборник. Ter-Sarkisiants, A. A. "Sovremennaja semja u armjan Nagornogo Karabaxa". In: V. K. Gardanov (ed.). Kavkazskij ètnografičeskij sbornik, 6: 11-46; p. 34.
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/w/index.php?title=Հայերը_Ազրպէյճանի_Մէջ&oldid=245003» էջէն