Համշէնի բարբառ

 

Հոմշենցի կամ համշեներէն կամ համշենահայերէն (թրք.՝ Hemşince) հին հայերէն բարբառ մըն է, որ կը խօսուի արեւելեան եւ հիւսիսային խումբի համշինցիներուն (Hemşinli) կողմէ, որոնք կ'ապրին հիւսիս-արեւելեան Թուրքիոյ, Աբխազիոյ, Ռուսիոյ եւ Կեդրոնական Ասիոյ մէջ։

Այս բարբառը որոշ տարբերութիւններ ունի Հայաստանի մէջ խօսուող հայերէնէն։ Մինչեւ 1995 թուական գրաւոր լեզու չէր, երբ լեզուաբան Պըրթ Վօքս մշակեց ուղղագրական դրութիւն մը՝ հիմնուած թրքերէն այբուբենին վրայ․ հայկական այբուբենը կը գործածուէր Համշէնէն գաղթած քրիստոնեաներուն կողմէ (Հիւսիսային Համշենցիներ), որոնք լեզուն կը կոչեն Հոմշեցմա Ռուսիոյ եւ Աբխազիոյ մէջ։

Հոմշեցին խօսակցական լեզու է Արեւելեան Հեմշինցիներուն մօտ, որոնք նաեւ յայտնի են որպէս Հոփայի Հեմշինցիներ, եւ կ'ապրին Թուրքիոյ Արթվինի նահանգի եւ Կեդրոնական Ասիոյ քանի մը գիւղերու մէջ։ Արեւմտեան կամ Ռիզէի Համշենցիները առնչուած, բայց աշխարհագրօրէն առանձին խումբ մըն են, որ կ'ապրին Ռիզէի նահանգին մէջ։ Անոնք Հոմշեցի կը խօսէին մինչեւ 19-րդ դարու որոշ ժամանակաշրջան մը։ Այժմ միայն թրքերէն կը խօսին՝ բազմաթիւ հոմշեցի փոխառեալ բառերով։ Երրորդ խումբը՝ հիւսիսային հոմշենցիները, որոնք կ'ապրին Ռուսիոյ, Վրաստանի (Աբխազիա), Հայաստանի մէջ, նոյնպէս կը խօսին Հոմշեցի։

Հոմշեցին ունի լեզուական յատկանիշներ, որոնք ցոյց կու տան որ ան կը պատկանի արեւմտահայերէն բարբառային խումբին․ սակայն, երկուքն ալ ընդհանրապէս փոխադարձաբար հասկնալի չեն։ Հոմշեցին սերտ կապեր ունի հիւսիս-արեւելեան Թուրքիոյ մէջ գտնուող հին հայերէն բարբառներուն հետ, մասնաւորապէս Խոտորջուրի եւ, աւելի քիչ չափով, Տրապիզոնի։ Իր երկարատեւ մեկուսացման պատճառով, Հոմշեցին կը պարունակէ բազմաթիւ հնաբանութիւններ, որոնք զայն կը տարբերեն բոլոր այլ հայկական բարբառներէն։ Լեզուն կը պահպանէ ձեւեր, որոնք կը գտնուին միայն դասական եւ միջին հայերէնի մէջ, եւ միաժամանակ կը պահպանէ օտար (յատկապէս արաբական եւ թրքական) քերականական եւ բառապաշարային տարրեր, որոնք հեռացուեցան արդի հայերէնէն քսաներորդ դարու ընթացքին։

ԻՒՆԵՍՔՕ-ն Հոմշեցին դասակարգած է որպէս «անկասկած վտանգուած» լեզու։

Յաւելեալ

• Berens, Sally Jacoba.1998. "The phonetics and phonology of Homshetsma." PhD diss., Harvard University.
• Margaryan, Ashot, Ashot Harutyunyan, Zaruhi Khachatryan, Armine Khudoyan, and Levon Yepiskoposyan. 2012. "Paternal lineage analysis supports an Armenian rather than a Central Asian genetic origin of the *Hamshenis." Human Biology 84.4: 405–422.
• Rezvani, Babak. 2010. "The Hemshin: History, Society and Identity in the Highlands of Northeast Turkey." Middle Eastern Studies 46.4:630–631.
• Simonian, Hovann H. 2006. "History and identity among the Hemshin." Central Asian Survey 25, no. 1–2:157–178.
• Vaux, Bert. 2012. “The Armenian dialect of Khodorjur” Archived 2016-06-24 at the Wayback Machine.. Accessed February 21, 2014.
• Vaux, Bert. 2007. "Homshetsma: The language of the Armenians of Hamshen." In The Hemshin: History, Society and Identity in the Highlands of Northeast Turkey, edited by H.H. Simonian. 257–278. London and New York: Routledge.
• Vaux, Bert. 2001. "Hemshinli: The Forgotten Black Sea Armenians". Accessed 21, 2014.
• Vaux, Bert, Sergio LaPorta, and Emily Tucker. 1996. "Ethnographic Materials from the Muslim Hemshinli". Annals of Armenian Linguistics 17. Accessed February 21, 2014.