Խարբերդի բարբառ

Խարբերդի բարբառ, հայերէնի բարբառ, որ կը խօսուէր Օսմանեան կայսրութեան Խարբերդի, Երզնկայի, Տերսիմի եւ Քըղի շրջաններուն մէջ մինչեւ Առաջին համաշխարհային պատերազմը։ Որմէ ետք կը խօսուէր միայն սփիւռքի մէջ՝ Սուրիոյ, Ռումինիայի, ԱՄՆ-ի եւ Լիբանանի մէջ։

Նկարագրութիւն

Խարբերդ-Երզնկայի բարբառը նոյն բարբառի խումբ մըն էր, որ կը խօսուէր Օսմանեան կայսրութեան Խարբերդի, Երզնկայի, Տերսիմի եւ Քըղի շրջաններուն մէջ մինչեւ Առաջին համաշխարհային պատերազմը։ Որմէ ետք կը խօսուէր միայն սփիւռքի մէջ՝ Սուրիոյ, Ռումինիայի, ԱՄՆ-ի եւ Լիբանանի մէջ։ Չնայած Տերսիմի տարբերակը կը խօսուէր Թունջելիի մէջ մինչեւ 1938 թուական, երբ ալեւի աշիրեթները լուծարուեցան, եւ Թունջելիի մնացած հայերը դարձան ալեւ եւ ձուլուեցան հասարակութեան մէջ: Հրաչյեայ Աճառեան 1909 թուականի իր գիրքին մէջ գրածէ պատմուածքներ բարբառի տարբեր տարածաշրջանային տարբերակներով[1]։

Բարբառի կազմուածքը

Ըստ ձեւաբանական դասակարգումին բարբառը կը պատկանի «կը» ճիւղին: ըստ բազմայատկանիշ վիճակագրական դասակարգումին՝ Փոքր Ասիոյ կամ արեւմտեան բարբառախումբին։ Գրական հայերէնի ձայնաւորներէն բացի ունի ա, ու, օ քմայիններ (վերջին երկուքը միայն փոխառեալ բառերուն մէջ)։ Գրաբարի ձայնաւորները Խարբերդի բարբառին մէջ փոփոխութիւն չեն կրած։ Երկբարբառները պարզեցուած են՝ այ>ա, ոյ>օ, իւ>ի (հայր>հար, քոյր> քօր, ալիւր>ալիր)։ Բառասկիզբի ձայնեղ պայթականներուն կը համապատասխանեն խուլեր, խուլերուն՝ ձայնեղներ (բերան>պէրան, տուն>դուն)։ Բառին մէջ՝ հ>յ (սահման>սայման)։ Տն հնչիւնակապակցութեան դիմաց առկայ է նն, տր-ի եւ եր-ի դիմաց՝ յր (գտնել>կըննէլ, կոտրել>գօյրէլ, ծանր>ձայր)։ Բառասկիզբը սպ, ստ հնչիւնակապակցութիւններու ս ինկած է (սպանել>բաննէլ, ստեպղին>դէղբինդ)։

Խարբերդի բարբառի յոգնակիակերտներն են՝ էր, նէր, վի/վընի/վըներ, աոան։ Գոյականը հանդէս կու գայ չորս հոլովաձեւով՝ ուղղական-հայցական, սեռական-տրական, բացառական, գործիական։ Բացառականի թեքոյթներն են՝ էն, մէն, մընէ, գործիականինը՝ օվ, մօվ։ Կան ի, ու, օչ, վա, ան, ց, ա, օ եւ, յոգնակիի պարագային, ու հոլովումները։ Առատ է ցուցական դերանուններով՝ աս, ասի, ըս, սը, սըվի, սըվիլ։ Բայը հանդէս կու գայ երեք լծորդութեամբ՝ է, ի, ա, որոնք իբրեւ խոնարհիչներ կը պահպանեն խոնարհման համակարգումը։ Դերբայներն են՝ անորոշ (էլ, իլ, ալ), վաղակատար (էր, ար), յարակատար (ած), ենթակայական (օղ), ժխտման (էր, իր, ար), ընթացակցական (էն)։ Բայը կը խոնարհվուի երեք եղանակով՝ սահմանական, ըղձական, հրամայական։ Ներկայ ժամանակին մէջ «կը» նախադաս է։ Ապառնի ժամանակը կը կազմուի դը, դի (<պիտի) մասնիկով։ Կը-ով եւ դը-ով ձեւերը բազմիմաստ են։ Առաջինը կ'արտայայտէ նաեւ բուն ապառնիի եւ պայմանական եղանակի ժամանակներու, երկրորդը՝ հարկադրական եղանակի իմաստներ։

Նշանաւոր խօսնակներ

Շահան Նաթալի (1884–1983) Գրող, ազգային գործիչ
Վահան Թոթովենց (1889–1938) Գրող, բանաստեղծ
Թլկատինցի (1860–1915) Գրող, բանաստեղծ
Համաստեղ (1895–1966) Գրող, բանաստեղծ
Սողոմոն Թէհլիրեան (1896–1960) վրիժառու բազուկ
Վարազդատ Ղազանճեան (1879–1974) Ատամնաբոյժ

Երգեր եւ օրինակներ

Զրոյց բարբառով
Ժաք Քեպատեան
Հուսէյնիկի պալլատ
Կէսուրին նազ պարէ
Տերսիմի ժողովրդական երաժշտութիւն

Խարբերդի ենթաբարբառ՝ Gëli Chëli Khoroz më gëlli, As Khorozin Odkë push më gë mënna, Inch Geneh Chener chi gërnër ad pushë haner. Gellah gerta mamigi më gësa, ki as pushë hana! Արեւելահայերէն համեմատութիւն՝ Կելինի Չի-Լինի, Մի աքլոր Կելինի, Էս Աքլորի Վոտքէ փուշ կըմտնի, Իճ առաւ ճառաւ չք'արողածաւ եւ փուշա հաներ։ Կըլնի կ'երթայ մայրին կասի, էս փուշի հանի՛։ Տերսիմի ենթաբարբառ՝ Ծորս ձին ալ Բարգեցուցի, Մեգ մարտուն ալ գլոխէ գեյրեցի, Դեսա կամ պասան Գեսեհ, Հա բաբամ ոլասեզ, ցի գիդեր ո յես իմ, ենի գիդէ թէ թուրքեր Ղամբերն էհ բռնած։ Արեւելահայերէն՝ Չորս ձիերն էլ փարկացրամ, մէկ մարտի գլուխն ձեռ տվայ, Տեսայ որ փասան ասաւ, հա իմ պապի ձիերն, չգիթեր որ այո իմ, ինկէ կ'արծումեր որ Ղամբարէ վերծրան։ Երզնկայի Ենթաբարբառ՝ Էրիք կ՛իտա ձովուն կենառ կէ նստ՛ի, մէկ գլխարկներ թանաք կ'ուտէ, մէկ ալն ա ձովուն ձկ՛ներուն կէ նետի։ Անմէն կամ մեծ ձուկ մէ կու գայ անոնց ձեռքէն կառնեհ, կտանի աղեր։ ësանք՝ կ’անեհ տ’արի մէ անմեն կամ. Արեւելահայերէն՝ Էրիք կերտա ձովի շուրջ կընստի, մէկ գլխարկներ ինկէ կութի, մէկ էլ ձովի ձուկերին կենթի։ Ամէն կամ մեծ ձուկ գ'գա իրանց ձեռքերից կ'առնի ու կտանի։ եսի տարին ամէն կամ առաւ:

Արտաքին յղումներ

«Հայ Բարբառագիտութիւն, Հրաչեայ Աճառեան»: