Արցախի Երաժշտութիւն
ԼՂՀ երաժշտութիւն, Արցախի մէջ ժողովրդական երաժշտարուեստը զարգացած է հայ ազգային երաժշտութեան բազմադարեան աւանդոյթներով։ Տեղի բարբառի եւ երաժշտական ելեւէջներու զուգորդումը երաժշտարուեստին, յատկապէս քաղաքային ժողովրդական երգերուն հաղորդած է ինքնատիպ երանգ։ Գիւղական երգերու մէջ դրսեւորուած են հայ ժողովրդական երգի բոլոր ժանրերը։
Հայկական հորովել[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Արցախը հայկական աւանդական հորովելներու նշանաւոր կեդրոններիէն մէկն է. թերեւս 1890-ական թուականներուն Կոմիտասը կը ձայնագրէ Վանանդի «Ձիգ տոր, քաշի», իսկ 1900-ական թուականներուն՝ Ջրաբերդի «Հրեն, հրեն թումբումը» հորովելները, որոնք այդ ժանրի բարձրարուեստ նմոյշներէն են։ Նոյն շրջանին մէջ Գրիգոր Սիւնին (Միրգաեան) գրառած է «Մանած թիլս հաստ եկաւ» ճախարակի սրտառուչ (դրսեւորուած են ղարաբաղցի գեղջկուհիի կեանքի դժուարին պայմանները) եւ «Պապալ-պապալ էս տղեն» աշխոյժ երգերը։
Այդ ժանրի երգեր ձայնագրուած են նաեւ նոր ժամանակներուն մէջ։ Բանաստեղծ-երգահան Գուրգէն Գաբրիէլեանի «Ղարաբաղի հորովել» երգը հաստատուն տեղ ունի մասնագիտական եւ ինքնուս երգիչներու երգացանկերուն մէջ։ Ղարաբաղեան կեանքի ու կենցաղի բազմաբնոյթ կողմերն են արտացոլուած անոր «Խնեցուն երգը», «Կալին երգը», «Ըրկանքեն երգը» «Հրսընքեն կնանեքը» եւ այլ երգերու մէջ։ «Արցախեան նուագարան»-ով հաւաքուած են Գ. Գաբրիէլեանի՝ տարբեր տարիներու հրատարակած ստեղծագործութիւններու լաւագոյն նմոյշները։
Այլ ստեղծագործութիւններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Արցախը հարուստ է ո՛չ միայն հորովելներով, այլեւ նուագարանային մեղեդիներով, կենցաղային երգերով (յատկապէս՝ կատակերգեր), մենապարերով, զուգապարերով եւ խմբապարերով, արեւագալի երգերով ու այլ ստեղծագործութիւններով։ Հանրաճանաչ է Արամ Քոչարեանի ձայնագրած «Նախշուն աքիր» սոցիալական թեմայով կատակերգը։ Արցախի ժողովրդական երգերը հաւաքած են ՀՀ ԳԱԱ Արուեստի դպրոցի եւ Երեւանի Կոմիտասի անուան դպրոցի գիտական արշաւախումբերն ու շարք մը անհատ երգահաւաքներ։
Հայ աշուղական եւ ժողովրդական նուագարանային արուեստներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Հնագոյն աւանդոյթներ ունին Արցախի հայ աշուղական եւ ժողովրդական նուագարանային արուեստները։ Նշանաւոր է մեծթաղլարցի Չիթչեաններու աշուղական տոհմը (յայտնի է 18-րդ դարու վերջէն)՝ իր տասնեակէ աւելի ներկայացուցիչներով։
ժողովրդական երգիչներ եւ երաժիշտներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Արցախը յայտնի է ժողովրդական երգիչներով եւ երաժիշտներով, որու համար ալ 20-րդ դարուն Շուշին անուանած են «Անդրկովկասի դպրոց»։ 20-րդ դարու կէսերուն ճանչցուած էր գուսան Բագրատը։
Ժողովրդապրոֆեսիոնալ արուեստն աչքի կ'իյնայ երաժիշտ-կատարողներով, նաեւ նուագարանագործ վարպետներով, որոնք իրենց գործունէութեամբ նպաստած են ո՛չ միայն հայկական, այլեւ Մերձաւոր Արեւելքի եւ հարեւան այլ ժողովուրդներու երաժշտակատարողական արուեստի զարգացման։ Արցախի վարպետներու նուագարանները բարձր կը գնահատուին Անդրկովկասի, Միջին Ասիոյ մէջ եւ այլուր։
Արցախի մէջ շարք մը գիւղեր [Կոճոշոտ, Սխտորաշէն, Շոշ, Արանզամին (Վարազաբուն), Բերդաշէն, Քերթ, Նորշէն, Թաղավարդ] համարուեր են երաժիշտներու բնօրրաններ։ Տեղի վարպետները կազմակերպեր են պատանի երաժիշտներու խումբեր (Կոճոշոտում՝ թառահար Բախտի Հաթամեանը), անվճար կը սորվեցնեն գեղեցիկ հնչերանգներով նուագարաններ պատրաստել։
Նուագարանային արուեստ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
Հանրածանօթ են արցախցի թառահարներ Միրզա Սադըղջանը (կատարելագործած է թառը եւ անոր ձեւերը), Լազար Տէր-Վրթանէսեանը, Արսէն Հարամիշեանը, Լազար ԳաբրիԷլեանը, Գրիգոր Մելիքովը եւ Բալա Մելիքեանը, քամանչահարներ ԱւանԷս Աւանէսեանը, Արմենակ Սարեանը (Շուշինսկի), որոնք իրենց արուեստով հռչակուած են Կովկասի, Ռուսաստանի մէջ եւ այլուր։ Յայտնի էին նաեւ ազրպէյճանցի երգիչներ Հաջի Գուսին, Բուլբուլը (Մուրթուզա Մամեդով), Սեյիդ եւ Խան Շուշինսկիները, թառահար Կուրբան Պրիմովը եւ ուրիշներ։
Երգչախումբեր[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
19-րդ դարու վերջը ԼՂ-ի եւ մասնաւորապէս Շուշիի հայ երաժշտական կեանքի աշխուժացման նպաստած են նաեւ Ստեփան Դեմուրեանի (1890-1910-ական թուականներուն) եւ Գ. Սիւնիի (1895 թուական) երգչախումբերը։ Ս. Դեմուրեանի երգչախումբը հանդէս եկած է համերգներով, մասնակցած Շուշիի եկեղեցւոյ պատարագներուն, բեմադրած է Արմէն Տիգրանեանի «Անուշ» օփերան (1916-1917 թուականներ)։ Շուշիի զինուորական նուագախումբը ղեկավարած է Յովհաննէս Յովհաննիսեանը։ Երաժշտարուեստի զարգացման նպաստած են նաեւ արցախցի խմբավարներ Նիկոլայ Թէյմուրազեանը (հիմնած է փողային նուագախումբ), Ալեքսանդր Մելիք-Փաշայեւը, երաժշտութիւն յօրինող Ալեքսանդր Ալեքսանդրեանը, Դանիէլ Ղազարեանը, Եղիշէ Բաղդասարեանը (Շուշիի մէջ կազմակերպած է ժողովրդական գործիքներու նուագախումբ՝ հայ անուանի երաժիշտներով), Անտրէյ Բաբայեւը, Մ. Չաղալեանը, Ալեքսէյ Հեքիմեանը։ Ռոմանոս Մելիքեանը եւ Ա. Քոչարեանը Ստեփանակերտի մէջ հիմնած են «Հայ երաժշտանոց» երաժշտական ձեւերով (1925-1927 թուականներ)։
Գեղարուեստական հաւաքածոներ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
1920-1930 թուականներուն ստեղծուած են բազմաթիւ ինքնագործ գեղարուեստական հաւաքածոներ։ 1925 թուականին քամանչահար Արսէն Սաղեանը Մարտունիի շրջկեդրոնի մշակոյթի տան մէջ կազմակերպած է երգի-պարի գեղարուեստական ինքնագործ խումբ (գիւղական բնակավայրերու երաժիշտներէ կազմուած), համերգներով ելոյթներ ունեցած է մարզի բնակավայրերուն մէջ, նկատելի յաջողութիւններու հասած է մարզային եւ հանրապետական մրցոյթներուն, ժողովրդական երաժշտարուեստի փառատօներու ընթացքին։ Շուշիի մէջ ծնած է անուանի պարուհի-երգչուհի, աշխարհի ժողովուրդներու պարերգներու լաւագոյն կատարող Արեւ Պաղտասարեանը։ 1958 թուականէն ԼՂ-ի մէջ ճանչցուած է նաեւ երգչուհի Նայիրուհի Ալաւերդեանը։
Դպրոցներ եւ ուսումնարաններ[Խմբագրել | Խմբագրել աղբիւրը]
1937 թուականէն Արցախի մէջ կը գործէ Կոմիտասի անուան երաժշտական դպրոցը: 1961 թուականէն՝ Սայեաթ-Նովայի անունը կրող երաժշտական ուսումնարանը, 1980 թուականէն՝ արուեստի դպրոցը, 1989 թուականէն՝ Հայ ֆիլհարմոնիայի բաժանմունքը, 2001 թուականէն՝ պարարուեստի ուսումնարանը, նաեւ ԼՂՀ երգի-պարի պետական (1958 թուական, հիմնադիր՝ յօրինող Տ. Աւետիսեան), «Արփի» մանկապատանեկան պետական (1992 թուական, նախկինին՝ «Արցախի բալիկներ»), «Ղարաբաղ» պետական էսդրատային (1997 թուական) անսամպլները, Արցախի պետական (1990 թուական, նախկինին՝ «Վարարակն»), «Վարանդա» մանկապատանեկան պետական (1992 թուական), «Մռակած» պետական քամերային (1999 թուական) երգչախումբերը, Արցախի պետական կամերային (1999 թուական), ճազային (2006 թուական) նուագախումբերը։ ԼՂՀ բոլոր շրջաններուն մէջ կը գործեն ժողովրդական գործիքներու անսամպլներ, երաժշտական (6՝ իրենց մասնաճիւղերով) եւ արուեստի (6) դպրոցներ։
Արցախի երաժշտական կեանքը կ'աշխուժացնեն երաժշտական ու երաժշտա-թատերական հանդիսութիւնները, բացօթեայ ներկայացումները (լարախաղացներու, կենդանավարժներու ելոյթները եւ այլն), փառատօներն ու տօնախմբութիւնները։
Այս յօդուածի կամ անոր որոշակի հատուածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը առնուած է Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ (1988—1994) հանրագիտարանէն, որու նիւթերը թողարկուած են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։ 
|