Իրանի Սահմանադրական Յեղափոխութիւն

Առաջին Իրանական մէճլիսի անդամները

Իրանական (պարսկական) սահմանադրական յեղափոխութիւն (պարս.՝ مشروطیت‎‎), 1905-1911 թուականներու ընթացքին տեղի ունեցած յեղափոխութիւն Ղաջարական Պարսկաստանի մէջ։ Պատճառը հակասութիւններու սրումն էր մէկ կողմէն՝ իմպերիալիստներու աջակցութիւնը վայելող կառավարող ֆէոտալական խմբաւորման, Ղաչարական դինաստիայի, միւս կողմէ՝ սաղմնաւորուող ազգային բուրժուազիայի, գիւղացիութեան, արհեստաւորներու եւ բանուորներու միջեւ։ Իրանական յեղափոխութեան վրայ մեծ ազդեցութիւն գործած է 1905 թ.-ին սկսած ռուս. յեղափոխութիւնը։

Իրանական յեղափոխութեան ընթացքին ստեղծուեցան ժողովրդայ-դէմոկրատական կազմակերպութիւններ, ընտրովի մարմիններ՝ էնջումէններ (միութիւններ), ֆիտայիներու զօրախումբեր ու մոճահետներու (յեղափոխականներու) ընկերութիւններ։ Աչքի զարնող գործիչներէն էին Սաթթար խանը, Եփրեմ խանը (Դաւթեան), Քեռին (Արշակ Գաֆաւեան), Ալի Մուսէոն, Մուհամմետ Խիապանին եւ ուրիշներ։

Ունեցած է զարգացման երեք հիմնական շրջան։ 1905 թ.-ի Դեկտեմբերին կայացած ժողովուրդի ցոյցերու ճնշման տակ, 5 Օգոստոս 1906 թ.-ին, շահը հրատարակեց սահմանադրութիւն մտցնելու հրովարտակ։ 7 Հոկտեմբերին բացուեցաւ Իրանի առաջին մէճլիսը, որ մշակեց Իրանի առաջին սահմանադրութիւնը։ 23 Յունիս 1908-ին Մուհամմէտ-Ալի շահը յեղաշրջում կատարեց եւ ցրեց մէճլիսը։ Իրանական յեղափոխութեան բարձրակէտը Թաւրիզի ապստամբութիւնն էր (երկրորդ շրջան, 1908 թ.-ի ֆիտայիներու խումբ մը Յունիս 1907 - Յուլիս 1909 ), որ կը ղեկավարէին Քեռին եւ Մաթթար խանը։

Ապրիլ 1909 թ.-ին ցարական զօրքերը գրաւեցին Թաւրիզը։ 1909 թ.-ի Յուլիսին Գիլանի ֆիտայիները, հայ կամաւորները եւ սահմանադրականները՝ Եփրեմ խանի եւ Ռեշտի նահանգապետ Սիփահտարի ղեկավարութեամբ, բախտիարները՝ Սարդար Ասսատի գլխաւորութեամբ արշաւեցին Թեհրան, գրաւեցին այն եւ գահընկեց ըրին շահին։ Ստեղծուեցաւ ժամանակաւոր կառավարութիւն։ Զինուած ուժերու գլխաւոր հրամանատար նշանակուեցաւ Եփրեմ խանը, վերականգնուեցաւ սահմանադրութիւնը, բացուեցաւ երկրորդ գումարման մէճլիսը։ Իրանական յեղափոխութեան երրորդ շրջանին (Յուլիս 1909 թ.- Դեկտեմբեր 1911 թ.-) յեղափոխական ջոկատները, ֆիտայիներն ու հայ կամաւորները Եփրեմ խանի հրամանատարութեամբ հակահարուած տուին շահի ու անոր եղբայր Սալար Էտ-Տովլէի ուժերուն եւ կանխեցին միապետութեան վերականգնումը։ Սակայն անգլո-ռուսական, թրքական ինտերուենցիան եւ ներքին ուժերը ճնշեցին յեղափոխութիւնը։

Իրանական յեղափոխութիւնը 20-րդ դ. սկզբին առաջին յեղափոխութիւնն էր արեւելքի եւ ամենախոշոր իրադարձութիւնը Իրանի պատմութեան մէջ։ Իրանական յեղափոխութեան կը մասնակցէին պարսիկներ, հայեր, ազրպէյճանցիներ, վրացիներ, ռուսեր, արաբներ, պուլկարներ եւ այլք։ Իրանական յեղափոխութիւնը մեծ աջակցութիւն գտաւ Ռուսաստանի եւ Անդրկովկասի սոցիալ-դէմոկրատներու կողմէ։

1912 թ.-ին, Պրահայի կոնֆերանսին բոլշեւիկները, Լենինի նախաձեռնութեամբ, բանաձեւ ընդունեցին եւ նշանակեցին ցարական Ռուսաստանի ու Մեծ Բրիտանիոյ նուաճողական քաղաքականութիւն Իրանի մէջ։

Իրանական յեղափոխութեան մէջ մեծ դեր կատարեցին իրանահայերու եւ կովկասահայերու կամաւորական ջոկատները։ Ըստ իրանցի պատմաբան Էպրահիմ Սաֆայիի, Իրանական յեղափոխութեան 24 նշանաւոր գործիչներէն 16-ը հայեր էին։ Իրանական յեղափոխութեան շնորհիւ հայերը ընտրուեցան տեղական ինքնավարական մարմիններուն մէջ՝ էն ճումէններուն, ինչպէս նաեւ իրաւունք ստացան երկու պատգամաւոր ունենալ Իրանի մէճլիսին մէջ։

Գրականութիւն

• էլմար Հ., Եփրեմ, Թեհրան, 1964։
• Арутунян Г. С., Иранская революция 1905 - 11 гг. и большевики Закавказья, E., 1956։
• Иванов М. С. Иранская революция 1905 - 1911 гг., M., 1957։

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։