Թրքական Կայսրութիւններ

Թրքական Կայսրութիւններ (1037–1453), ԺԱ․ եւ ԺԵ․ (11-րդ եւ 15-րդ) դարերու միջեւ Արեւմտեան Ասիոյ (Գաղութատիրական յղացքով-եզրոյթով՝ Միջին արեւելքի) մէջ գոյութիւն ունեցած տարբեր թրքական պետական կազմաւորումներն են։

Անոնք կը սկսին Սելճուքական Սուլթանութիւնով եւ կ՛աւարտին Օսմանական Կայսրութեան հաստատումով։ Թրքական գերիշխանութիւնը կարճատեւ ընդհատուեցաւ 13-րդ դարու Մոնկոլական յարձակումներուն պատճառով, բայց կրկին վերստանցաւ ԺԴ․ (14-րդ) դարուն՝ օսմանցի թուրքերու վերելքով։

Նախապատմութիւն

ԺԱ․ (11-րդ) դարու սկիզբին Արեւմտեան Ասիան (Գաղութատիրական յղացքով-եզրոյթով՝ Միջին արեւելքը) բաժնուած էր քանի մը մրցակից ոյժերու միջեւ։ Ապպասեան Խալիֆայութիւնը շիա Պույիտներու վերահսկողութեան տակ էր, մինչ Ֆաթիմեանները կ՚իշխէին Հիւսիսային Ափրիկէի եւ Արեւմտեան Ասիոյ (Գաղութատիրական յղացքով-եզրոյթով՝ Միջին արեւելքի) մեծ մասին վրայ։ Այս քաղաքական բաժանումը հնարաւորութիւն ստեղծեց թրքական ցեղերու համար՝ կարեւոր դեր խաղալու շրջանի ղեկավարութեան մէջ։

Սելճուքական Սուլթանութիւն

Հիմնադրումը

Սելճուքները ողուզ թուրքերու ժառանգականութիւն էին, որ առաջացած էր Արալ Ծովուն հարաւարեւելեան տարածքէն։ 10-րդ դարու վերջին անոնք դարձան սունի իսլամի։ 1037 թուականին Տողրիլ Բեկի (իշխանութիւն 1037–1063) ներքոյ սելճուքները յարձակեցան Ղազնաւական Ամիրութեան վրայ Խորասանի մէջ եւ գրաւեցին անոր արեւմտեան նահանգները։

Տողրիլ Բեկը կ՚ուզէր վերահաստատել սունի գերիշխանութիւնը եւ 1055 թուականին գրաւեց Բաղտատը՝ տապալելով բույիտները։ Աբբասական խալիֆան տուաւ անոր սուլթան տիտղոսը՝ տիտղոս մը, որ կրեցին յետագայ թուրքական իշխանները։

Ընդարձակումը

Տողրիլի յաջորդը Ալփ Արսլանը (իշխանութիւն 1063–1072) ընդարձակեց սելճուքական ուժը՝ նուաճելով Սուրիան եւ Հայաստանը։ 1071 թուականին ան պարտութեան մատնեց բիւզանդական բանակը Մանծկերտի Պատերազմի մէջ՝ Անատոլիան թողնելով խոցելի թուրքական գրաւման առաջ։

Ալփ Արսլանի որդին եւ յաջորդը Մալիք Շահը (իշխանութիւն 1072–1092) աւարտեց Անատոլիոյ նուաճումը, որ սելճուքները կը կոչէին Ռում, եւ պարտութեան մատնեց ֆաթիմիները Պաղեստինի մէջ։ Անոր տիրապետութեան ներքոյ Սելճուքական Կայսրութիւնը հասաւ իր առաւելագոյն ընդարձակութեան։

Անկումը

Մալիք Շահի մահէն ետք՝ քաղաքացիական պատերազմ պատռեցաւ, քանի որ մրցակից թուրքական իշխանները մրցակցութիւն կ՚ընէին տարածքներու համար։ Սելճուքական պետութիւնը բաժնուեցաւ աւելի փոքր իշխանութիւններու։

Ռումի սելճուքները հիմնեցին անկախ սուլթանութիւն մը 1095-ին, բայց անոնք կ՚առջեւանային բիւզանդացիներէն եւ ֆաթիմիներէն յարձակումներու։ Առաջին Խաչակրական Արշաւանքը (1096–1099) աւելի պակսացուց անոնց տարածքները։ 1176-ին բիւզանդացիները մեծ պարտութիւն կրեցին Ռումի սելճուքներէն Միրիոկեֆալումի մէջ՝ ապահովելով թուրքական գերիշխանութիւնը Անատոլիոյ մէջ։

Սելճուքական Յաջորդ Ժառանգականութիւններ

Զինքական Ժառանգականութիւն

12-րդ դարու ընթացքին սելճուքական սուլթանութիւնը թուլացաւ, քանի որ տեղական իշխանները ինքնավարութիւն ստացան։ Վերջին սելճուքական սուլթանը՝ Տողրիլ Բեկ III-ը սպաննուեցաւ 1194-ին։

Արեւմուտքի մէջ անկախ ամիրութիւն մը հիմնուեցաւ Զանկիէն, որ Մոսուլի սելճուքական նահանգի ատաբեկն էր (իշխանութիւն 1127–1146)։ Ան միացուց Միջագետքը եւ Հիւսիսային Սուրիան՝ գրաւելով Եդեսիայի Կոմսութիւնը խաչակիրներու վերահսկողութենէն։ Զանկիի որդին՝ Նուր ալ-Դինը (իշխանութիւն 1146–1174) ընդարձակեց իր հօր տիրապետութիւնը եւ պարտութեան մատնեց ֆաթիմիները։

Այիւպական Ժառանգականութիւն

Նուր ալ-Դինի մահէն ետք՝ Սալահ ալ-Դինը (Սալադինը) հիմնեց Այիւպական ժառանգականութիւնը՝ իշխելով Եգիպտոսի, Սուրիոյ եւ Հեջազի վրայ։ Այիւպականները յայտնի են իրենց պայքարէն խաչակիրներու դէմ եւ 1187-ին Երուսաղէմի վերանուաճումէն։

Մամլուքական Տիրապետութիւն

1250-ին այիւպականները տապալուեցան մամլուքներուն կողմէ՝ ռազմական դաս մը, որ կ՚իշխէր Եգիպտոսի եւ Սուրիոյ վրայ մինչեւ 1517։ Մամլուքները յաջողութեամբ դիմադրեցին խաչակիրներու եւ մօղոլներու յարձակումներուն։

Մոնկոլական Յարձակումներ

13-րդ դարու սկիզբին Խուարազմական Կայսրութիւնը փոխարինեց սելճուքական ուժը Պարսկաստանի մէջ։ Բայց 1219-ին մօղոլները Չինգիս Խանի ներքոյ յարձակեցան՝ պարտութեան մատնելով խուարազմական ուժերը։ 1243-ին Ռումի Սելճուքական Սուլթանութիւնը դարձաւ մօղոլներու տրիպակիչ՝ նախքան ամբողջութեամբ քայքայուիլը։

Մօղոլները տապալեցին աբբասականները 1258-ին եւ Սուրիոյ մամլուքները 1260-ին, թէպէտ վերջիններս վերստացան վերահսկողութիւնը՝ պարտութեան մատնելով մօղոլները Այն Ճալութի Պատերազմի մէջ։ Մամլուքները մնացին գերիշխող մինչեւ 1405՝ Թիմուրի մահը։

Օսմանական Կայսրութեան Ծագումը

Հիմնադրումը

Ռումի Սուլթանութեան փլուզումը եւ Բիւզանդական Կայսրութեան թուլացումը ստեղծեցին ուժի դատարկութիւն Անատոլիոյ մէջ։ Օսման I-ը (իշխանութիւն 1299–1326)՝ տեղական թուրքական ցեղապետ մը, հիմնեց Օսմանական ժառանգականութիւնը։ Անոր որդին՝ Օրխանը (իշխանութիւն 1326–1360) ընդարձակեց օսմանական տարածքը՝ գրաւելով Պուրսան եւ հաստատելով զայն իբրեւ մայրաքաղաք։

Եւրոպական Ընդարձակումը

Մուրատ I-ը (իշխանութիւն 1360–1389) գրաւեց Ատրիանուպոլիսը (վերանուանուեցաւ Ետիրնէ), ընդարձակեցաւ Պալկաններու մէջ եւ պարտութեան մատնեց սերբերը։ Յանիչերիներու ստեղծումը ուժեղացուց օսմանական բանակը եւ նպաստեց արագ ընդարձակումներուն։

Ժամանակաւոր Նեղութիւն

Թէպէտ օսմանականները նեղութիւն կրեցին 1402-ին, երբ Թիմուրը պարտութեան մատնեց զանոնք Անկարայի Պատերազմի մէջ, անոնք վերականգնուեցան 15-րդ դարու սկիզբին։ Այս ժամանակաշրջանը կոչուած է Օսմանական Միջանկատ կամ Օսմանական Քաղաքացիական Պատերազմ։

Կոստանդնուպոլսոյ Նուաճումը

1453-ին օսմանականները Մեհմեդ II-ի ներքոյ գրաւեցին Գոստանդնուպոլիսը՝ վերջ դնելով Բիւզանդական Կայսրութեան եւ հաստատելով քաղաքը իբրեւ նոր օսմանական մայրաքաղաք՝ վերանուանելով Իսթամպուլ։ Այս իրադարձութիւնը նշանակեց միջնադարեան շրջանի վերջը եւ նոր युգի սկիզբը։

Ժառանգութիւն

Թուրքական կայսրութիւններու շրջանը աւանդեց խորունկ ազդեցութիւն Մերձաւոր Արեւելքի, Անատոլիոյ եւ Պալկաններու պատմութեան վրայ։ Սելճուքները հիմք դրին թուրքական իսլամական մշակոյթին Անատոլիոյ մէջ, մինչ օսմանականները ստեղծեցին կայսրութիւն մը, որ կը տեւէր մինչեւ 20-րդ դարու սկիզբը։ Այս ժառանգականութիւններուն ազդեցութիւնը երեւելի է ճարտարապետութեան, արուեստի, գրականութեան եւ վարչական համակարգերու մէջ։

Աղբիւրներ

• A history of the world - The Story of Mankind from Prehistory to the Modern Day, Alex Woolf, Arcturus Publishing Limited, London, 2016.