Թմկաբերդի Առումը

«Թմկաբերդի առումը», վիպերգը գրած է Յովհաննէս Թումանեան։ Կը համարուի Յ․ Թումանեանի երկրորդ գլուխ գործոցը, «Անոյշ»էն ետք։ Անիկա դիւցազներգութիւն մըն է, որուն հիմնական գաղափարը մարդու գործի անմահութեան խորհուրդն է։

Յովհաննէս Թումանեան

Տեղանուններ եւ անձնանուններ

Վիպերգին մէջ յաճախ կը յիշուին հետեւեալ տեղանուններն ու անձնանունները՝

•Թմուկ բերդ- միջնադարեան ամրոց Ջաւախքի մէջ, Կուռ գետի ձախ ափին։ 12-13-րդ դարերուն եղած է Ջաւախքի Զաքարեան ընտանիքի նստավայրը։ Բերդի աւերակները պահուած են մինչեւ այսօր, զորս կարելի է տեսնել գետի հակառակ ափին գտնուող բարձրադիր Գումուրդա գիւղէն։

•Նատիր շահը- եղած է Իրանի շահ (1736-1747 թ.)։ Յայտնի եղած է իր դաժանութեամբ ու նենգութեամբ։ Ան բազմաթիւ արշաւանքներ կատարած է հարեւան երկիրներու վրայ։

•Ջաւախք- հնագոյն հայկական տեղամաս։ Եղած է Մեծ Հայքի հիւսիսային գաւառներէն մէկը։

•Ապուլ- Ջաւախքի ամէնաբարձր կէտը:

•Ֆիրտուս- 10-11-րդ դարու պարսիկ մեծ բանաստեղծ:

•Քախեթ- Արեւելեան Վրաստանի շրջան։ Նշանաւոր եղած է իր գինիներով։

•Թաթուլ իշխան- Պատմական գրական հերոս, յօրինուած՝ Թումանեանի կողմէ:

Թմկաբերդ (Ջաւախք)

Վիպերգը

«Թմկաբերդի առումը» վիպերգը Յովհաննէս Թումանեան գրած է 1902 թուականին։ Ան առաջին անգամ տպուած է «Մուրճ» ամսագրին մէջ 1905 թուականին։ Այնուհետեւ Թումանեանի ողջութեան վիպերգը տպուած է վեց անգամ։ Յովհաննէս Թումանեան վիպերգին նիւթը քաղած է ժողովրդական բանահիւսութէնէն, զորս Երուանդ Լալաեանը «Թմկաբերդի առումը» վերնագրով գրի առած է իր «Ջաւախքի բուրմունքը» բանաստեղծական ժողովածուին մէջ։ Թումանեան կը ձգտի վիպերգին կարելի եղածին չափ պատմական իրադարձութեան բնոյթ տալ եւ փիլիսոփայական ընդհանրացումներ կատարել։ Վիպերգին գլխաւոր նիւթն է լաւ ու բարի գործի անմահութեան գաղափարը։ Թումանեան կը մատնանշէ, թէ ինչպէս կանանց մատնութիւնը պատճառ կը դառնայ ամրոցներու գրաւման, միեւնոյն ժամանակ ան կ'ուսումնասիրէ համանման այլ աւանդազրոյցներ։ Յովհաննէս Թումանեան այս վիպերգը գրելէ առաջ՝ 1901-ին, կ'այցելէ Թմկաբերդ: Կը դիտէ բերդի աւերակները դիմացի Գումուրդա գիւղէն, ապա այդ տպաւորութիւններէն ներշնչուած կը գրէ վիպերգը։

«Թմկաբերդում պատմեցին ինձ, թէ մի ժամանակ Թմկաբերդում իշխում էր մի հայ իշխան։ Պարսից թագաւորը եկել, երկար պաշարել է այս բերդը, սակայն չի կարողացել գրաւել։ Իշխանի կինը սիրահարուել է պարսից շահին եւ ծածուկ առել նրա հաճութիւնը իր հետ ամուսնանալու, թէ ինքը սպաննէ իր ամուսնոյն եւ բերդը յանձնէ շահին։ Շահն այսպիսով տիրել է բերդին եւ հարցրել է մատնիչ իշխանուհու․«Ես եմ գեղեցի՞կ, թե՞ ամուսինդ»։ Եւ երբ սա պատասխանել է, թէ՝ ամուսինս գեղեցիկ էր, շահը հրամայել է կապել նրան ձիու պոչից եւ քարշ տալ մինչեւ մեռնելը՝ ասելով․ «Եթէ ամուսինդ շահից գեղեցիկ էր, ինչո՞ւ սպաննեցիր»։»։

Թումանեան վիպերգին մէջ կ'արծարծէ դրական մարդու հարցը։ Թումանեանին միշտ մտահոգած է մարդու հարցը, ինչպէս նկատելի է իր քառեակներուն ու «Հազարան պլպուլ» անաւարտ վիպերգին մէջ։ Թումանեանը կը փառաբանէ մարդու լաւ գործը, որ անմահութեան հասնելու միակ գրաւականն է: Մարդու լաւ գործը դարէ դար կը յիշուի:

«Թմկաբերդի առում» դիւցազնը, զորս աշուղը կը պատմէ, մարդկային լաւութեան փառաբանումն է։ Թումանեանը վիպերգին մէջ ոչ մէկ հրաշապատում տարր չ'օգտագործեր, այլ կը փորձէ կարելի եղած չափով անոր պատմական իրադարձութեան բնոյթ տալ։

Երբ Նատիր շահը չի յաջողիր գրաւել Թմուկ բերդը, կ'որոշէ սիրաշահիլ բերդի չքնաղ իշխանուհիին սիրտը։ Իշխանուհին անանուն է, ինչպէս «Փարւանա» պալատի հերոսուհին․ ասիկա իմաստուն գեղարուեստական քայլ մըն է, կանացի կերպարներու բնաւորութեան ընդհանրացման խոր արտայայտութիւն։ Թմկայ իշխանուհին վիպերգի գլխաւոր հերոսուհին է, որուն գործունէութեան հետ կապուած է վիպերգի գործողութեան ընթացքն ու վախճանը։ Իսկ ո՞վ է կինը։ Հերոսին անսահման ուժ եւ կարողութիւններ ներշնչող, բայց նոյն ատեն զայն խորտակող անձը. ինչպէս կ'ըսէ ֆարսի անմահ պլպուլ Ֆիրտուսին․

Ի՞նչը կը յաղթի կեանքում հերոսին,

Թէ չլինին կինն ու գինին։

Եւ ահա, Նատիր շահը, ճանչնալով կնոջ փառասիրական նկրտումները, իր «թովիչ երգչին» կ'ուղարկէ Թմկաբերդ։ Վերջինս կը կատարէ իր տիրոջ պատուէրը եւ կը յաջողի գրգռել կնոջ փառասիրութիւնը։ Սակայն երկար ժամանակ պէտք չէր, որպէսզի մէջտեղ ելլէր դաւաճանական այդ քայլի ողբերգական հետեւանքը․ սէրը աւելի զօրաւոր եւ յաւերժական զգացում է, քան վախճանական փառասիրութիւնը։

Շահի եւ Թմկայ իշխանուհիին հանդիպման դրուագը կը մարմնաւորէ պոէմի հիմնական գաղափարը։ Այդ դէպքէն տպաւորուած «շահի մտքովն անցնում է աշխարհքի բանը», եւ այդ դաժան բռնակալի մէջ կը խօսի մարդը։ Ուրեմն աշխարհի մէջ չկայ հաստատ ոչ մէկ բան․ անցողիկ է ամէն ինչ․

- Պատասխան տուր ինձ, մատնիչ սեւաչեայ,

Մի՞թէ Թաթուլը քաջ չէր ու սիրուն․․․

Շահի թունալից ծաղրով լեցուն հարցին հետեւում է Թմկայ իշխանուհիին հեգնանքով ու ատելութեամբ լեցուն պատասխանը․

- Քաջ էր ու սիրուն քեզնից առաւել:

Մի բարձր ու ազնիւ տղամարդ էր նա:

Կնոջ մատնութեամբ ամրոց չէր առել,

Չէր եղել կեանքում երբեք խաբեբայ․․․

Հերոսներու հոգեվիճակներու կտրուկ շրջադարձերը հանճարեղօրէն պատճառաբանուած են։

Կեանքը վաղանցուկ է, ուրեմն ինչո՞ւ վատ գործ կատարել եւ սերունդներու անէծքին արժանանալ, պէտք է յիշուիլ լաւ գործով, քանի որ միայն լաւն է որ մարդկային է ու մարդուն կը տանի դէպի անմահութիւն:

Արտաքին յղումներ

• Վիքիդարան
• http://vardanyanlena.blogspot.am/2012/11/blog-post_19.html
• Մկրտիչ Մկրյան «Հ․ Թումանյանի ստեղծագործությունները» Երեւան 1981