Եկեղեաց գաւառ

Եկեղեաց, գրաբար՝ Եկեղեաց, Ագիլիսենէ, Ագիլիսին, Ակելեսենէ, Ակիլեսենէ, Ակիլիսին, Ակիլիսինի, Ակիսենէ, Ակիսենես, Ակլիսենէ, Անահիտիկա, Անահիտի գաւառ, Անահտա գաւառ, Անահտական, Անահտի երկիր, Անթիսենես, Աջիլիզին, Ասիլիզեն, Ասիկենեսւ, Ասկենեսենւ, Գաւառ Լուսաւորիչի, Գրիգոր Լուսաւորիչի գաւառ, Եկելեձինէ, Եկելեսենէ, Եկեղեաց գաւառ, Եկեղիք, Եկեղեանք գաւառ, Եկեղեաց երկիր, Եկլեց, Երիզա գաւառ, Էլեկեցի, Էլելեն, Էկելենսենէ, Էկլեց, Էկլեցի, Էկկլենսենէ, Լեսկենէ, Լուսաւորիչի գաւառ, Կելեսենէ, Կելձենէ, Կելսենէ, Կելտցենք, Կոզլիջան, Հուստինիանուպոլսի գաւառ, Չելզինէ, Սենէ, գաւառ Մեծ Հայքի Բարձր Հայք աշխարհին մէջ։ Փռուած էր Արեւմտեան Եփրատի հովիտին (շուրջ 40 քմ. երկարութեամբ եւ 20 քմ. լայնութեամբ) եւ իր տարածքով հիմնականին մէջ կը համապատասխանէ Երզնկայի սարահարթին։ Սահմանները կը կազմէին հիւսիսէն՝ Անտիպոնտական լեռնաշղթան, արեւմուտքէն՝ Գոհանամ լեռները (հին ատեն՝ Մանեարք, Սեպուհ), հիւսիսէն՝ Մնձուրի լեռնաշղթան, իսկ արեւելքէն՝ Անտիպոնտական լեռները Բիւրակնի հետ միացնող լեռնաճիւղը։

Պատմութիւն

Անտիկ պատմագիրները Եկեղեաց գաւառը կը յիշատակեն Եկեսենէ կամ Ակիլիսենէ անունով։ Հնագոյն ժամանակներուն այս գաւառի տարածքը անհամեմատ աւելի ընդարձակ էր․ ան բացի բուն Եկեղեցեաց գաւառէն իր մէջ կ'ընդգրկէր նաեւ Դարանաղի, Մանանազի եւ Դերջան գաւառները։ Հին ժամանակ գաւառի մեծ մասը կը պատկանէր Երիզայի մէջ գտնուող Անահիտ աստուածուհիի տաճարին, որուն պատճառով ալ կը կոչուէր նաեւ Անահտական գաւառ, իսկ քրիստոնէութիւնը Հայաստանի մէջ պետական կրօն ճանաչուելէ ետք՝ Անահիտի տաճարի կալուածները իբրեւ սեփականութիւն մինչեւ 5-րդ դարը կը պատկանէին Լուսաւորիչի տան, եւ ըստ այնմ ալ գաւառը կոչուած է Լուսաւորիչի անունով։ Եկեղեցեաց անունը կապ չունի եկեղեցի եզրին հետ, ինչպէս եւ Եկելեսենէ կամ Ակիլիսենէ անունները ոչինչով չեն առնչուիր թուրքերէն քիլիսայի (եկեղեցի) հետ, այլ յունարէն կը նշանակէ դաշտի գաւառ, դաշտային գաւառ։

Եկեղեաց գաւառը հայ ժողովուրդի օրրաններէն է։ Հնագոյն ժամանակներուն կը մտնէր Հայասի ցեղային միութեան, ապա՝ Երուանդունիներու թագաւորութեան եւ Փոքր Հայքի մէջ։ Մեծ Հայքին միացած էր մ․թ․ա․ 2-րդ դարուն՝ Արտաշէս Ա.-ի ժամանակ, Հայաստանի 387 թուականի բաժանումով անցած էր Բիւզանդիային, 8-րդ դարու վերջաւորութեան անցած էր արաբներուն, 1071 թուականի Մանազկերտի ճակատամարտէն ետք՝ սելճուկներուն, 13-րդ դարու 40-50-ական թուականներուն՝ մոնղոլներուն, ապա քանի մը դար ձեռքէ-ձեռք անցընելէ ետք՝ 1514 թուականին զայն գրաւեցին օսմանեան թուրքերը։ Թուրքական տիրապետութեան ժամանակաշրջանին պատմական Եկեղեաց գաւառի տարածքը կամ մտել է Էրզրումի նահանգի Էրզրումի գաւառին մէջ, կամ նոյն նահանգին մէջ կազմած է առանձին գաւառ (սանճակ)։ Գաւառը մինչեւ մեր դարերու սկիզբները գիւղատնտեսական շրջան էր, որ յայտնի էր իր այգեգործութեամբ ու դաշտավարութեամբ։ Այստեղ միջին դարերուն, ինչպէս կը վկայէ Մարկօ Պոլօն, կը մշակէին նաեւ բամպակ։ Արհեստներէն համեմատաբար աւելի զարգացած էին պղնձագործութիւնը, մանածագործութիւնն ու ջուլհակութիւնը։

Եկեղեաց գաւառի կեդրոնը Երիզա կամ Երեզ աւանն էր (հետագային՝ Երզնկա քաղաք)։ Միւս վայրերէն էին Ջեմին վայրը, ուր 6-րդ դարուն կառուցուեցաւ Հուստինիանուպոլիս բերդաքաղաքը, Թիլ աւանը, Խախ գիւղը եւ այլն։

Անուանում

Եկեղեաց գաւառը հաւանաբար յառաջացած է Կեղի կամ Եկեցի որեւէ տեղանունէ։ Անոր մասին յիշատակութիւն ունին յունական, լատինական, հայկական, բիւզանդական, արաբական, վրացական տասնեակ պատմագիրներ, ժամանակագիրներ, ճանապարհորդներ։

Աղբիւրներ

• Թ.Խ. Հակոբեան, Հայաստանի պատմական աշխարհագրութիւն. Երեւան։ «Միտք», 1981։