Գաւաթ (Ք.Ա. 22-21-րդ Դարեր, Քարաշամբ)

Գաւաթ
'
բարձրութիւն	13,2 սանտիմետր
լայնութիւն	10,6 սանտիմետր

Գաւաթ (անգլ.՝ Goblet), Ք.Ա. 22-21-րդ դարերուն Կոտայքի մարզի Քարաշամբ գիւղին մէջ յայտնաբերուած հնագիտական գտածոյ, որ ներառուած է Հայաստանի պատմութեան թանգարանի հաւաքածոյին մէջ 2867-1 համարի ներքոյ։

Գաւաթը 1987 թուականին յայտաբերած է Վահան Յովհաննիսեանը Կոտայքի մարզի Քարաշամբ բնակավայրի միջին պրոնզեդարեան իշխանական մէկ դամբարանէն կատարած հերթական պեղումներու ժամանակ։ Արծաթէ դրուագազարդ գաւաթը յայտնաբերուած է «արքայական» դամբարանին մէջ թաղման հարուստ գոյքի հետ միասին։ Այն հինարեւելեան պատկերագրութեան անկրկնելի նմուշ է եւ բացառիկ նշանակութիւն ունի միջին պրոնզեդարեան Հայաստանի հոգեւոր եւ նիւթական մշակոյթի մասին պատկերացում կազմելու հարցին մէջ։ Այն կը վկայէ տեղաբնիկներու մետաղի մշակման եւ կիրառական արուեստին մէջ ունեցած բացառիկ առաջընթացի մասին։ Գաւաթի առկայութիւն կ՚ապացուցէ, որ տարածաշրջանը լուրջ արտադրական եւ մշակութային կեդրոն եղած է եւ սերտ կապեր ունեցած է խեթական աշխարհի եւ Միջագետքի կեդրոններուն հետ։

Նկարագրութիւն

Գաւաթը ունի վեց հորիզոնական դրուագազարդ գօտիներ, որոնց վրայ ներկայացուած է հնագոյն հնդեւրոպական առասպելական սիւժէ։ Գաւաթի իրանը գլանաձեւ է` պատրաստուած արծաթեայ թիթեղէ դրուագման եղանակով։ Այն յարդարուած է բազմակերպար, սիւժէտային ամբողջութիւն կազմող քանդակազարդ վեց ֆրիզներով։

Առաջին ֆրիզի գլխաւոր տեսարանը վարազի որսն է, որու ուսին խրուած է որսորդի արձակած նետը։ Աջ ոտքին ծնկած որսորդը լարած է աղեղը կրկին նետահարելու համար։ Վիրաւոր վարազի առջեւէն առիւծն է, ետեւիէն` ընձառիւծը։ Անոնց ետեւն են մէկընդմէջ շարք կազմած առիւծները եւ ընձառիւծները։ Որսորդի ետեւը կանգնած է շունը` վիզին թոկ կապած։

Երկրորդ ֆրիզի վրայ ներկայացուած են սիւժէտային երեք տեսարան` ծիսական արարողութիւն, զինուած ընդհարում եւ պարտուած հակառակորդի գերեւարութիւն։ Առաջին տեսարանի գլխաւոր գործող անձը գահին բազմած թագաւորն է (աստուած)։ Անոր դիմաց զոհասեղաններ են` վրան ծիսական անօթներ եւ արարողութեան սպասաւորող քուրմեր։ Քուրմերը դէպի զոհասեղան կը բերեն արու եղջերուին, որու փորին տակ պատկերուած կիսալուսինը կ՚ընդգծէ անոր, որպէս զոհաբերուողի։ Ծիսական այս արարողութիւնը կը լրացնեն «թագաւորի» թիկունքին հովհարներ պահած երկու ծառայ եւ քնարահար նուագածուն։ Արարողութեան նպատակն էր յաղթանակ հայցել հակառակորդի դէմ ուղղուած կռուին մէջ, որ ներկայացուած է նիզակակիրներու եւ սուսերակիրներու մարտի պատկերներուն մէջ։

Երրորդ սիւժէն նիզակակիրներու յաղթական երթի տեսարանն է։ Անոնց առջեւէն կը քալէ զինաթափած գերին։ Երրորդ ֆրիզի կեդրոնական անձը նոյնպէս թագաւորն է` բազմած գահին, ձեռքին սակր, գլխաւերեւոըւմ` արեւ խորհրդանշող սկաւառակ, որ կ՚ընդգծէ անոր աստուածային ծագումը։ Անոր առջեւը ռազմաւարի եւ թշնամիի գլխատած գլուխներու պատկերն է։ Ձախէն` պարտուած «թագաւորի» զինաթափման, աջէն` անոր ուղղուած հարուածի տեսարանն է։ Պատկերուած է նաեւ հանդերձեալ աշխարհ ուղեւորուող գլխատուած թշնամիներու շարքը։ Անդրշիրիմեան աշխարհը սահմանազատուած է առասպելական Անզուդի ալլեգորիկ պատկերով։ Ֆանտաստիկ այս էակը հին շումերա-աքատական առասպելաբանութեան մէջ կ՚առնչուէր պատերազմի եւ անդրշիրիմեան աշխարհին հետ։ Ալլեգորիկ երկրորդ պատկերը կը ներկայացնէ այծին յոշոտող առիւծին` իբրեւ յաղթանակի եւ հզօրութեան խորհրդանիշ։

Չորրորդ ֆրիզին պատկերուած են իրար ետեւիէ դէպի ձախ ընթացող առիւծներու եւ ընձառիւծներու շարք։

Հինգերորդ ֆրիզը սրածայր ծաղկաթերթերէկազմուած վարդեակ է՝ բաղկացած 38 թերթիկներէ։

Գաւաթի ոտքը բոլորող վեցերորդ ֆրիզի վրայ պատկերուած է միայնակ առիւծ եւ անոր ետեւը առիւծներու եւ ընձառիւծներու 4 զոյգ։

Գաւաթի զարդայարդարման մէջ առկայ առիւծներու եւ ընձառիւծներու յաճախակի կրկնուող պատկերները կապուած են հնդեւրոպական առասպելաբանութեան հնագոյն սիմուոլիկայի հետ, ըստ որուի առիւծը եւ ընձառիւծը հանդէս կու գային իբրեւ թագաւորի կրկնապատկեր խորհրդանիշեր։

Գաւաթի մակերեսին պատկերուած են 25 մարդկային, 36 կենդանիի կերպարներ եւ 60-էն աւելի զանազան առարկաներ։ Վերջիններէն ամենամեծի չափը չի գերազանցեր 30 մմ։ Քանդակագործին յաջողուած է հստակօրէն պատկերել այնպիսի մանրամասներ, ինչպէս առիւծներու բաշը, մարդոց ձեռքի մատները, աչքերու խնձորակները, հագուստի ծոպերը, կօշիկներու ներբանները, զէնքերու տեսակները, անօթներու զարդայարդարումը եւ այլն։

Գաւաթը կարեւոր տեղեկատուութիւն կը պարունակէ ժամանակաշրջանի հասարակութեան սոցիալական հիերարխիայի, նիւթական եւ հոգեւոր մշակոյթի մասին։

Այլ ցուցադրութիւններ

Քարաշամբի գաւաթը ցուցադրուած է աշխարհի տարբեր թանգարաններուն մէջ, ինչպէս՝ Նիւ Եորքի Մետրոպոլիտէն, Մոսկուայի Ռուսաստանի պատմութեան, Ֆրանսայի Նանտի, Առլիի, Հունգարիոյ պատմութեան, Իրանի ազգային թանգարաններուն մէջ եւ այլուր։

Գրականութիւն

• Ավետիսյան Պ., Փիլիպոսյան Ա., Ոսկին հայ միջնադարյան աշխարհընկալման համակարգում, Հին Հայաստանի ոսկին, Երևան, «Գիտություն», 2007, էջ 59-69։ Gold in the System of Medieval Armenian World Perception (in Armenian):
• Оганесян В., Серебряный кубок из Карашамба, 1988.
• Куфтин Б. А., Археологические раскопки в Триалети, Тбилиси, 1941.
• Армения легенда бытия, Москва, 2016.(каталог)
• Armenian master silversmiths, Osep Tokat, Los Angeles, 2005.(catalog)
• Armenia and Iran. Memory of the Land, History museum of Armenia, National museum of Iran, Research Institute for Cultural Heritage and Tourizm, 2017. (catalog)
• Beyond Babylon: Art, Trade and Diplomacy in the second millenium BC, The Metropolitan museum of art, New York, 2008. (catalog)
• Au Pied du Mont Ararat. Splendeurs de l'Arme°nie Antique: Muse°e de l'Arles et de la Provence Antiques, Arles, 2007. (catalog)

Աղբիւրներ

• Ոսկին հայ միջնադարյան աշխարհընկալման համակարգում, Հին Հայաստանի ոսկին, Երևան, «Գիտություն», 2007, էջ 59-69։ Gold in the System of Medieval Armenian World Perception (in Armenian).
• Հայացք բրոնզե դարից, Ալբոմ-կատալոգ, Հայաստանի պատմության թանգարան, 2010։

Այս յօդուածի կամ անոր բաժնի որոշակի հատուածի սկզբնական տարբերակի նիւթը տրամադրուած է Հայաստանի պատմութեան թանգարանի կողմէ ԳԼԱՄ ծրագրի շրջանակներուն։ GLAM