Բլաթէեսի ճակատամարտ

Բլաթէեսի ճակատամարտ
Յոյն-պարսկական պատերազմներ․ մաս կը կազմէ պարսիկներուն Յունաստան երկրորդ յարձակողական պատերազմին
	Բլաթէեսի ճակատամարտի քարտէս, Ռիղասին Քարտէսը ; Χάρτα του Ρήγα, 1797
Թուական	Ք․Ա․ Օգոստոս 479
Վայր	Բլաթէեսի դաշտ, Վիոթիա, Քիթերոնաս լերան ստորոտը, Յունաստան
Արդիւնք	յոյներու վճռորոշիչ յաղթանակ, վերջ պարսիկներու Յունաստան երկրորդ արշաւանքին
Հակառակորդներ
յոյներու միացեալ ուժեր	Պարսկական Կայսրութիւն
Հրամանատարներ
Բավսանիաս Սփարթի	Մարդոնիոս
Կողմերու ուժեր
110․000 (ըստ Իրոդոթոսին) ; ~40․000 (ժամանակակից ենթադրութիւն)	300․000 (ըստ Իրոդոթոսին) ; 70․000-120․000 (ժամանակակից ենթադրութիւն)
Կորուստներ
10․000 (ըստ Էֆորոսին եւ Տիոդորոին) ; 1․360 (ըստ Բլութարխոսին) ; 160 (ըստ Իրոդոթոսին)	257․000 (ըստ Իրոդոթոսին)

Բլաթէեսի ճակատամարտ (հին յուն․՝ Μάχη τῶν Πλαταιῶν, յուն․՝ Μάχη των Πλαταιών)․ Ք․Ա․479-ին տեղի ունեցած ճակատամարտ, յունական քաղաք-պետութիւններու դաշնութեան եւ Պարսկաստանի միջեւ, պարսիկներու Յունաստան երկրորդ արշաւանքին ընթացքին։ Վճռորոշիչ ճակատամարտ, որ վերջնականապէս պիտի հեռացնէ ու ջնջէ պարսկական վտանգը Յունաստանի տարածքէն։

Պատմական ակնարկ

Աղբիւրներ

Իրոտոթոս յունապարսկական պատերազմներուն գլխաւոր աղբիւրն է։ Ան ծանօթ է որպէս «Պատմութեան հայրը»։ Իրոդոթոս իր «Իսթորիէ» գործը (Ιστορίαι պատմութիւններ) գրած է Ք․Ա․ 440-430։ Թուքիտիտիս (Ք․Ա․460 - Ք․Ա․399) եւ Փլութարհոս (45-120) կասկածի տակ առած են անոր աշխատանքը, սակայն հնաբանական յայտնաբերումները, կը վկայեն անոր գործը, ինչպէս օրինակ՝ Կոստանդնուպոլսոյ ձիարձակարանի տելֆեան «Սթիլի թոն Օֆէոն» (Օձերու սիւնը)։ Յետագային Թուքիտիտիս կը խոստովանի թէ «պատմութեան հայր»ին՝ Իրոտոթոսին, գործը իրական եղելութիւններու վրայ յենուած է։ Իսկ ժամանակակից պատմաբանները անոր գործը արժանահաւատ կը համարեն։

Տիոտորոս Սիչիլեացին Ք․Ա․ 1-ին դարուն գրած է «Պատմական Գրադարան» գործը, Քսերսես Ա․-ի արշաւանքին վերաբերեալ։ Կը կարծուի թէ անոր աղբիւրները Իրոտոթոսի եւ Էֆորոս Քիմեցիին գործերը եղած են։

Դրդապատճառներ

Աթէնք եւ Էրեթրիա յունական քաղաք-պետութիւնները մասնակցած եւ նեցուկ կանգնած էին Փոքր Ասիոյ արեւմտեան ափերուն յունական քաղաքներուն ապստամբութեան Պարսկական Կայսրութեան բռնիշխանութեան դէմ (Յոնիական Ապստամբութիւն, Ք․Ա․500/499 - Ք․Ա․494)։ Պարսիկ արքայ, Դարեհ Ա․ կ՛որոշէ պատժել յունական քաղաքները։ Իրեն համար յարմար առիթ մըն էր, որպէսզի Պարսկական Կայսրութիւնը դէպի արեւմուտք ընդարձակուի։ Ան, Ք․Ա․ 490-ին Յունաստան կ՛արշաւէ եւ կը գրաւէ Նաքսոս, Քիքլադես եւ Էրեթրիան։ Սակայն անոր արշաւանքը կը դադրի շնորհիւ աթենացիերուն եւ բլաթէեսցիներուն Մարաթոնի ճակատամարտին տարած յաղթանակին (Ք․Ա․ Սեպտեմբեր 490)։ Երբ Դարեհ Ա․ կը մահանայ, պարսկական կայսրութեան գահին կը բարձրանայ Քսերքսես Ա․։

Քսերքսես Ա․ Եգիպտոսը վերագրաւելէ ետք, Յունաստան ներխուժելու կը պատրաստուի։ Ան յունական քաղաք-պետութիւններուն՝ բացի Աթէնքին եւ Սփարթիին, դեսպաններ կը ղրկէ պահանջելով անոնց նուազուրդ յանձնումը։ Կորնթոսի մէջ, Աթէնք, Սփարթի եւ կարգ մը յունական քաղաք-պետութիւններ կը հաւաքուին եւ կը կազմեն յունական դաշինքը։ Դաշինքին իւրաքանչիւր անդամ, իրաւունք կ՛ունենայ սուրհանդակներ ղրկել մնացեալ քաղաք-պետութիւններուն ուզելով բանակ պաշտպանութեան համար։ Ըստ պատմաբաններուն, այդ եղելութիւնը ունի իր իւրայատկութիւնը, որովհետեւ այդ ժամանակաշրջանին դեռ կը շարունակուէին բախումները յոյներուն միջեւ։

Ռազմավարութիւն

Յոյներուն ռազմավարութիւնն էր փակել նեղ ճամբաները։ Պարսիկներուն կը դիմադրեն Թերմոփիլես եւ Արթեմիսիօ։ Թերմոփիլեսի ճակատամարտին, պարսիկները կը յաջողին յոյներուն յաղթել սպաննելով վերջին զինուորն ալ։ Թերմոփիլեսին ճակատամարտէն ետք, պարսիկները կը քանդեն Վիոթիան, Բլաթէես եւ Թեսբիես, եւ կը յառաջանան բնակչութենէ դատարկ Աթէնքը գրաւելու։ Յոյները Արթեմիսիոյի նաւամարտին ընթացքին երբ կ՛իմանան պարսիկներուն յաղթանակը կ՛որոշեն նահանջել։ Յոյներուն նաւատորմիղը Սալամինա կ՛ուղղուի, եւ Սալամինայի ճակատագրական նաւամարտին պարսիկներուն կը յաղթէ։

Ճակատամարտի նախօրեակը

Աթենացիները 8․000 զինուոր եւ 600 աքսորեանլեր կը ղրկեն Բլաթէես, ուր պարսիկներուն դիմաց կը բանակեն։ Պարսիկ բանակին զօրավար Մարդոնիոս, նախ հեծեալ զօրքով կը յարձակի եւ ապա կը ստիպուի նահանջել։ Յոյները այս յաղթանակէն ետք, պարսիկներուն ալ աւելի կը մօտենան։ Ութը օր ետք, յունական բանակին նոր ուժեր օգնութեան կը հասնին։

Երկու կողմերուն ուժերը

Յոյներ

Ըստ Իրոդոթոսին, յոյները ունէին 38․700 ծանր զէնքերով օժտուած զինուորներ եւ 69․500 թեթեւ զէնքերով օժտուած զինեալներ։ Ստորեւ յունական ուժերը ըստ քաղաք-պետութեան․-

Քաղաք	Զինեալներ	Քաղաք	Զինեալներ	Քաղաք	Զինեալներ
Լաքեդեմոնիններ	10000 (որոնցմէ կէսը սբարթացի էին)	Աթէնք	8000	Կորնթոս	5000
Մեղարա	3000	Սիքիոնա	3000	Թեղէա	1500
Ֆլիուս	1000	Թրիզինա	1000	Անաքթորօ + Լեֆքադա	800
Էբիդաւրոս	800	Օրխոմենոս Արքադիա	600	Էրեթրիա + Սթիրէա	600
Բլաթէես	600	Էղինա	500	Ամվրաքիա	500
Խալքիդիքի	400	Միքինես, Թիրինթա	400	Էրմիոնի	300
Բոթիդէա	300	Բալի, Քեֆալոնիա	200	Լեբրէիթես	200
				ընդհանուր՝	38.700 ^[1]

Պարսիկներ

Իրոդոթոս կը նշէ թէ պարսիկները ունէին 300․000 հետեւակ, յաւելեալ 50․000 յոյներ։ Իսկ ըստ Քթիսիասին (յենուած պարսկական աղբիւրներու), պարսիկները ունէին 120․000 հետեւակ, յաւելեալ 7․000 յոյն։ Պատմաբաներուն մեծամասնութիւնը չի համաձայնիր Իրոդոթոսին թիւերուն հետ, եւ անոնցմէ շատերը կը կարծեն թէ պարսիկներուն թիւը եղած է մօտաւորապէս 80․000։

Ճակատամարտը

Պարսիկ բանակին զօրավար Մարդոնիոս, երբ Արթեմիսիոյի նաւամարտին ընթացքին կ՛իմանայ յոյներուն նահանջը, կ՛որոշէ նահանջել։ Սբարթացիները կը դժուարանան պարսիկներուն հեծեալներուն դիմադրել։ Աթենացիներուն եւ Թեղէացիներուն զինեալ ուժերը կ՛ուշանան ճակատամարտին մասնակցիլ (նախ Թեղէացիները կը մասնակցին եւ ապա աթենացիները՝ առնելէ ետք գուշակներուն դրական պատասխանը)։

Պարսիկները ի զուր կը փորձէին կոտրել յոյներուն նիզակները, որոնք սակայն կը կռուէին նա՛եւ իրենց սուրերով։ Հակառակ որ Մարդոնիոս կը կռուէր շրջապատուած իր հազար դիկնապահերէն, սբարթացի զինուոր Աիմնիստոս կը յաջողի անոր գլուխը զարնել (հաւանաբար քարով)։ Պարսիկները կը սկսին նահանջել եւ Մարդոնիոսին դիկնապահերը կ՛ոչնչացուին։ Էղինայի զինուոր Լամպոնաս, երբ կը տեսնէ թէ Մարդոնիոս գետին կը փռուի, կը յիշէ երբ Քսերքսես Սբարթիի թագաւոր Լէոնիդասին դիակը գլխատած էր ու աթենացի զօրավարին՝ Բաւսանիասին կ՛ըսէ․- «Ահաւասիկ առիթը վրէժը առնես Լէոնիդասին գկխատումին», այսինքն Մարդոնիոսին գլխատել։ Սակայն Բաւսանիաս կը պատասխանէ հետեւեալը՝ «Լամպոնա, այդպիսի արարքներ բարբարոսները կ՛ընեն եւ ո՛չ յոյները»։ Բաւական պարսիկներ կը փրկուին (մօտաւորապէ 40․000)․ անոնք կը գտնուէին Արտաւազոսին (Փռիւկիոյ սատրապ) հրամանատրութեան տակ, որ մերժած էր յարձակիլ յոյներուն դէմ եւ բանակը Թեսալիա առաջնորդած էր (Յունաստանի ցամաքամասի կեդրոնի շրջան)։

Ճակատամարտին միւս կողմը, աթենացիները Թիվացիներուն կը յաղթեն (թիվացիերը պարսիկներուն միացած էին)։

Բլաթէեսի ճակատամարտին զուգահեռ, տեղի կ՛ունենայ Միքալիսի նաւամարտը։ Յունական նաւատորմիղը, Լէոթիհիդայի ղեկավարութեամբ Սամոս կը հասնի։ Պարսիկները կը նահանջեն դէպի Յոնեա եւ կը միանան Միքալիի 60․000 հետեւակին։ Յոյները կը յարձակին եւ կը ջախջախեն պարսկական նաւատորմիղը ե՛ւ բանակը։

Արտաւազոս իր զինեալները Բիւզանդիոն կ՛առաջնորդէ։

Հետեւանք

Բլաթէեսի ճակատամարտը եւ Միքալիսի նաւամարտը, Յունաստան պարսկական 2րդ արշաւանքին վերջին կռիւները եղան։ Անոնք ռազմավարական կարեւութիւն ստացան, որովհետեւ ցոյց տուին զինեալի մը գերազանցութիւնը։ Այդ ճակատամարտներէն ետք, պարսիկները կը սկսին յոյն զինեալներ վարձել, ինչ որ արձանագրուած է ու կը նկարագրուի Քսենոֆոնի «Նահանջ Բիւրոց» (Անաւասիս) գործին մէջ (Ք․Ա․370)։

Յուշ

Յոյները պարսկական աւարին 1/10 Տելֆիի Աբոլոնասի տաճարին կ՛ընծայեն։ Այդ աւարէն կառուցուած է Կոստանդնուպոլսոյ Ձիարշաւարանի «Օձերու սիւնին» ոսկեայ եռոտանին։

^[2] ^[3] ^[4] ^[5] ^[6] ^[7] ^[8] ^[9] ^[10] ^[11] ^[12] ^[13] ^[14] ^[15] ^[16]

Ծանօթագրութիւններ

[IX29-1] Ηρόδοτος, Καλλιόπη 29

[2] Իսթորիէ, Իրոդոթոս / Քլիօ(յունարէն)

[3] Իսթորիէ / Իրոդոթոս, դասական ժամանակաշրջան(յունարէն)

[4] Բավսանիաս, Ֆոքիքա, հտ․10, գլ․2(յունարէն)

[5] Բլութարխոս․ Իրոդոթու քաքոիթեաս, էջ 5(յունարէն)

[6] Իսթորիէ, Իրոդոթոս / Բոլիմնիա․ յոյները դադրեցուցին իրենց միջեւ բախումները ․․․․(հր․ A. D. Godley. Cambridge 1920)(յունարէն)

[7] Իրոդոթոս, Ուրանիա 18,21,50,71,97,113,143, (յունարէն) (ed. A. D. Godley. Cambridge 1920)

[8] Իսթորիէ, Իրոդոթոս / Քալիոբի 7,9,13,15,22,23,25,28,29,30,41,33,39,49,51-59,61,62-70,81,89,96,114 (յունարէն)

[9] Քսենոֆոն, Նահանջ Բիւրուն/Բ Κύρου Ανάβασις/Β հտ․Բ․2․1․1(յունարէն)

[10] National Library of Australia / History of the Peloponnesian War, Թուքիդիդիս, թարգմ․` Rex Warner, M.I.Finlay, 1912(անգլերէն)

[11] Յուշ Բլաթէեսի, Քրիստեան Միւլըր(անգլերէն)

[12] Iranica Antiqua, Ք․Ա․480-Ք․Ա․479, Ըստ Պարսիկներուն, Young Jr., Theodore Cuyler (1980)(անգլերէն)

[13] Վերանայելով Բավսանիասին շարժումը մինչեւ Բլաթէեսի ճակատամարտը, Ք․Ա․ 479 «Revue internationale d’histoire militaire ancienne 5 (2017), 33-50» Mozhajsky, A.(անգլերէն)

[14] Իրոդոթոս, Իսթորիէ A. D. Godley, Ed. (անգլերէն)

[15] Թոմ Հոլանտ,Tom Holland, Persian Fire «Աշխարհի առաջին կայսրութիւնը եւ ճակատամարը արեւմուտքին համար»(անգլերէն)

[16] si - Բերսիքա․ Քթիսիաս Քնիդեցին{{ref-el}

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]